Pierwsza wzmianka o Łucku pochodzi z 1085 r. W 1073 r. Łuck wszedł w skład księstwa włodzimierskiego. W 1083 na miasto napadli Litwini i Jaćwingowie. W XIII w. wzniesiono cerkiew św. Jana Ewangelisty.
W 1364 r. król Kazimierz Wielki ufundował biskupstwo wołyńskie z siedzibą biskupa najpierw we Włodzimierzu, a od początku XV w. w Łucku. Biskupstwo łuckie istniało de facto od 1375 r. Z czasem kościołem katedralnym został kościół pw. św. Trójcy, wybudowany około 1425 r. W 1539 r. biskup Jerzy Falczewski wzniósł kościół kamienny.
W 1431 r. po śmierci Witolda Kiejstutowicza w Łucku zamknął się Świdrygiełło, próbując uniknąć konsekwencji za swoje nieprzejednanie negatywne stanowisko do unii polsko-litewskiej. W następnym roku Łuck otrzymał prawa miejskie.
Oprócz katedry i kościoła parafialnego oo. dominikanów, w Łucku wzniesiono kościoły: św. Jakuba, bernardynów, bonifratrów, trynitarzy i brygidek. Pierwszym znanym historii (1326) łuckim biskupem prawosławnym był Teodozjusz. W 1585 r. władyką był Cyryl Terlecki, który w 1596 r. podpisał unię brzeską z kościołem katolickim i przysięgę posłuszeństwa papieżowi. Biskup Marcin Szyszkowski założył w Łucku Collegium Societatis Jesu, które znalazło siedzibę w pałacu odstąpionym przez Iwana Czartoryskiego. W 1630 r. biskup Achacy Grochowski sprowadził do Łucka relikwie św. Recessa Męczennika, który stał się patronem miasta.
W dniach 4 czerwca – 7 czerwca 1916 r. pod Łuckiem rozegrała się jedna z największych bitew I wojny światowej na froncie wschodnim. Rosjanom w ramach ofensywy Brusiłowa udało się przełamać front austriacki.
Okres ukraiński (Ukraińska Republika Ludowa, Państwo Ukraińskie)
Po ogłoszeniu Ukraińską Centralną Radą 20 listopada 1917 III Uniwersału o powstaniu Ukraińskiej Republiki Ludowej w federacji z Republiką Rosyjską, a 22 stycznia 1918 IV Uniwersału o pełnej niepodległości URL (wobec dokonania przez bolszewików 19 stycznia 1918 bezprawnego rozwiązania Konstytuanty Rosji) miasto weszło w skład tego państwa. Od 29 kwietnia 1918[6] po 26 grudnia 1918 wchodziło w skład powstałego pod protektoratem niemieckim Państwa Ukraińskiego, czyli Hetmanatu, głową, którego był Hetman Pawło Skoropadski. Po utworzeniu w nocy z 13 na 14 listopada na tajnym posiedzeniu Związku Narodowego Dyrektoriatu URL (pod przewodnictwem Wołodymyra Wynnyczenki do 10 lutego 1919[7], następnie Symona Petlury) a następnym upadku Hetmanatu wobec powstania antyhetmańskiego nowe władze ogłosiły 26 grudnia 1918 przywrócenie Ukraińskiej Republiki Ludowej.
W 1918 przez miejscowych nauczycieli ukraińskich, m.in. Iwana Własowśkiego została utworzona organizacja społeczno-oświatowa «Proświta» w Łucku[8].
16 maja 1919 Łuck został zajęty przez oddział Wojska Polskiego pod dowództwem generała Karnickiego[9]. 16–18 września 1920 Łuck zajęły wojska polskie po opuszczeniu go przez Rosjan-bolszewików. Grupa gen. Stanisława Hallera oraz 6 Armia doszła do linii Styru i Stochodu, a rozbita Armia Konna Budionnego wycofała się z frontu.
W 1938 r. w mieście sformowano Batalion ON "Łuck", który wszedł w skład Wołyńskiej Półbrygady Obrony Narodowej[10]. Po wybuchu II wojny światowej komendantem łuckiego garnizonu został ppłk. Ludwik Konarski[11]. W dniach 7-14 września 1939 Łuck był tymczasową siedzibą Rządu RP[12][13]. 8 września zgromadzono tu całość ewakuowanych z Warszawy i Lublina zapasów złota Banku Polskiego, które następnie przewieziono przez Rumunię do Francji[14].
Okupacja radziecka i niemiecka
Po 17 września 1939 r. Łuck został zaanektowany przez ZSRR jako część Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. W grudniu tegoż roku NKWD aresztowało 150 polskich urzędników, oficerów rezerwy i działaczy społecznych, m.in. ppor. Jana Marcinkowskiego, komendanta Związku Strzeleckiego Łuck-Zamek, których następnie zamordowano. W 1940 i 1941 r. tysiące Polaków zostało zesłanych na Syberię[15].
