Krotoszyn
miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ilustracja
Ratusz w Krotoszynie
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Polska

Województwo

 wielkopolskie

Powiat

krotoszyński

Gmina

Krotoszyn

Prawa miejskie

1415

Burmistrz

Franciszek Marszałek

Powierzchnia

22,5 km²

Wysokość

130-140 m n.p.m.

Populacja (31.12.2019)
• liczba ludności
• gęstość


28 804
1285,2 os./km²

Strefa numeracyjna

62

Kod pocztowy

63-700

Tablice rejestracyjne

PKR

Położenie na mapie gminy Krotoszyn
Mapa konturowa gminy Krotoszyn, blisko centrum po lewej na dole znajduje się punkt z opisem „Krotoszyn”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Krotoszyn”
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego
Mapa konturowa województwa wielkopolskiego, na dole znajduje się punkt z opisem „Krotoszyn”
Położenie na mapie powiatu krotoszyńskiego
Mapa konturowa powiatu krotoszyńskiego, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Krotoszyn”
Ziemia51°41′44″N 17°26′13″E/51,695556 17,436944
TERC (TERYT)

3012044

SIMC

0936931

Urząd miejski
ul. Kołłątaja 7
63-700 Krotoszyn
Strona internetowa
BIP

Krotoszyn (niem. Krotoschin) – miasto w województwie wielkopolskim, na Wysoczyźnie Kaliskiej, siedziba powiatu krotoszyńskiego i gminy Krotoszyn. W XV wieku Krotoszyn należał do rodu Krotowskich.

Według danych z 31 grudnia 2019 miasto liczyło 28 804 mieszkańców[1].

Położenie

Krotoszyn położony w południowej Wielkopolsce, około 108 km na południe od Poznania i około 26 km na zachód od Ostrowa Wielkopolskiego.

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa kaliskiego.

Według podziału regionalnego Polski J. Kondrackiego i J. Ostrowskiego Krotoszyn leży w prowincji Niżu Środkowoeuropejskiego, prowincji Nizin Środkowopolskich w makroregionie Niziny Południowowielkopolskiej i mezoregionie Wysoczyzny Kaliskiej. Według szczegółowego podziału geomorfologicznego Bogumiła Krygowskiego Krotoszyn leży w regionie Wysoczyzny Kaliskiej w subregionie Wału Krotoszyńskiego. Przeważającą formą na terenie miasta i gminy jest wysoczyzna morenowa płaska, która zajmuje około 75% powierzchni gminy. Jest to w zasadzie morena denna, powstała podczas stadiału Warty, zlodowacenia Odry (środkowopolskiego). Dlatego też większą część tego obszaru zajmują osady akumulacji lodowcowej, reprezentowane głównie przez gliny zwałowe.

Historia

Znany od 1405 roku (pierwsza udokumentowana wzmianka o wsi Crothoszino). W 1414 roku niedaleko wsi Krotoszyn założył miasto uczestnik bitwy pod Grunwaldem, Wierzbięta Krotoski. Od tego czasu wieś zaczęto określać jako Stary Krotoszyn. W 1415 gród został lokowany na prawie magdeburskim i był odtąd w dokumentach nazywany Nowym Krotoszynem lub po prostu Krotoszynem. Prawa miejskie zostały nadane przywilejem Władysława Jagiełły. W czasie wojny trzynastoletniej Krotoszyn wystawił w 1458 roku 2 pieszych na odsiecz oblężonej polskiej załogi Zamku w Malborku[2]. Miasto było niszczone kilkakrotnie podczas pożarów (1453, 1638, 1774) i wojen (potop szwedzki, wojna północna), mimo tego za każdym razem było odbudowywane i rozwijało się pomyślnie. W 1628 roku osiedlili się tu protestanci uciekający z Niemiec. W XVII wieku miasto otoczono fosą i wałem obronnym z trzema bramami. W XVIII wieku Krotoszyn liczył już około 4 tysięcy mieszkańców. W tym też wieku miasto zasłynęło z wielkich jarmarków krotoszyńskich, na których sprzedawano za każdym razem około 1000 wołów.

