ResponseEve, a responsive template by SiGa

Ten artykuł dotyczy bitwy stoczonej w 1939. Zobacz też: obrona Warszawy.

Obrona Warszawy

II wojna światowa, kampania wrześniowa
Płonąca, zbombardowana przez Luftwaffe w nalocie dywanowym Warszawa, 24 września 1939
Czas	8–28 września 1939
Miejsce	Warszawa
Terytorium	II Rzeczpospolita
Przyczyna	agresja III Rzeszy na Polskę
Wynik	decydujące zwycięstwo Niemców
Strony konfliktu
Polska  III Rzesza
Dowódcy
Walerian Czuma Juliusz Rómmel Juliusz Zulauf Marian Porwit Georg-Hans Reinhardt
Siły
Armia „Warszawa”: 124 000 żołnierzy 175 000 żołnierzy
Straty
Poległo ok. 2 000 żołnierzy, a rany odniosło ok. 16 000. Straty ludności cywilnej wyniosły ok. 10 000 zabitych i 50–60 000 rannych[1] 1500 zabitych 5000 rannych
Położenie na mapie Polski w 1939 miejsce bitwy
52°13′56″N 21°00′30″E/52,232222 21,008333
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Obrona Warszawy – bitwa powietrzno-lądowa stoczona w obronie Warszawy w czasie kampanii wrześniowej przez Wojsko Polskie i ludność cywilną z oddziałami 3 i 4 Armii Wehrmachtu oraz jednostkami 1 i 4 Floty Powietrznej Luftwaffe.

Działania wojenne i sytuacja w mieście

 Zobacz też kategorię: Obrońcy Warszawy (1939).

Od 1 do 6 września 1939 walki w obronie stolicy prowadzili Brygada Pościgowa oraz pododdziały Ośrodka Obrony Przeciwlotniczej Warszawa (czynna OPL) i mieszkańcy miasta zorganizowani w ramach biernej OPL.

W nocy z 1 na 2 września Prezydent RP Ignacy Mościcki wyjechał z miasta do Błot koło Falenicy^[2].

3 września na podstawie rozkazu ministra spraw wojskowych gen. Tadeusza Kasprzyckiego utworzono Dowództwo Obrony Warszawy z zadaniem zorganizowania obrony miasta^[3]. Na jego czele stanął gen. Walerian Czuma, a szefem sztabu został mianowany płk Tadeusz Roman Tomaszewski^[3]. Jego siedziba mieściła się kolejno: w dniach 6−8 września przy Al. Ujazdowskich 26 (siedziba Komendy Legii Akademickiej), 8−17 września w pałacu Zamoyskich (siedziba Ministerstwa Spraw Wewnętrznych), a od 17 września do kapitulacji miasta w gmachu Centrali PKO^[3].

3 września, po ogłoszeniu wiadomości o wypowiedzeniu przez Wielką Brytanię i Francję wojny III Rzeszy, przed siedzibami ambasad obu tych państw przy ul. Nowy Świat i Frascati miały miejsce wielkie manifestacje ludności^[4]. Trzecia manifestacja tego dnia odbyła się pod budynkiem Poselstwa Czechosłowacji przy ul. Koszykowej, w związku z informacją o tworzeniu legionów, Czeskiego i Słowackiego, walczących razem z armią polską^[5].

Począwszy od 6 września rozpoczęło się formowanie obrony cywilnej oraz Robotniczej Brygady Obrony Warszawy^[6]. Tego dnia stanęły tramwaje^[7] (komunikacja tramwajowa została częściowo przywrócona 8 września, jednak tylko na kilka godzin, gdyż naloty Luftwaffe i ostrzał artyleryjski uszkodziły elektrownię tramwajową i tory)^[8][7]. Niektóre unieruchomione na ulicach tramwaje zostały wykorzystane do budowy barykad^[7].