Hitlerowcy przy udziale ukraińskiej policji[19] wymordowali niemal wszystkich miejscowych Żydów, oraz dokonali zbrodni na rosyjskich jeńcach wojennych. Z tym nie zgadza się część ukraińskich publicystów i badaczy[20]. W dniach 27 czerwca–7 lipca 1941 r. Sonderkommando 4a rozstrzelało około 1500 osób. 11–12 grudnia 1941 r. około 19 tys. Żydów zamknięto w getcie. Getto przetrwało do przełomu sierpnia-września 1942 r., gdy Niemcy wraz z ukraińską policją[21] rozstrzelali od 15 do 17 tys.[16] jego mieszkańców. 12 grudnia 1942 r. zabito także więźniów obozu pracy – około 500 osób[18].
Podczas okupacji niemieckiej Polacy w Łucku byli poddani presji Ukraińców kolaborujących z okupantem. W kwietniu 1943 roku delegacja ukraińska pod przewodnictwem adwokata Jurija Czerewki złożyła na ręce niemieckiego gebietskomisarza urzędującego w Łucku petycję, w której znalazła się prośba o założenie w tym mieście „getta” dla ludności polskiej[22]. 11 sierpnia 1943 r. w wyniku donosów ukraińskich Kripo aresztowało 50 przedstawicieli polskiej inteligencji (w tym zastępcę wołyńskiego Delegata Rządu na Kraj), z czego 30 osób rozstrzelano dwa miesiące później. Wojskowy Sąd Specjalny AK wydał 6 wyroków śmierci na najbardziej aktywnych kolaborantów; 4 z nich wykonano, w tym na J. Czerewce[19].
Podczas rzezi wołyńskiej na przedmieściach Łucka oddziały Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA) dokonywały masowych mordów na Polakach, domy ich palono, a mienie rozkradano. Największy napad odbył się 24 grudnia 1943 roku, kiedy zabito 97 osób. Łącznie w czasie II wojny światowej ukraińscy nacjonaliści zabili w Łucku co najmniej 191 Polaków[19]. Po wojnie prawie wszystkich Polaków przymusowo wysiedlono z Kresów Wschodnich, a katolickie kościoły przerobiono na magazyny lub zdewastowano.
Okres powojenny
W 1972 r. spłonęła łucka kieniesa. W 1982 r. w łacińskiej katedrze łuckiej, wcześniej używanej jako skład węgla, zorganizowano muzeum ateizmu. W miejscu głównego ołtarza wykonano ekspozycję „Kosmos”, według projektu architekta miejskiego. Spowodowało to częściowe zniszczenie wystroju ołtarza oraz części mebli kościelnych. Zdemontowano ok. 20 obrazów malarzy polskich i zagranicznych z XVIII-XIX w., z których większość nie powróciła już do katedry.
W sierpniu 2007 roku jedna z głównych ulic miasta, nosząca po II wojnie światowej nazwę „Czerwonoarmiejska”, została z inicjatywy burmistrza Łucka Bohdana Szyby i za aprobatą większości miejscowych deputowanych, przemianowana na ul. Bohaterów UPA[24]. 17 grudnia 2010 roku Rada Miejska Łucka nadała honorowe obywatelstwo Łucka Stepanowi Banderze[25].
Cerkiew Opieki Matki Bożej, jedna z najstarszych świątyń Wołynia, ufundowana w XIII-XV w. przez wielkiego księcia Witolda. W cerkwi była umieszczona Wołyńska Ikona Matki Bożej – dzieło z XIII-XIV w. (obecnie w zbiorach Narodowego Muzeum Sztuk Pięknych w Kijowie). Niegdyś świątynia odgrywała rolę katedralnej unickiej cerkwi, obecnie – cerkiew katedralna powstałego w 1990 r. Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Moskiewskiego (ul. Daniela Halickiego 12).
Klasztor brygidek, 1624. Wzniesiony w stylu barokowym w miejscu pałacu Albrychta Stanisława Radziwiłła – fundatora klasztoru. W 1846 r. р. klasztor został skasowany, najpierw mieściło się tu więzienie, a później – szkoła muzyczna. Obecnie znajduje się tu męski prawosławny klasztor Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Kijowskiego (ul. Kafedralna 16).
Klasztor i kolegium jezuickie, 1646 р. Wzniesiony według projektu Benedetta Mollego. Mieścił się tu klasztor i kolegium, konwikt szlachecki oraz seminarium diecezjalne. Cały zespół włączony był do obwarowań Dolnego Zamku (ul. Kafedralna 6).
