Monasterzyska
Монастириська
Ilustracja
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Ukraina

Obwód

 tarnopolski

Rejon

czortkowski

Populacja (2017)
• liczba ludności


5887[1]

Nr kierunkowy

+380 3555

Położenie na mapie obwodu tarnopolskiego
Mapa konturowa obwodu tarnopolskiego, po lewej nieco na dole znajduje się punkt z opisem „Monasterzyska”
Położenie na mapie Ukrainy
Mapa konturowa Ukrainy, po lewej znajduje się punkt z opisem „Monasterzyska”
Ziemia49°04′N 25°07′E/49,066667 25,116667
Monastr na mapie z 1650 r.

Monasterzyska (ukr. Монастириська, Monastyryśka) – miasto na Ukrainie, w obwodzie tarnopolskim, w rejonie czortkowskim nad Koropcem, dawna siedziba byłego rejonu monasterzyskiego.

Historia

Od połowy XIV wieku (później w województwie ruskim) do 1772 miasto należało do Korony Polskiej (od 1569 Rzeczypospolitej), założono je w roku 1454. Od 1772 do 1918 pod zaborem austriackim wchodziło w skład austriackiej prowincji Królestwo Galicji i Lodomerii. W II Rzeczypospolitej miasto znajdowało się w powiecie buczackim województwa tarnopolskiego. W latach 1934-1944 istniała gmina Monasterzyska.

Po 1944 w ZSRR (UkrSSR), od 1991 miasto na Ukrainie.

W okresie międzywojennym miasto wielowyznaniowe (rzymskokatolickie, greckokatolickie, żydowskie, protestanckie) i wielonarodowościowe (Polacy, Ukraińcy, Żydzi i w mniejszości Niemcy oraz Węgrzy).