Około 2.00 w nocy 7 września Warszawę opuścił rząd, a Naczelny Wódz Edward Śmigły-Rydz wyjechał do Brześcia^[9]. Ewakuacja władz odbywała się wszystkimi środkami transportu, głównie drogami w kierunku Lublina i Siedlec^[2]. Została ona negatywnie odebrana przez mieszkańców; szczególne oburzenie wywołał wyjazd z miasta komisarza rządu na m.st. Warszawę Władysława Jaroszewicza^[10][11]. Propozycji ewakuacji odmówił – pomimo polecania premiera Felicjana Sławoja Składkowskiego^[10] – komisaryczny prezydent miasta Stefan Starzyński^[12]. Do eskortowania ewakuujących się władz Jaroszewicz wycofał z miasta większość policji i niektóre oddziały Warszawskiej Straży Ogniowej^[13].

6 września, krótko przed północą, szef propagandy w Sztabie Naczelnego Wodza płk Roman Umiastowski wezwał przez radio mieszkańców Warszawy do udziału w budowie barykad i umocnień wobec bezpośredniego zagrożenia miasta przez Niemców^[14]. Jednocześnie wezwał wszystkich mężczyzn zdolnych do noszenia broni, a niepowołanych dotychczas do wojska, do bezzwłocznego opuszczenia stolicy i udania się na wschód, gdzie mieli zostać zmobilizowani^[9]. Po interwencji Dowództwa Obrony Warszawy i Stefana Starzyńskiego ok. godz. 3 w nocy wezwanie Umiastowskiego zostało przez radio odwołane^[15]. Jednak jeszcze przed świtem 7 września tysiące osób zaczęło opuszczać Warszawę w kierunku wschodnim^[9].

8 września ok. godz. 14.00–15.00 oddziały niemieckiej 4 Dywizji Pancernej zajęły Okęcie wraz z lotniskiem, a ok. godz. 17.00 od strony Woli i Ochoty dotarły do obrzeży Warszawy gdzie weszły w styczność bojową z obrońcami^[16]. Niemcy wycofali się jednak przekładając atak na kolejny dzień^[17].

9 września o godz. 7.00 rano od tej samej strony rozpoczął się atak Wehrmachtu na Warszawę^[18]. Niemcy próbowali zdobyć stolicę z zaskoczenia siłami dwóch dywizji pancernych (1 i 4 DPanc), które 6 września dokonały skutecznego przełamania frontu polskiego pod Piotrkowem i Tomaszowem.

 Osobne artykuły: Bitwa pod Piotrkowem Trybunalskim i Bitwa pod Tomaszowem Mazowieckim.

9 września powstrzymano poranny atak piechoty i czołgów niemieckich, utrzymując pozycje obronne w zachodniej części miasta^[19]. 8. kompania 40 pułku piechoty pod dowództwem Zdzisława Pacaka-Kuźmirskiego zatrzymała na ul. Wolskiej, wykorzystując do tego terpentynę z Fabryki Przetworów Chemicznych „Dobrolin“, niemiecką kolumnę czołgów i pojazdów piechoty^[19]. Tego samego dnia pułkownik dyplomowany Marian Porwit mianowany został dowódcą Odcinka „Warszawa-Zachód”. Do miasta w dalszym ciągu napływały fale uchodźców z Polski zachodniej i centralnej oraz żołnierze z rozbitych oddziałów^[20]. Pomimo umieszczenia na dachach warszawskich szpitali znaków Czerwonego Krzyża były one bombardowane przez Luftwaffe^[21].

11 września niemiecka artyleria po raz pierwszy zaczęła ostrzeliwać śródmieście równocześnie od strony Okęcia, Marymontu i Pragi^[22]. 15 września, w wyniku działań dowodzonej przez gen. Georga von Küchlera 3 Armii na odcinku wschodnim, miasto zostało okrążone^[23]. Na mocy rozkazu Naczelnego Wodza została powołana Armia „Warszawa” pod dowództwem generała dywizji Juliusza Rómmla. Stefan Starzyński powołał Komitet Obywatelski przy Dowództwie Obrony Warszawy, skupiający przedstawicieli wszystkich ugrupowań politycznych Rzeczypospolitej – od PPS, poprzez piłsudczyków, do narodowej demokracji. Propagandą Dowództwa Obrony Warszawy kierował pułkownik Wacław Lipiński.