Dzwonnica, wzniesiona w roku 1539 przy starej katedrze łacińskiej pw. Św. Trójcy
Podziemia katedry, XVI-XVIII w. Rozległe dwukondygnacyjne krypty z fragmentami fresków
Klasztor szarytek, XVII w. Zbudowany w miejscu dawnej katedry. Obecnie budynek zajmuje kuria biskupa katolickiego (ul. Katedralna 17).
Klasztor trynitarzy, 1729. W latach II RP sąd okręgowy, obecnie szpital wojskowy.
Wieża Czartoryskich, XV w., jedyna pozostałość po obwarowaniach Dolnego Zamku (ul. Dragomanowa).
Dom Puzyny, 1545-1546 r. – najstarszy budynek mieszkalny w mieście (ul. Katedralna 23).
Synagoga, 1626-1629 r. Była elementem Dolnego Zamku i odgrywała ważną rolę w systemie obrony miasta (ul. Daniela Halickiego 33).
Kościół ewangelicko-augsburski, 1906-1907, zbudowana w stylu neogotyckim na fundamentach klasztoru karmelitów z 1764 r. Obecnie mieści się tu zbór baptystów (ul. Karaimska).
Okręgowy Urząd Ziemski z 1928 r. – obecnie Wołyńskie Muzeum Krajoznawcze, ul.Szopena 20.
Poczta główna z 1938
Bank Ziemiański z 1930
Budynek kinoteatru z 1939
Domy z XVIII w.
Kamienice z XIX/XX w.
Dawny kościół ormiański z XVI w.
Muzeum Ikony Wołyńskiej z unikatowymi zbiorami zabytków malarstwa cerkiewnego. Wśród nich najstarsza zachowana na Ukrainie cudowna Chełmska Ikona Matki Bożej z X-XI w. – jedna z najbardziej czczonych ikon na Ukrainie (ul. Jaroszczuka 5).
Władysław Bukowiński (ur. 22 grudnia 1904 w Berdyczowie, zm. 3 grudnia 1974 w Karagandzie) – Sługa Boży, polski ksiądz katolicki, więzień obozów koncentracyjnych Gułagu, długoletni misyjny duszpasterz w Kazachstanie i całej sowieckiej Azji Środkowej
Ołeksa Ałmazow (1886–1936) – ukraiński działacz wojskowy
Peter Bondra (ur. 1968) – słowacki hokeista, menedżer generalny reprezentacji Słowacji
Jan Buras (ur. 1959) – polski duchowny katolicki, proboszcz rzymskokatolickiej parafii katedralnej, wikariusz generalny diecezji łuckiej
Benedykt Chmielowski (1700–1763) – polski ksiądz katolicki, kanonik kijowski, pisarz dewocyjny, autor Nowych Aten – pierwszej polskiej encyklopedii (1754–1764)
Jerzy Eysymontt (1937–2005) – polski polityk, ekonomista, kierownik Centralnego Urzędu Planowania w rządach Jana Krzysztofa Bieleckiego i Jana Olszewskiego, wiceminister gospodarki, poseł na Sejm RP
Augustyn Mednis (1932–2007) – polski duchowny katolicki, wikariusz generalny diecezji łuckiej, kustosz Muzeum Diecezjalnego w Łucku
Stanisław Misakowski (1917–1996) – ukraiński i polski poeta, prozaik, autor sztuk scenicznych
Serhij Muczak (ur. 1981) – ukraiński mistrz kulturystyki na Ukrainie
Adam Tadeusz Naruszewicz (1733–1796) – polski historyk i poeta, biskup łucki i wykładowca w łuckim kolegium jezuickim w latach (1790–1796), senator. Ojciec polskiego klasycyzmu
Władysław Nekrasz (1893–1940) – polski harcmistrz, instruktor harcerski, inżynier rolnik, sybirak, kierownikiem wystawy rolniczo-przemysłowej w Łucku, naczelnik wydziału Banku Rolnego w Łucku
Teresa Jadwiga Pieńkowska (1928–2000) - polski lekarz, kardiolog, wieloletni organizator i pracownik prewencyjnej i rehabilitacyjnej Akademickiej Służby Zdrowia.
Jurij Pokalczuk (1941–2008) – ukraiński pisarz, tłumacz, naukowiec, doktor filologii, były dyrektor międzynarodowego oddziału Związku Pisarzy Ukrainy
↑Чисельність населення на 1 серпня 2019 року [online] [dostęp 2020-11-17].strona główna serwisu
↑Stan Lewicki, Historja handlu w Polsce na tle przywilejów handlowych : (prawo składu), Warszawa 1920, s. 136.
↑M. Pawlikowski, Sądownictwo grodzkie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków
2012, tenże, Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012.