Kalendarium

  • 1433 i 1437 – Monasterzyska własnością rycerza Zygmunta
  • 1454–1465 – Monasterzyska własnością rodziny Buczackich-Jazłowieckich herbu Abdank
  • 1498 – miasto zniszczone przez najazd Mołdawian i Turków
  • 1552 – przywilej dla Monasterzysk od króla Zygmunta Augusta na prowadzenie targu w piątki i jarmarku na św. Jędrzeja[2]
  • 1552 – zamek kamienny został wybudowany przez rodzinę Sienieńskich herbu Dębno
  • 1557 – przywilej od króla na prowadzenie drugiego jarmarku, na św. Krzyż[2]
  • 1578 – Monasterzyska oblegane przez Tatarów i Turków
  • 1621 – zniszczenie zamku w Monasterzyskach przez Tatarów
  • 1629 – Stanisław Lubomirski, wojewoda ruski, pokonał w bitwie pod Monasterzyskami hordy Tatarów krymskich[2]
  • 1630 – od tego roku właścicielem Monasterzysk została rodzina Potockich herbu Pilawa, która przebudowała zamek na pałac
  • 1653 – luty – bitwa o Monasterzyska podczas powstania Chmielnickiego. Monasterzyska były oblegane przez wojska polskie Stefana Czarnieckiego (sam dowódca został ranny w podniebienie); miasta bronił Iwan Bohun. Wojska polskie poniosły klęskę i na pewien czas zaprzestały działań wojennych.
  • 1655 – powstanie Chmielnickiego, Monasterzyska oblegane przez wojska kozackie pod dowództwem Iwana Bohuna.
  • 1751 – poświęcenie kościoła murowanego rzymskokatolickiego pw. Najświętszej Marii Panny (wcześniejszy kościół rzymskokatolicki – brak daty erekcji, istniał przynajmniej w 1702)[2]
  • 1797 – w mieście powstaje pierwsza Fabryka Tytoniu i Cygar, która w 1812 r. zostaje przeniesiona do Śniatyna[3].
  • 1809 – kwiecień–październik, wojna polsko-austriacka, jako część wojen polsko-napoleońskich, toczyła się również w Galicji
  • 1809 – w Monasterzyskach kwaterował oddział pułkownika Piotra Strzyżowskiego (Strzyżewskiego)
  • 1841 – epidemia tyfusu w Monsterzyskach (wielu mieszkańców zmarło – zapisy w metrykach parafii rzymskokatolickiej w Monasterzyskach)
  • 1844 – Właścicielem Monasterzysk był Przemysław Potocki, syn Antoniego i Róży z Potockich (córka Stanisława Szczęsnego), ożeniony z Teresą Sapieżanką. W tymże roku sprzedał on Monasterzyska wraz z folwarkami Berezówka, Czechów, Huta Stara i Nowa, Słobódka Górna i Wyczółki Karolowi Bako de Hette. Według innych źródeł[jakich?] przejął on Monasterzyska jako posag swej żony z linii Potockich, a wdowy po Korytkowskim. Karol Bako de Hette wybudował w Monasterzyskach piekarnię, koszary i stajnie dla kawalerii. Założył także papiernię, poruszaną wodą.
  • 1849/50 – do Monasterzysk zostaje z powrotem przeniesiona Fabryka Tytoniu i Cygar. W sprawozdaniu za okres 1866-1870 podano, że fabryka ta, przerabiająca tytoń krajowy oraz węgierski, turecki i amerykański, zatrudniała około 500-800 osób (głównie kobiet). Przy fabryce był szpital dla chorych robotników. Fabryka funkcjonuje do dzisiaj. W późniejszym okresie była to rządowa fabryka austriacka produkująca tytoń i cygara, z główną dyrekcją w Wiedniu[4].
  • 1854 – garnizon huzarów austriackich (nr regimentu 15) rozpoczyna stacjonowanie w Monasterzyskach. Stacjonował podobno przez jeden rok, później byli tu dragoni.
  • 1860 – Monasterzyska siedzibą powiatu (niem. Bezirk Monasterzyska, powierzchnia 8.5 mil kw.), który wchodził w skład obwodu Stanisławów (niem. Stanislauer Kreis)[5].
  • 1867 – Karol Bako de Hette odsprzedał Monasterzyska Józefowi Marcinowi Młodeckiemu h. Półkozic, synowi Kazimierza Młodeckiego (zm. 1854) i Doroty Potockiej-Młodeckiej. Józef Młodecki[6] z żony Doroty ks. Lubomirskiej (córka ks. Antoniego Juliusza) miał troje dzieci: Marię Młodecką–Potocką (żona Artura hr. Potockiego z Buczacza), Jadwigę Młodecką (niezamężna) i Władysława Młodeckiego (1870-1925), następnego właściciela posiadłości ziemskiej Monasterzyska. Władysław miał dwoje dzieci: Stefana Młodeckiego (1903 Koszowa – ok. 1980) i Józefa Młodeckiego (1898 Koszowa – po 1945 Kraków), który był kolejnym właścicielem dóbr ziemskich Monasterzyska, kawaler, bezdzietny.
  • 1872 – epidemia cholery w Monasterzyskach (w księgach metrykalnych zgonów parafii rzymskokatolickiej zapisy o wielu zgonach na cholerę)
  • 1884 – 15 listopada, otworzono linię kolejową Stanisławów-Buczacz (przez Monasterzyska)
  • 1888 – ogłoszenie generalnej dyrekcji K. K. Fabryki Tytoniu w Wiedniu (Tabakregie) zamieszczone w «Gazecie Lwowskiej» dotyczące przetargu na rozbudowę fabryki
  • 1896 – powstała ochronka dla dzieci – fundatorem byli właściciele Monasterzysk, Młodeccy[7].
  • 1894 – Monasterzyskom groziła epidemia cholery.