Zobacz też: Krotoscy herbu Leszczyc

Zabory Polski

W 1793 roku Krotoszyn znalazł się w zaborze pruskim. W pruskim podziale administracyjnym Krotoszyn był miastem powiatowym (1793-1919). Swoją siedzibę miał tu landrat powiatu Krotoszyn[3]. W 1819 roku miasto nabył książę bawarski Karol Aleksander von Thurn und Taxis. Książęta tego rodu utworzyli na okolicznych terenach latyfundium nazywane księstwem krotoszyńskim (1819-1927).

Wiek XIX i początek wieku XX, to okres uprzemysłowienia Krotoszyna, ale także przyspieszonego rozwoju rzemiosła (kuśnierstwo, garbarstwo, szewstwo), szkolnictwa (gimnazjum, seminarium nauczycielskie), spółdzielczości (polska kasa pożyczkowa, Bank Ludowy, Towarzystwo Rolnicze, Towarzystwo Pszczelarzy) i rolnictwa (XIX wiek, cykoria). Według spisu urzędowego z 1837 roku miasto liczyło 6266 mieszkańców, którzy zamieszkiwali 653 dymy (domostwa)[3]. W 1910 roku Krotoszyn zamieszkiwało 13 tysięcy osób.

Mieszkańcy Krotoszyna brali czynny udział w powstaniu wielkopolskim. Miasto zostało zdobyte przez Polaków 1 stycznia 1919 roku, między innymi dzięki interwencji pociągu pancernego Poznańczyk. W latach międzywojennych nastąpiło zahamowanie rozwoju miasta.

Okres II wojny światowej

Ul. Dworcowa, kamień poświęcony ofiarom nalotu niemieckiego lotnictwa na cywilny pociąg ewakuacyjny w dniu 2 września 1939 r.

2 września 1939 roku na dworcu kolejowym w Kole doszło do nalotu na pociąg ewakuacyjny z Krotoszyna, w wyniku którego zginęło od 100 do 300 osób.

Okupacja hitlerowska trwała w mieście od 3 września 1939 do 23 stycznia 1945. Krotoszyński 56 Pułk Piechoty Wielkopolskiej wsławił się w 1939 roku obroną położonego blisko granicy Krotoszyna oraz obroną Warszawy, o czym wspomniał w pożegnalnym rozkazie generał Juliusz Rómmel.

Od września do końca roku w mieście działała niemiecka grupa operacyjna Einsatzgruppe VI prowadząca czystki etniczne w ramach akcji T4, Intelligenzaktion oraz operacji Tannenberg[4].

W czasie II wojny światowej w latach 1939–1941 z miasta wysiedlono większość Polaków do Generalnego Gubernatorstwa, a w zamian sprowadzono Niemców w ramach akcji Heim ins Reich.

Okres powojenny

W okresie powojennym uprzemysłowienie miasta i rozwój, wzrost liczby mieszkańców z 22 tysięcy w roku 1973 do 27 tysięcy w roku 1985, elektryfikacja linii kolejowych Krotoszyn – Jarocin, Krotoszyn – Grabowno Wielkie, Krotoszyn – Ostrów Wielkopolski.

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. kaliskiego. Po likwidacji powiatu nastąpiły ograniczenie samorządności i zmniejszenie nakładów. Po roku 1989 dalszy rozwój, nowe inwestycje, renowacje niektórych obiektów, ale także likwidacja kolei wąskotorowej Krotoszyn – RozdrażewDobrzycaPleszew. W 1999 ponowne przywrócenie powiatu krotoszyńskiego.

W 2016 miasto gościło Mistrzostwa Europy w Sumo[5].

W 2023 zniesiono oficjalnie części miasta o nazwach Starków i Zmysłów[6].