W dniach 17–22 września garnizon warszawski został wzmocniony przez oddziały Armii „Poznań” i Armii „Pomorze”, które po bitwie nad Bzurą przez Puszczę Kampinoską, przedarły się do stolicy.

Mianem „Warszawskich Termopili” została określona walka 30 pułku Strzelców Kaniowskich stoczona 21 września w rejonie Wawrzyszewa, gdzie I batalion tego pułku, tracąc 500 ludzi, zatrzymał uderzenie niemieckiej 24 Dywizji Piechoty wsparte czołgami i ogniem 70 dział, umożliwiając przedostanie się do miasta niedobitków z bitwy nad Bzurą. Dyskusyjną wśród historyków pozostaje rola generała Juliusza Rómmla, który pomimo znacznych sił (w tym batalionu czołgów) nie udzielił wsparcia Grupie Armii generała dywizji Tadeusza Kutrzeby i nie dokonał koordynacji sił Armii „Warszawa” i znajdujących się w Twierdzy Modlin sił Armii „Modlin” i GO gen. Wiktora Thommée z Armii „Łódź” z Armiami „Poznań” i „Pomorze”.

Parki i place miejskie przeznaczono na chowanie poległych bez różnicy wyznań^[24].

17 września, po agresji ZSRR na Polskę, przebywający pod Warszawą Adolf Hitler wydał osobisty rozkaz ostrzału artyleryjskiego Zamku Królewskiego dla zmuszenia stolicy Polski do kapitulacji. Kapitulacja Warszawy była uzgodnionym warunkiem niemiecko-sowieckim co do rozbioru terytorium państwa polskiego pomiędzy III Rzeszę a ZSRR. W konsekwencji wojska niemieckie podjęły eskalację działań (niezgodnych z IV konwencją haską) skierowanych przeciwko ludności cywilnej Warszawy, a mających zmusić miasto do jak najszybszej kapitulacji.

 Osobny artykuł: Bombardowanie Warszawy (1939).

 Zobacz też kategorię: Członkowie Komitetu Obywatelskiego (1939).

23 września w zbombardowanej elektrowni przerwano produkcję energii elektrycznej, co unieruchomiło m.in. radio i drukarnie^[25]. 24 września zbombardowana Stacja Filtrów przerwała dostarczanie wody do miasta^[26].

24 września niemiecka artyleria i lotnictwo nadal atakowały miasto^[27], a 25 września został przeprowadzony nalot dywanowy^[28]. Niemieckie samoloty zrzuciły wówczas na oblężoną stolicę 560 ton bomb burzących i 72 tony bomb zapalających^[29]. Luftwaffe zbombardowała gazownię, elektrownię i Stację Filtrów. Z powodu braku prądu zamilkła rozgłośnia radiowa Warszawa II, nadająca z fortu Mokotowskiego^[30]. Ataki te były wstępem do generalnego szturmu miasta następnego dnia^[31]. 26 września oddziały niemieckie przeprowadziły natarcie, które jednak nie przyniosło im większych sukcesów^[32].

W ostatnich dniach obrony w mieście znajdowało się ok. 3 tys. oficerów i ponad 82 tys. żołnierzy^[33]. Brakowało jednak amunicji artyleryjskiej, gdyż 18 września^[34] zostały przerwane dostawy z magazynów w Palmirach^[33].

26 września zapadła decyzja o podjęciu rozmów kapitulacyjnych z Niemcami z uwagi na sytuację ludności cywilnej^[35]. Akt kapitulacji stolicy podpisano 28 września na terenie dawnej Fabryki Silników Lotniczych Skody na Okęciu^[36].

 Osobny artykuł: Kapitulacja Warszawy (1939).

Poległo ok. 2 000, a rannych zostało 16 000 żołnierzy^[1]. Broń złożyło ponad 100 000 żołnierzy walczących w obronie Warszawy^[1]. Straty wśród ludności cywilnej wyniosły ok. 10 000 zabitych i 50–60 000 rannych^[1]. Podczas oblężenia zniszczeniu uległo ok. 10% zabudowy miasta^[37], w tym 78 tys. izb mieszkalnych (10,3% stanu sprzed wybuchu wojny)^[38].