  • 1899 – 1 Galicyjski Pułk Ułanów rozpoczyna stacjonowanie w Monasterzyskach[8].
  • 1903 – 17 września[9][9], pożar w mieście, który rozpoczął się od domu Scherza (handlarza gęsim smalcem) i przeniósł się na całe miasteczko, wraz z przedmieściami – Folwarki[9]. Z wyjątkiem górnej części rynku w miasteczku spaliło się wszystko: domy, sklepy, składy i dalsze zabudowania[9]. Zachował się kościół rzymskokatolicki. Od strony południowej płomienie powstrzymała cerkiew, nie zniszczona na zewnątrz, ale w środku już tak[9]. Pastwą płomieni padło jednak probostwo greckokatolickie. Doszczętnie spłonęła, położona w zachodniej części Starego Miasta, nad rzeką Koropiec, dzielnica żydowska zwana „Stambułem”, wraz z 800 letnią modrzewiową synagogą, nową synagogą i ratuszem[9]. Łącznie podczas pożaru w Monasterzyskach spłonęło 300 domów, w Folwarkach 150 domów, a około 3000 osób pozostało bez dachu nad głową, przynajmniej 7 osób zginęło[9][9]. Burmistrzem Monasterzysk był wówczas Nechels[9]. Na miejsce pożaru przybył marszałek powiatu buczackiego, Błażowski[9].
  • 1926 – 1 lipca do Monasterzyska włączno Folwarki i Berezówkę[10].
  • 1938 – 30 października pracownicy Fabryki Tytoniu w Monasterzyskach uroczyście przekazali batalionowi KOP „Czortków” karabin maszynowy oraz konie i rowery, zakupione ze zbiórki społecznej[11].
  • 1939 – 18 września – Monasterzyska po agresji ZSRR na Polskę okupowane przez Armię Czerwoną, po pseudowyborach anektowane 1 listopada 1939 przez ZSRR, w składzie USRR. Sowieckie władze okupacyjne po przeprowadzeniu pseudowyborów dokonały w październiku 1939 formalnej aneksji okupowanych terenów II Rzeczypospolitej. Konsekwencją aneksji było narzucenie mieszkańcom terenów okupowanych obywatelstwa ZSRR i rozpoczęcie procesu sowietyzacji terenów okupowanych i systematycznych represji policyjnych NKWD. Powyższe akty prawne, sprzeczne z Konwencją haską IV (1907) były nieważne w świetle prawa międzynarodowego i nie były uznawane zarówno przez Rząd RP na uchodźstwie, jak i państwa sojusznicze wobec Polski, a także państwa trzecie (neutralne) przez cały czas trwania II wojny światowej.
  • 1940 – Sowieci wprowadzili terror polityczny, dokonywali masowych aresztowań przedstawicieli polskich i ukraińskich elit politycznych, masowych wywózek i grabieży majątku. Planowo niszczyli naukę i kulturę polską, a przedstawicieli inteligencji, Kościoła, wojska, działaczy społecznych i politycznych zsyłali do obozów koncentracyjnych Gułagu lub mordowali. Po ataku III Rzeszy na ZSRR Monasterzyska zostały 4 lipca 1941 roku zajęte przez Wehrmacht.
  • 1941 – 1943 – Niemcy przy czynnym udziale Ukraińskiej Policji Pomocniczej zamordowali w Monasterzyskach i okolicznych miejscowościach ok. 3000 Żydów, z których część rozstrzelano miejscu, a resztę wywieziono do obozów zagłady[12].
  • Od listopada 1942 do lutego 1943 mieszkająca w Monasterzyskach rodzina Grzebyków ukrywała Żydówkę Deborę Weg. Następnie Stanisław Grzebyk zorganizował dokumenty poświadczające, że Weg jest jego żoną i zgłosił się wraz z nią na roboty w Niemczech. W tym czasie jego siostra Stefania pomagała w ukrywaniu Żydów w Lubieniu k. Krosna i w Boguchwale k. Rzeszowa. W 1986 roku Instytut Jad Waszem podjął decyzję o przyznaniu Janowi, Marii i Stanisławowi Grzebykom oraz Stefanii Wołoszyniak z d. Grzebyk tytułu Sprawiedliwych wśród Narodów Świata[13].
  • 1943 – 1945 – nacjonaliści ukraińscy z UPA zamordowali łącznie 27 Polaków, wśród których znaleźli się m.in. Stanisław Ihnatowicz, komendant obwodu Armii Krajowej, Józefa Kozik ps. „Kalina, łącznika, Marian Filipecki, nauczyciel i organizator tajnego nauczania, Zygmunt Ćwiąkała, student Uniwersytetu Lwowskiego oraz (?) Domański, lekarz weterynarii. Z kolei w koloniach Folwarki i Kołodne oraz na okolicznych drogach zamordowano kolejnych 33 Polaków[14].
  • 1944 – 22 lipca Armia Czerwona ponownie zajęła Monasterzyska.
  • 1945 po konferencji jałtańskiej (4–11 lutego 1945), wyłoniony w konsekwencji jej ustaleń Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej podpisał 16 sierpnia 1945 umowę z ZSRR, uznając nieco zmodyfikowaną linię Curzona za wschodnią granicę Polski, w oparciu o porozumienie o granicy zawarte pomiędzy PKWN i rządem ZSRR 27 lipca 1944. W konsekwencji umowy Monasterzyska zostały włączone do ZSRR jako część USRR, a ich polską ludność wysiedlona na podstawie tzw. układów republikańskich podpisanych 9 września 1944 roku pomiędzy PKWN a Ukraińską SRR, głównie na tzw. Ziemie Odzyskane.
  • 1991 – od proklamacji niepodległości Ukrainy, miasto rejonowe obwodu tarnopolskiego Ukrainy