Architektura

Układ urbanistyczny miasta, XIV/XV–XIX (przed modernizacją)
Późnogotycki kościół św. Jana Chrzciciela
Kościół św. Fabiana i św. Sebastiana (1572)
Zabytkowy Kościół św. Marii Magdaleny (1755)

Zabytki

Zabytkami prawnie chronionymi są[7]:

  • Historyczny układ urbanistyczny miasta, XIV/XV–XIX,
  • ratusz w Rynku, zbudowany w 1689 roku z fundacji burmistrza J. Dobrowolskiego oraz właściciela Krotoszyna F.Z. Gałeckiego, w 1774 spalony, odbudowany, nadbudowany o jedną kondygnację i przebudowany w latach 1898–1899, obecnie neorenesansowy, trzykondygnacyjny z mansardami, ze stromymi dachami dwuspadowymi, z niewielkimi wieżyczkami na bokach ścian przedniej i tylnej, od XIX wieku otoczony kramami, które w latach 1968–1969 zostały zlikwidowane i przebudowane na betonowe pawilony handlowe,
    • wieża mająca ślady pierwotnego wyglądu budowli, barokowa, smukła, ośmioboczna, z zegarem i niewielkim balkonem, zwieńczona ażurowym hełmem z podwójną latarnią, z 1777 roku,
    • sklepienia w przyziemiu, również pozostałość po „pierwszym” ratuszu, dawniej cele więzienne,
  • kościół farny św. Jana Chrzciciela, późnogotycki, wybudowany w latach 1592–1597 z fundacji kasztelana poznańskiego Jana Rozdrażewskiego dla braci czeskich, od 1601 roku katolicki, trójnawowy, o układzie bazylikowym, ze sklepieniem kolebkowym z lunetami,
    • wieża na planie kwadratu,
    • kaplice boczne z renesansowymi szczytami,
    • bogate wyposażenie wnętrza z XVII i XVIII wieku,
    • ołtarz główny, manierystyczny, z lat 1630–1640, drewniany, trzykondygnacyjny, z kopią obrazu Rubensa Zdjęcie z krzyża z XVII wieku oraz późnogotycką rzeźbą Madonna z Dzieciątkiem,
    • belka tęczowa z grupą pasyjną z XVII wieku,
    • renesansowy nagrobek Jana Rozdrażewskiego (zmarłego w 1600), wykonany z piaskowca w latach 1597–1599, z postacią leżącego rycerza w zbroi,
  • Kościół św. Fabiana i św. Sebastiana z 1572, zbudowany jako szpitalny, na planie krzyża greckiego, drewniany, z kopułą, kryty gontem, restaurowany w XIX wieku, we wnętrzu krzyż procesyjny z XIX wieku, tablica z XVIII wieku poświęcona ofiarom zarazy,
  • Barokowy zespół klasztorny trynitarzy:
    • klasztor z 1733, trynitarski do kasaty zakonu w 1819, nad wejściem herby szlacheckie (Pilawa, Mniszech), w piwnicy i na parterze sklepienia kolebkowe, obecnie Muzeum Regionalne,
    • kościół św. Ap. Piotra i Pawła, późnobarokowy, wybudowany w latach 1766–1772 według projektu K.M. Frantza, jednonawowy, ambona w kształcie łodzi z żaglem i sieciami, wyposażenie wnętrza barokowe,
  • pałac Rozdrażewskich i Gałeckich, barokowy, z późnoklasycystyczną fasadą, obecnie szkoła, zachowana sala na I piętrze z podcieniami, polichromowany strop dawnej sali balowej. Powstał w miejscu wzmiankowanej w 1415 roku fortalicji, położonej na południe od miasta, którą wzniósł Wierzbięta. Około 1585 roku Jan Rozdrażewski wybudował w miejscu drewnianego piętrowy, podpiwniczony dwór murowany „pod dwoma dachami”, z trzema pomieszczeniami na parterze i piętrze oraz sześcioma w piwnicy, obok dworu urządzono ogród. Kolejny właściciel Franciszek Gałecki w latach 1692–1700 przebudował dwór poszerzając fasadę budynku o boczne alkierzowe wieże. Na parterze urządzono siedem izb i dwa gabinety, na piętrze sześć pomieszczeń, a w piwnicy m.in. kuchnię. Inwentarz spisany po śmierci Franciszka Gałeckiego z 1718 roku wymienia m.in. skarbiec (a w nim wiele sztuk broni), a na piętrze bibliotekę. Sufity dwóch gabinetów ozdabiały m.in. malowidła „wojny wiedeńskiej” i „wojny chocimskiej”. Na korytarzach i w pomieszczeniach zawieszono łącznie 140 obrazów. Teren dworski, zwany zamkowym, ogrodzony był wysokim płotem, wjazd do niego prowadził od strony północnej przez most zwodzony oraz wielką bramę z malowanymi na blasze herbami: Junosza z Gałeckich i Sasa Rozalii z Dzieduszyckich. Od córki Gałeckiego pałac w 1725 roku przejął Józef Potocki. Niedługo po tym wydarzeniu pałac uległ spaleniu. Józef Potocki odnowił go w 1727 roku, pokrył budynek nową blachą i wzbogacił nową dekoracją. Z sieni, w której stała warta, wchodziło się do apartamentów. Na piętrze, przez całą szerokość budowli, urządzono salę balową oświetloną sześcioma oknami po każdej z dwóch stron. Ściany szczytowe ozdabiały pilastry[8]
    • park pałacowy, założony w 1685 jako ogród włoski, później przekształcony na park krajobrazowy (ok. 1819), okazy drzew egzotycznych, obecnie Park Miejski,
  • Zespół kościelny poewangelicki, z lat 1788–1790, neobarokowa fasada z lat 1884–1885, klasycystyczny, na rzucie koła,
  • Kościół fil. pw. św. Marii Magdaleny, Stary Krotoszyn, drewniany, 1755,
  • Dom z oficyną, ul. Kobylińska 8, ok. XIX,
  • Gimnazjum, ob. LO, ul. Kołłątaja 1, 1878-81,
  • Budynek sali gimnastycznej, 1903,
  • Dom dla nauczycieli, 1881,
  • Zespół starostwa, ul. Kołłątaja 7, pocz. XX, składający się ze starostwa, ob. Urząd Miasta, i budynku gospodarczego,
  • Dom, ul. Koźmińska 36, szach., 2 poł. XVIII,
  • Dom, ul. Popiełuszki 3, 1 ćw. XIX,
  • Dom, ul. Popiełuszki 6, szach., 1 poł. XIX,
  • Dom, ul. Powstańców Wielkopolskich 14,
  • Dom, ul. Sienkiewicza 5, 1 poł. XIX,
  • Dom, ul. Sienkiewicza 6, XVIII/XIX,
  • Dawny sąd, ul. Sienkiewicza 9, 1 ćw. XIX,
  • Dom, ul. Sienkiewicza 14, 1820,
  • Dom, ul. Rawicka 8, 1823,
  • Dom, ul. Rawicka 20, 1 poł. XIX,
  • Dom, ul. Rawicka 28, 1 poł. XIX,
  • Dworek, ul. Zamkowy Folwark, XVIII/XIX.