28 września 1939 – bezpośrednio po kapitulacji Warszawy – w zawartym w Moskwie pakcie o granicach i przyjaźni III Rzesza i ZSRR dokonały wbrew prawu międzynarodowemu ( konwencja haska IV z 1907 r.)^[39] wytyczenia granicy niemiecko-radzieckiej na okupowanym terytorium Polski.

Pierwsze patrole niemieckie pojawiły się w mieście 30 września^[40][1], a większe oddziały 1 października 1939^[41]. 5 października 1939 Adolf Hitler przyjął w Alejach Ujazdowskich defiladę wojsk niemieckich^[42].

Struktura organizacyjna i obsada personalna obrony Warszawy

Organizacja obrony Warszawy

• Dowództwo Obrony Warszawy
• Odcinek „Warszawa-Zachód”
• Odcinek „Warszawa-Wschód”
• Odwody

Obsada personalna Dowództwa Obrony Warszawy

Dowództwo Obrony Warszawy

• dowódca – gen. bryg. Walerian Czuma (komendant główny SG)
• I zastępca dowódcy – płk Julian Janowski (I zastępca komendanta głównego SG)
• II zastępca dowódcy – płk Romuald Niementowski^[43] (II zastępca komendanta głównego SG)

Sztab

• szef sztabu – płk dypl. Tadeusz Roman Tomaszewski
• zastępca szefa sztabu – ppłk dypl. piech. Stefan Koeb
• adiutant szefa sztabu – ppor. Stanisław Launhard
• oficer do zleceń – ppłk dypl. Stanisław Toruń
• szef Oddziału I – ppłk dypl. Feliks Kwiatek
• ppłk dypl. Antoni Rogowski (do 7 IX)
• kpt. rez. Artur Ferencowicz
• szef Oddziału II – ppłk dypl. Mieczysław Starzyński
• mjr Jan Michalski
• mjr Aleksander Kuźmiński zamordowany przez Gestapo w okupowanej Warszawie
• szef Oddziału III
• ppłk dypl. Jakub Kozioł (szef sztabu KG SG) zm. w obozie Murnau
• kpt. dypl. Leon Ryszard Madaliński 1941 wyrokiem sądu AK stracony we Włocławku
• kpt. Aleksander Józef Zasoński
• por. Stanisław Marian Sydor
• por. Stanisław Stopa (do 22 IX 1939)
• szef Oddziału IV - mjr Alojzy Nowak
• kwatermistrz – mjr dypl. Edward Józef Ombach
• kwatermistrz – ppłk dypl. Władysław Winiarski
• dowódca artylerii – ppłk Wacław Zielonko-Zielonka (dowódca 3 pac)
• oficer sztabu – kpt. Wacław Bundyk (do 18 IX 1939)
• oficer sztabu – mjr Witold Łoziński (od 19 IX 1939)
• oficer sztabu – mjr Władysław Świderski
• oficer sztabu – kpt. Stanisław Antoni Krysakowski
• oficer łączności – ppor. Leon Korejwo
• oficer obserwacyjny – ppor. Stanisław Grzeszkowicz † 29 IX 1939
• oficer obrony przeciwgazowej – por. Witalis Fiedorkiewicz
• dowódca OPL czynnej – płk Kazimierz Baran
• zastępca dowódcy – ppłk Franciszek Jórasz
• szef sztabu – mjr dypl. Antoni Mordasewicz
• oficer łączności – kpt. Konstanty Adamski
• dowódca broni pancernych – mjr Julian Tomasz Głowacki (dowódca 3 bpanc)
• dowódca saperów – ppłk sap. Marceli Rewieński (do 11 IX 1939)
• dowódca saperów – płk inż. Kazimierz Hertel (od 11 IX 1939)
• zastępca dowódcy saperów - płk st. sp. Ludwik Hickiewicz
• szef propagandy – ppłk dr Wacław Lipiński
• dowódca łączności – płk dypl. łącz. Józef Łukomski
• zastępca dowódcy łączności – ppłk łącz. Edward Gorczyński
• służba zdrowia – mjr lek. dr Wilhelm Borkowski

