Intelligenzaktion (akcja „Inteligencja”) – niemieckiakt ludobójstwa skierowany przeciwko polskiejelicie, głównie inteligencji na terenie ziem polskich włączonych do III Rzeszy, w trakcie której zaplanowano i metodycznie zrealizowano rozstrzelanie około 50 tys. nauczycieli, księży, przedstawicieli ziemiaństwa, wolnych zawodów, działaczy społecznych i politycznych oraz emerytowanych wojskowych. Kolejnych 50 tys. deportowano do obozów koncentracyjnych, gdzie przeżył tylko znikomy procent[1]. Trzeba mieć na uwadze, że inteligencja rozumiana była nie tylko jako przynależność do określonej warstwy społecznej ze względu na wykształcenie i status społeczny, ale jako element przywódczy, który dzięki postawie i aktywności, stanowił zagrożenie dla umacniania władzy okupantów[2]. Tym samym represji nie uniknęli także rolnicy, rzemieślnicy czy też przedstawiciele innych zawodów, co można zaobserwować chociażby na przykładzie rejencji ciechanowskiej[3].
Egzekucje wykonywano od września 1939 do kwietnia 1940 r. na obszarach Polski, które zostały we wrześniu 1939 roku wcielone do III Rzeszy.
U podstaw podjęcia aresztowań i zsyłek do obozów koncentracyjnych w kwietniu 1940 r., leżało polecenie Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA) z dnia 2 kwietnia 1940 r[4].
Odpowiednikiem tej akcji na terenie Generalnego Gubernatorstwa była „Akcja AB” (Außerordentliche Befriedungsaktion – Nadzwyczajna Akcja Pacyfikacyjna), przeprowadzona między majem a lipcem 1940.
W niektórych środowiskach lokalnych akcja ta określana jest innymi nazwami, wynikającymi z postrzegania przeważającej grupy wtenczas aresztowanych. Na przykład w okolicach Gąbina nazywana jest „akcją aresztowania peowiaków”[5].
Geneza planu
Tylko naród, którego warstwy kierownicze zostaną zniszczone, da się zepchnąć do roli niewolników – Adolf Hitler, 1939[6]
Intelligenzaktion, zwana także Flurbereinigung („Akcja Oczyszczenia Gruntu”) lub Direkteaktion (pol. „akcja bezpośrednia”), była jedynie małą częścią wielkiego planu germanizacyjnego przygotowanego m.in. dla terenów okupowanej Polski zwanego przez Niemców Generalplan Ost („Generalny Plan Wschodni”). Żeby w łatwiejszy sposób przejąć kontrolę nad podbitym terytorium oraz osłabić lub całkowicie ustrzec się w przyszłości przed ewentualną działalnością konspiracyjną opracowano plan zniszczenia i eksterminacji polskiej warstwy przywódczej, inteligencji, elity kulturalnej, politycznej, religijnej oraz warstwy posiadaczy i kapitalistów polskich. Dla Polski nie przewidywano w niemieckich planach żadnej formy ustanowienia protektoratu lub rządu satelickiego wobec III Rzeszy złożonego z Polaków, a jedynie niemiecki zarząd. Potwierdzenie tego znajduje się w protokole pierwszej narady szefów głównych urzędów policyjnych i dowódców operacyjnych z dnia 7.09.1939 roku, które odbyło się w Berlinie. „Dla Polski nie jest przewidziany żaden rząd protektoratu, lecz całkowicie niemiecki zarząd (...) Przywódcza warstwa ludności w Polsce powinna zostać w takim stopniu, jak to jest możliwe, unieszkodliwiona”[6]. W ten sposób cała wyższa warstwa społeczeństwa polskiego stała się zbędna dla nazistów i postanowili się jej pozbyć. Zniszczenie duchowieństwa i szlachty jako polskich warstw przywódczych Hitler potwierdził także w czasie konferencji w Jełowej (niem. Ilnau), podczas której wykluczył również powstanie polskiego państwa kolaboracyjnego. Najbardziej wprost określił to Martin Bormann w swoich tajnych notatkach ze spotkania z Hitlerem, które odbyło się w 1940 roku z udziałem gubernatora Hansa Franka:
...Generalne Gubernatorstwo jest naszym rezerwuarem siły roboczej do prostych prac (cegielnie, budowa dróg, itd., itp.) (...) Należy bezwarunkowo zwrócić uwagę na to, że nie może być żadnych „polskich panów”; gdzie są tacy polscy panowie, mają być oni, choćby nie wiem jak twardo to zabrzmiało, zabici (...) Führer musi podkreślić jeszcze raz, że dla Polaków może być tylko jeden pan i jest nim Niemiec, dwóch panów obok siebie nie może być i nie ma na to zgody, dlatego wszyscy przedstawiciele polskiej inteligencji mają zostać zabici. To brzmi twardo, ale takie jest prawo życia. – Martin Bormann, 2.10.1940[6]
Po eliminacji tej elity polskiego społeczeństwa oraz stłumieniu siłą wszelkich przejawów oporu zamierzano sprowadzić resztę populacji do roli niewolników, którzy będą wykonywali proste czynności w służbie dla rasy panów, za których uważali się Niemcy[7]. Polaków podobnie jak inną ludność słowiańską niemiecka nazistowska polityka rasowa, opierająca się na założeniach eugeniki, określała jako „niższe rasy słowiańskie – podludzi” (niem. slawische Untermenschen). Ostatecznym celem Generalnego Planu Wschodniego było utworzenie „Wielkogermańskiej Rzeszy” (niem. das Großgermanische Reich) i ustanowienie tzw. „Nowego Ładu” (niem. Neue Ordnung), którego głównymi założeniami były: hegemonia III Rzeszy od Portugalii do Uralu, całkowita eksterminacjaŻydów oraz większości Słowian, a także germanizacja, przesiedlenia lub fizyczne wyniszczenie innych pomniejszych grup ludnościowych[8].