Pozostałe obiekty

Szpital Powiatowy
  • Arsenał z 1823 roku, klasycystyczny,
  • Cmentarz,
    • obelisk powstańców wielkopolskich oraz żołnierzy 56 Pułku Piechoty Wielkopolskiej i 2 Pułku Strzelców Wielkopolskich,
    • grób pułkownika W.J. Tyczyńskiego, dowódcy 56 Pułku Piechoty w latach 1932–1939,
    • Krzyż Katyński w Krotoszynie.

Przyroda

Demografia

  • Piramida wieku mieszkańców Krotoszyna w 2014 roku[9].

Gospodarka

Zbieg ulic: Słodowej i Floriana z budynkiem centrum handlowego

Największym zakładem w mieście jest Mahle Polska Sp. z o.o., zatrudniający ok. 3000 osób, produkujący komponenty do silników spalinowych światowych producentów. Inne ważne zakłady branży metalowej to: Jotkel Sp. z o.o. Sp. k., Fugor Sp. z o.o., Metpol, Konstal. W Krotoszynie istnieją dwa zakłady konfekcyjne Teomina S.A. i Krisbit. Największymi zakładami branży spożywczej są Nutricia Sp. z o.o. i Ewa Krotoszyn S.A. Dużymi zakładami są również: Maxpol, Krepel Polska Sp. z o.o., Gembiak-Mikstacki, Wytwórnia betonu Ochmam, Meble Zajaczek. W Krotoszynie mają również siedzibę dwa duże przedsiębiorstwa handlowe: AT Krotoszyn S.A. i Dino Sp. z o.o., mające swoje sklepy i hurtownie na terenie całego kraju.