Odcinek „Warszawa-Zachód”

Dowództwo Odcinka „Warszawa-Zachód”

• dowódca – płk dypl. piech. Marian Porwit (kierownik I rocznika WSWoj.)
• dowódca artylerii – ppłk dypl. Adam Dzianott
• szef sztabu – ppłk dypl. Leopold Okulicki

Odcinek „Warszawa-Wschód”

Dowództwo Odcinka „Warszawa-Wschód”

• dowódca – płk piech. Julian Janowski (do 13 IX 1939)
• dowódca – gen. bryg. Juliusz Zulauf (dowódca 5 DP)
• dowódca artylerii – ppłk dypl. art. Jan Ciałowicz (dowódca artylerii dywizyjnej 5 DP)
• szef sztabu – płk dypl. dr Stanisław Rostworowski

Odwody

• Grupa Pancerno-Motorowa – kpt. Bolesław Kowalski

Upamiętnienie

• Pomnik Bohaterów Warszawy
• Pomnik Barykada Września
• Napis WARSZAWA 8 – 23 IX 1939 na jednej z tablic na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie
• W 1989 został wybity medal z podobizną Waleriana Czumy o treści Obrona Warszawy 1939 – 1989, wydany przez Mennicę Państwową, a zaprojektowany przez Annę Wątróbską-Wdowiarską^[44].

Galeria

• 
  Płonące elewatory zbożowe przy skrzyżowaniu ulic Bema i Prądzyńskiego zbombardowane przez Luftwaffe 25 września 1939
• 
  Adolf Hitler, Walter von Reichenau i sztab Hitlera (widoczni Erwin Rommel i Martin Bormann) obserwują ostrzał Warszawy
• 
  Ulica Nowy Świat przy Pałacu Staszica. Szkielety zabitych koni, z których mięso zostało zabrane przez głodującą ludność
• 
  We wrześniu 1939 poległych w czasie ostrzału artyleryjskiego i bombardowań z uwagi na utrudniony dostęp do cmentarzy, chowano na miejskich skwerach. Groby przed kościołem św. Aleksandra na placu Trzech Krzyży
• 
  Odezwa generała Waleriana Czumy do mieszkańców stolicy z 7 września 1939
• 
  Proklamacja Stefana Starzyńskiego jako Komisarza Cywilnego przy Dowództwie Obrony Warszawy 8 września 1939
• 
  Rozkaz gen. Śmigłego-Rydza w postaci odezwy do mieszkańców Warszawy wydany przez gen. Rómmla z 16 września 1939
• 
  Obwieszczenie o wykonaniu wyroków śmierci na dezerterach i dywersantach
• 
  Tablica na ścianie pałacu Zamoyskich upamiętniająca drugą siedzibę Dowództwa Obrony Warszawy

Zobacz też

• Bombardowanie Warszawy (1939)

Przypisy

Bibliografia

• Ludwik Głowacki, Obrona Warszawy i Modlina na tle kampanii wrześniowej 1939, Wydawnictwo MON, wyd. V, Warszawa 1985, ISBN 83-11-07109-8.
• Obrona Warszawy 1939 we wspomnieniach, wybór i oprac. Mieczysław Cieplewicz, Eugeniusz Kozłowski, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1984, wyd. I, ISBN 83-11-07128-4.
• Stanisław Edward Rost. Pierwotny Sztab Obrony Warszawy w 1939 r.. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 4 (126), 1988. Warszawa: Wojskowy Instytut Historyczny. 

Linki zewnętrzne

• Warszawa we wrześniu 1939 r. – artykuł Marka P. Deszczyńskiego z IH Uniwersytetu Warszawskiego
• Film Juliena Bryana z początku września 1939 roku pokazujący mobilizację i przygotowania do obrony Warszawy (cz. 1)
• Film Juliena Bryana z początku września 1939 roku pokazujący mobilizację i przygotowania do obrony Warszawy (cz. 2)

Zobacz kolekcję cytatów Obrona Warszawy (1939) w Wikicytatach