↑Magazin für die neue Historie und Geographie Angelegt, t. XVI, Halle, 1782, s. 14.
↑Antoni Sozański, Wykład politycznej geografii, rządu i administracyi dawnej Polski przy końcu istnienia całego państwa (1648-1772), Kraków 1889, s. 5.
↑Jarosław Hrycak: Historia Ukrainy 1772–1999 / przełożyła Katarzyna Kotyńska. Wyd. 1. Lublin: Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, 2000, s. 134. ISBN 83-85854-50-9. [dostęp 2018-07-12].
↑О. Малюта: Луцька повітова «Просвіта». [W:] Енциклопедія історії України. Т. 6 : Ла — Мі. К. : Наук. думка, 2009, s. 311.
↑Михайло Ковальчук. Російсько-тульський загін Армії УНР: формування та бойовий шлях (квітень–травень 1919 р.). „Ukrajinśkyj istorycznyj żurnał”. 4 (541), s. 80, lipiec–sierpień 2018. (ukr.)
↑Batalion ON "Łuck" - Obrona Narodowa II RP 1937-1939 [online], obronanarodowa1939.pl [dostęp 2023-09-14].
↑Poznań Supercomputing and Networking Center-dLP.S.N.C.TeamPoznań Supercomputing and Networking Center-dLP.S.N.C., FBC [online], FBC [dostęp 2023-09-14](pol.).strona główna serwisu
↑Bogdan Musiał: Rozstrzelać elementy kontrrewolucyjne. Brutalizacja wojny niemiecko-sowieckiej latem 1941 roku. Warszawa: Stowarzyszenie Kulturalne Fronda, 2001, s. 105–108. ISBN 83-88747-40-1.
↑Konsulat Generalny Rzeczypospolitej Polskiej w Łucku.
↑Rostysław Czapiuk, Nie mogę milczeć – jest koniecznością znać całą prawdę o OUN-UPA, „Towarzysz”, nr 88 (1126), sierpień 2008 Łuck, [w:] „27 Dywizja Wołyńska AK” Biultyn Informacyjny, nr 1 (101), styczeń-marzec 2009 Warszawa, s. 57–64 (tłum. Stanisława Nahlik).
↑Бандера Степан Андрійович. lutskrada.gov.ua. [dostęp 2022-02-27]. (ukr.).
↑Skwer w Łucku będzie nosił imię generała Władysława Andersa | Niezalezna.pl [online], niezalezna.pl [dostęp 2024-01-27].
↑Ryszard L. Kobendza, Zarys 80-letniej działalności Polskiego Związku Towarzystw Wioślarskich, Warszawa 2001, s. 255-163, ISBN 83-915043-0-1.
↑Adam Boniecki: Herbarz polski: wiadomości historyczno-genealogiczne o rodach szlacheckich. Cz. 1. T. 2. Warszawa : Warszawskie Towarzystwo Akcyjne Artystyczno-Wydawnicze, 1900, s. 57.
↑Twin Cities | Official site of Lutsk City Council [online] [dostęp 2022-07-21](ang.).
↑Луцьк і Волноваха разом! | Офіційний сайт Луцької міської ради [online], 25 lutego 2015 [dostęp 2022-07-21](ukr.).
Bibliografia
Zobacz w indeksie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego hasło Łuck
Dmytro Blazejowskyj: Hierarchy of the Kyivan Church (861-1990). Romae, 1990, passim.
Ks. Kazimierz Dola: Katalog arcybiskupów i biskupów rezydencjalnych eparchii polskich obrządku grecko-unickiego od Unii Brzeskiej (1596) do roku 1945. [W:] Historia Kościoła w Polsce. T. II : 1764-1945, cz. 2 : 1918-1945. Poznań-Warszawa, 1979, s. 304–311.
Іриней Назарко: Київські і галицькі митрополити. Біографічні нариси (1590-1960). Рим, 1960. (ukr.)
Н. Бунда, Б. Каліш, М. Романюк, К. Теліпська: Луцьк. [W:] Енциклопедія сучасної України : у 30 т. / ред. кол. І. М. Дзюба [та ін.]. Т. 18 : Лт — Малицький. Київ: НАН України, НТШ, Координаційне бюро енциклопедії сучасної України НАН України, 2017. ISBN 944-02-3354. (ukr.)
В. Головко: Луцьк. [W:] Енциклопедія історії України : у 10 т. / редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. ; Інститут історії України НАН України. Т. 6 : Ла — Мі. К. : Наук. думка, 2009, s. 307. ISBN 978-966-00-1028-1. (ukr.)
Linki zewnętrzne
Turystyczna strona Łucka
Oficjalna strona Łucka
Radziecka mapa topograficzna 1:100 000. University of California, Berkeley. [dostęp 2004-11-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-04-14)].