Transport

Rondo Wł. Rybakowskiego w Krotoszynie
Rondo Władysława Nawrockiego

Transport drogowy

Przez miasto przebiegają drogi krajowe i wojewódzkie:

Komunikacja miejska

W Krotoszynie funkcjonuje komunikacja miejska obsługiwana przez autobusy Miejskiego Zakładu Komunikacji.

MZK Krotoszyn obsługuje 11 linii autobusowych:

Ponadto na terenie Krotoszyna funkcjonują trzy linie autobusowe obsługiwane przez innych przewoźników:

Transport kolejowy

Dworzec kolejowy w Krotoszynie – widok od strony torów

W Krotoszynie krzyżują się linie kolejowe:

Obecnie Krotoszyn posiada bezpośrednie połączenia kolejowe między innymi z Poznaniem, Lesznem i Ostrowem Wielkopolskim, a także jedno dziennie z Wrocławiem. Dawniej można było stąd bezpośrednio dojechać m.in. do Piły, Zbąszynka, Głogowa i Łodzi.

W Krotoszynie w okolicach dworca kolejowego znajdowała się do 1987 stacja rozebranego odcinka kolei wąskotorowej relacji: Krotoszyn Wąsk.DobrzycaPleszew Wąsk.Pleszew, kursującej w ramach tzw. Krotoszyńskiej Kolei Dojazdowej.

Transport lotniczy

W 2013 przy ul. Mickiewicza oddano do użytku sanitarne lądowisko.

Polityka

Budynek Starostwa, obecnie Urząd Miasta i Gminy Krotoszyn

Burmistrzowie Krotoszyna (od 1990)

  • 1990–1994 Mikołaj Ilnicki
  • 1994-2014 Julian Jokś
  • od 2014 Franciszek Marszałek

Przewodniczący Rady Miejskiej (od 1990)

  • 1990–1994 Marian Grządka
  • 1994–1998 Ryszard Belak
  • 1998–2002 Włodzimierz Fudała
  • 2002 Krzysztof Krysztofiak
  • 2002−2006 Wiesław Świca
  • 2006-2018 Zofia Jamka
  • 2018-nadal Anna Sikora
 Osobny artykuł: Rada Miejska w Krotoszynie.

Skład Rady Miejskiej VIII kadencji (2018–2023)

Koalicja – 11 radnych

  • Polskie Stronnictwo Ludowe - 8 radnych
  • Samorządowa Inicjatywa Obywatelska - 3 radnych

Opozycja - 10 radnych

  • Prawo i Sprawiedliwość - 4 radnych
  • Obywatelskie Porozumienie Samorządowe - 3 radnych
  • Platforma.Nowoczesna Koalicja Obywatelska - 2 radnych
  • Krotoszyn na nowo - 1 radny

Współpraca międzynarodowa

Miasta partnerskie[10]

Oświata

  • Szkoły podstawowe
    • Szkoła Podstawowa nr 1 im. Powstańców Wielkopolskich w Krotoszynie, al. Powstańców Wlkp. 13,
    • Szkoła Podstawowa nr 3 z Oddziałami Integracyjnymi im. Jana Pawła II w Krotoszynie, ul. Plac Szkolny 19,
    • Szkoła Podstawowa nr 4 im. Wojska Polskiego w Krotoszynie, ul. Sienkiewicza 9,
    • Szkoła Podstawowa nr 5 im. Mikołaja Kopernika w Krotoszynie, ul. Zdunowska 83,
    • Szkoła Podstawowa nr 7 z Oddziałami Integracyjnymi im. Henryka Jordana w Krotoszynie, ul. Władysława Jagiełły 4,
    • Szkoła Podstawowa nr 8 z Oddziałami Dwujęzycznymi im. Marii Skłodowskiej-Curie w Krotoszynie, ul. 23 Stycznia 20.
  • Szkoły ponadpodstawowe
    • Liceum Ogólnokształcące im. H. Kołłątaja w Krotoszynie, ul. Kołłątaja 1,
    • Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 1 w Krotoszynie, ul. Mickiewicza 11,
    • Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 2 im. Karola F. Libelta w Krotoszynie, Plac Jana Pawła II nr 5,
    • Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 3 im. Jana Pawła II w Krotoszynie, ul. Zdunowska 81,
    • Zakład Doskonalenia Zawodowego w Krotoszynie, Plac Jana Pawła II nr 5 (budynek nr ZSP 2),
    • Zespół Szkół Specjalnych w Krotoszynie, ul. Ostrowska 39,
  • Szkoły artystyczne
    • Państwowa Szkoła Muzyczna I Stopnia w Krotoszynie, ul. Młyńska 2 D,
    • Społeczne Ognisko Muzyczne w Krotoszynie, ul. Młyńska 2 D.