Dobra ziemskie Monasterzyska

Z Monasterzyskami związana była szlachecka rodzina Potockich herbu Pilawa Złota. W 1844 roku ostatni właściciel dóbr Monasterzyska, Przemysław Potocki, sprzedał je, wraz z folwarkami Berezówka, Czechów, Huta Stara i Nowa, Słobódka Górna i Wyczółki, Karolowi Bako de Hette. Nowy właściciel wybudował w Monasterzyskach piekarnię, koszary i stajnie dla kawalerii.

W 1867 Karol Bako de Hette sprzedał dobra Monasterzyska Józefowi Marcinowi Młodeckiemu herbu Półkozic.

Właścicielami części Monasterzysk byli również bracia Safrin[15]: Juda Safrin – prezes kahału w Monasterzyskach i właściciel gorzelni w pobliskim Buczaczu, a zarazem dziadek Horacego Safrina oraz Izrael Herz Safrin – burmistrz Monasterzysk (w latach 1871–1875, również w 1877)[16], jednocześnie wieloletni członek Rady Powiatowej w Buczaczu z grupy gmin miejskich jako właściciel dóbr.

Bracia Safrin dzierżawili od Józefa Młodeckiego prawo propinacji i produkowali w miejscowym browarze piwo (Browar Monasterzyska).

Zabytki

Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny
  • warowny zamek istniał do połowy XVIII w. Ludwika Potocka wydzierżawiła zamek rządowi Austrii na fabrykę tytoniu. Niebawem zamek spłonął i nie został odbudowany[17]
  • pałac wybudowany w stylu klasycystycznym, w 1780 przez Ludwikę Potocką przetrwał do 1914, kiedy spłonął podpalony przez Kozaków. W 1918 rozpoczęto odbudowę obiektu, której nie dokończono[17]
  • cmentarz rzymskokatolicki. W mieście znajduje się jeden z największych polskich cmentarzy na Podolu, liczący ponad 2000 kamiennych nagrobków, kaplica grobowa Potockich oraz kwatera wojskowa, na której spoczywają powstańcy styczniowi z 1863 oraz legioniści polscy z okresu walk 1914–1918. Obiekt ten w 2006 był w złym stanie i wymagał natychmiastowej konserwacji.
  • cmentarz greckokatolicki
  • cmentarz żydowski
  • kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Obecny, murowany kościół wybudowano w połowie XVIII wieku w miejscu wcześniejszego drewnianego. Fundatorem kościoła był dziedzic miasta Józef Potocki, kasztelan lwowski[11]. Konsekracja w 1751 dokonana przez biskupa sufragana krakowskiego Michała Kunickiego. Najokazalszą ze świątyń miasta, obecnie cerkiew prawosławna (UAKP).
  • wjazd do miasta zapewniały niegdyś Brama Bystrzycka i Brama Podolska.

Znane postacie pochodzące z Monasterzysk

Właściciele Monasterzysk

Ludzie związani z Monasterzyskami

  • Leon Chameides – burmistrz Monasterzysk w 1914, doktor[25]
  • Antoni Joniec – ostatni proboszcz parafii rzymskokatolickiej w Monasterzyskach, w 1945 r. wraz ze swoim wikarym, ks. Józefem Maciaszkiem wywiózł z kościoła parafialnego łaskami słynący obraz Matki Boskiej Bolesnej, obecnie znajdujący się w kościele w Bogdanowicach[26].
  • Stanisław Józefczuk – nauczyciel, w 1933 mianowany kierownikiem 7-klasowej szkoły męskiej
  • Anzelm Mosler – dr, adwokat w Monasterzyskach[27], żydowski działacz społeczny
  • Edmund Niedźwiecki – dowódca oddziału AK, zastrzelony przez Niemców w grudniu 1943 r.[11]
  • Antoni Sztyl – rzeźbiarz lwowski, autor prac w miejscowym kościele.
  • Ryszard Szumilski – syn burmistrza Monasterzysk, żołnierz AK, aresztowany przez NKWD, zmarł w styczniu 1945 r. w więzieniu w Czortkowie[28][29].
  • Sylwester Thulie – starosta powiatowy w Monasterzyskach (m.in. w 1860)[30].
  • Antoni Żyromskikapitan artylerii Wojska Polskiego, kawaler Orderu Virtuti Militari, ofiara zbrodni katyńskiej[31].
  • Adam Kazimierz Zieliński - absolwent prawa (doktorat) na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, dyplomata, historyk

Honorowi obywatele Monasterzysk

Przypisy

  1. Чисельність наявного населення України на 1 січня 2017 року. Державна служба статистики України. Київ, 2017, s. 66. (ukr.).
  2. a b c d Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, T. VI – wynik wyszukiwania – DIR [online], dir.icm.edu.pl [dostęp 2020-02-15].
  3. Zbigniew Żyromski, Miasto Kresowe. Monasterzyska wczoraj i dziś., Wrocław 2003, s. 11, ISBN 83-918764-0-3.
  4. Zbigniew Żeromski, także.
  5. Handbuch des Lembergerer Statthalterei-Gebietes in Galizien für das Jahr 1860. Lemberg, 1860, s. 8, 46. (niem.).
  6. Otrzymał nowy herb od Papieża Leona XIII; zob.: Teodor Żychliński: Złota księga szlachty polskiej. R. XIII. Poznań, 1891, s. 246–247.
  7. ANNO, Kuryer Lwowski (Lemberger Courier), 1898-04-17, Seite 2 [online], anno.onb.ac.at [dostęp 2020-02-15].
  8. Historia 8 Pułku Ułanów ks. Józefa Poniatowskiego [online], www.kazior5.pl [dostęp 2022-09-08].
  9. a b c d e f g h i j Kurjer Lwowski, 1903-09-20, Seite 4 [online], anno.onb.ac.at [dostęp 2020-02-15].
  10. Dz.U. z 1926 r. nr 48, poz. 290
  11. a b c Zbigniew Żyromski, dz. cyt., s. 34.
  12. Henryk Komański, Szczepan Siekierka, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie tarnopolskim 1939-1946, wyd. 2, Wrocław: Nortom, 2006, s. 160–161, ISBN 83-89684-61-6, ISBN 978-83-89684-61-5, OCLC 156875487.
  13. Historia pomocy - Rodzina Grzebyków. sprawiedliwi.org.pl. [dostęp 2024-02-17]. (pol.).
  14. Henryk Komański, Tamże.
  15. Natasza Celer za:Gesher Galicia, Monasterzyska Cadastral Map, 1847.
  16. Schematyzm Galicji 1871 rok, 1871.
  17. a b Roman Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, wyd. drugie przejrzane i uzupełnione, t. 7: Województwo ruskie, Ziemia Halicka i Lwowska, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1995, s. 125–128, ISBN 83-04-04229-0, ISBN 83-04-03701-7 (całość).
  18. Sprawozdanie Dyrekcyi C. K. Gimnazyum z wykładowym językiem polskim w Przemyślu za rok szkolny 1908. 1908, s. 5 [19].
  19. Władysław Szklarz i Zbigniew Żyromski. Buczaczanie typowani do wpisania do «Złotej Księgi Kresowian. „Głos Buczaczan”. 3 (58), Wrocław, 2006, s. 41.
  20. Z dziejów walki z chorobami zakaźnymi w Kielcach.
  21. Zmarł Zbigniew Żyromski.
  22. Pierścień Milenijny dla Zbigniewa Żyromskiego. Dziennikarze RP. 25 września 2017.
  23. Józef Marcin «II» hr. (primog.) Młodecki h. Półkozic.
  24. Zmarli. „Kurier Lwowski”. 288, s. 3, 17 stycznia 1902.
  25. Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskiem na rok 1914. Lwów, 1914, s. 513.
  26. Instytut Gość Media, Sanktuarium Kresowianki [online], Instytut Gość Media, 9 października 2014 [dostęp 2023-03-18].
  27. Z Izby sądowej. „Kurjer Stanisławowski”. 1225, s. 3, 28 lutego 1909.
  28. Zbigniew Żyromski, tamże.
  29. Ruch służbowy. „Dziennik Urzędowy Kuratorjum Okręgu Szkolnego Lwowskiego”. 7, s. 230, 1933, R. XXXVII.
  30. Handbuch des Lembergerer Statthalterei-Gebietes in Galizien für das Jahr 1860. Lemberg, 1860, s. 46. (niem.).
  31. Antoni Żyromski – ku pamięci. Ogrody Wspomnień. Cmentarz Internetowy [online], www.ogrodywspomnien.pl [dostęp 2023-07-27].
  32. Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskiem na rok 1907. Lwów: drukarnia Wł. Łozińskiego, 1907, s. 30.

Bibliografia

Linki zewnętrzne


Witaj

Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.

Źródło

Zawartość tej strony pochodzi stąd.

Odsyłacze

Generator Margonem

Podziel się