Kultura

Muzeum Regionalne im. Hieronima Ławniczaka w Krotoszynie (2011)

W Krotoszynie działają trzy gminne (miejskie) instytucje kultury:

  • Krotoszyński Ośrodek Kultury, który organizuje Ogólnopolski Turniej Poetycki „Autoportret Jesienny”[11] oraz prowadzi kino „Przedwiośnie” i galerię sztuki „Refektarz”
  • Krotoszyńska Biblioteka Publiczna im. Arkadego Fiedlera
  • Muzeum Regionalne im. Hieronima Ławniczaka w Krotoszynie, utworzone w 1957 przez społecznych opiekunów zabytków Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego[12] (od 1999 gminna instytucja kultury).

W Krotoszynie działa filia Książnicy Pedagogicznej im. Alfonsa Parczewskiego w Kaliszu.

Prasa

Wspólnoty wyznaniowe

Klasztor z kościołem pw. św. Piotra i Pawła II.

Na terenie miasta działalność religijną prowadzą następujące Kościoły i związki wyznaniowe:

Sport

Kluby sportowe

Zobacz też

Przypisy

  1. Krotoszyn (wielkopolskie) » mapy, nieruchomości, GUS, noclegi, szkoły, regon, atrakcje, kody pocztowe, bezrobocie, wynagrodzenie, zarobki, edukacja, tabele, demografia, przedszkola [online], Polska w liczbach [dostęp 2021-04-05] (pol.).
  2. Kodex dyplomatyczny Wielkiej Polski; Codex diplomaticus Majoris Poloniae zawierający bulle papieżów, nadania książąt, przywileje miast, klasztorów i wsi, wraz z innemi podobnéj treści dyplomatami, tyczącemi się historyi téj prowincyi od roku 1136 do roku 1597; zebrany z materyałow przez Kaźmierza Raczyńskiego byłego Generała W. Polskiego i Marszałka nadwornego koronnego przysposobionych; wydany przez Edwarda Raczyńskiego, Poznań 1840, s. 182.
  3. a b Leon Plater: Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego Ksie̜ztwa Poznańskiego. Lipsk: Jan Nepomucen Bobrowicz, Ksie̜garnia Zagraniczna (Librairie Étrangère), 1846, s. 248.
  4. Böhler, Mallmann i Matthäus 2009 ↓, s. 56–57.
  5. RAK, Inwestycje w sport, kino i miejskie autobusy, w: Monitor Wielkopolski, nr 5(192)/2017, s.7, ISSN 1642-0918
  6. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 20 grudnia 2022 r. w sprawie ustalenia, zmiany i zniesienia urzędowych nazw niektórych miejscowości oraz obiektów fizjograficznych (Dz.U. z 2022 r. poz. 2783)
  7. Rejestr zabytków nieruchomych – województwo wielkopolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023 [dostęp 2015-09-21].
  8. „Archaeologia historica polona”, Tom 15/1, Toruń 2005, s. 249.
  9. Krotoszyn w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-12] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  10. Współpraca międzynarodowa. krotoszyn.pl, 2008-07-22. [dostęp 2012-07-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-07-03)]. (pol.).
  11. 30. Ogólnopolski Turniej Poetycki "Autoportret jesienny" [online], Moje Stypendium [dostęp 2022-07-26] (pol.).
  12. Stanisław Lorentz: Przewodnik po muzeach i zbiorach w Polsce. Warszawa: Wydawnictwo „Interpress”, 1971, s. 140.
  13. Kontakt [online], krotoszyn-charisma.pl [dostęp 2023-08-08].
  14. Kontakt [online], gminamesjanska.pl [dostęp 2023-08-08].
  15. Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-14].

Bibliografia

Linki zewnętrzne


Witaj

Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.

Źródło

Zawartość tej strony pochodzi stąd.

Odsyłacze

Generator Margonem

Podziel się