Pomocna w realizacji planu była legenda o "Krwawej Niedzieli Bydgoskiej", którą umiejętnie wykorzystywano do podsycania nienawiści niemieckiej ludności wobec Polaków. Tym samym wykreowano w oczach opinii publicznej konieczność zniszczenia "polskiej zarazy" i "zlikwidowania polskich inteligentów w odwet za morderstwa w Bydgoszczy"[2].
Akcja realizowana była przez grupy operacyjne policji bezpieczeństwa – Einsatzgruppen oraz paramilitarne jednostki złożone z niemieckiej mniejszości zamieszkałej w II RP zwanej Volksdeutscher Selbstschutz. Aresztowania przeprowadzano na podstawie imiennych list proskrypcyjnych Sonderfahndungsbuch Polen – tzw. „listy wrogów Rzeszy” zawierających nazwiska wybitnych osób narodowości polskiej oraz elity kulturalnej, politycznej i społecznej sporządzonej przed wojną przez współpracujących z niemieckim wywiadem członków mniejszości niemieckiej w Polsce. Osoby umieszczone na liście były aresztowane oraz rozstrzeliwane w masowych egzekucjach mających charakter czystek etnicznych.
Duża liczba polskiej inteligencji została wysłana do obozów koncentracyjnych głównie do Hohenbruch (KL) i Mauthausen (KL). Wiosną 1940 rozbudowano w tym celu usytuowany w odległości 4,5 km od Mauthausen podobóz Gusen (KL), który ujęto w planie niszczenia polskiej inteligencji w ramach akcji Intelligenzaktion[6]. Począwszy od wiosny 1940 r. do tego obozu miał miejsce duży napływ więźniów z Polski rekrutujących się głównie ze środowisk inteligenckich. SS-mani nadzorujący budowę tego obozu w Gusen nazywali go „Vernichtungslager für die polnische Intelligenz” – obóz zagłady dla polskiej inteligencji[6]. W 1940 wśród więźniów Gusen przeważali Polacy, którzy stanowili 97% ogółu więźniów. Do końca funkcjonowania tego obozu Polacy stanowili największą część ogółu więźniów. W roku 1944 w obozie tym umieszczono także wielu powstańców warszawskich.
Intelligenzaktion Litzmannstadt – akcja przeprowadzona przez Gestapo w Łodzi w dniach 9 i 10 listopada 1939, na obszarze Łodzi i okolicznych miast. Aresztowanych najpierw umieszczono w specjalnie w tym celu utworzonym obozie przejściowym w fabryce Michała Glazera na Radogoszczu, a następnie część z tych ludzi – ok. 500 osób – rozstrzelano w pobliskich lasach lućmierskich. Egzekucje odbywały się do wiosny 1940 roku i w sumie rozstrzelano w nich ok. 1500 osób[12]. Jej kontynuacją była akcja w maju 1940 r., tym razem przede wszystkim skierowana przeciwko łódzkiej młodzieży męskiej, podczas której aresztowano wielu przedstawicieli inteligencji. Po wstępnej selekcji w budynku Arbeitsamtu (obecnie siedziba Banku PKO przy ul. T. Kościuszki) wszystkich umieszczono w więzieniu radogoskim i stąd, około 17 maja, wywieziono do KL Dachau. Stąd niektórych po jakimś czasie wywieziono do obozu Mauthausen-Gusen. Ostatnim jej aktem było masowe aresztowania w dniach 5–7 X 1941 r. pozostających jeszcze na wolności duchownych z diecezji łódzkiej (w sumie 175 osób), w tym także profesorów Seminarium Duchownego. Aresztowani przez obóz przesiedleńczy w Konstantynowie zostali wywiezieni do obozu koncentracyjnego w Dachau. Tu zginęło ich ok. 40.
Sonderaktion Bürgerbräukeller – listopad 1939, akcja specjalna masowych aresztowań polskiej inteligencji w całym kraju, zatrzymano kilkaset osób.
Upamiętnienie
Ofiarom Intelligenzaktion Litzmannstadt poświęcono pomnik znajdujący się w lasach lućmierskich. Napis na płycie pomnika nic o tej akcji nie wspomina ani o sprawcach zbrodni. Podano jedynie jej czas jako lata okupacji hitlerowskiej.
Zobacz kolekcję cytatówIntelligenzaktion w Wikicytatach
↑Maria Wardzyńska: Był rok 1939. Operacja niemieckiej policji bezpieczeństwa w Polsce: „Intelligenzaktion”. Warszawa: IPN, 2009, s. 74, seria: „Monografie”. ISBN 978-83-7629-063-8.
↑ abM. Wardzyńska, "Intelligenzaktion" na Warmii, Mazurach i północnym Mazowszu, „Biuletyn IPN” 2003/2004, nr 12/1, s. 38.
↑Aneks [w:] M. Przegiętka, Akcja Gestapo przeciwko polskiej inteligencji w rejencji ciechanowskiej. Aresztowani i deportowani do obozów koncentracyjnych w III Rzeszy w kwietniu 1940, Warszawa 2020, s. 222-424.
↑M. Przegiętka, Aresztowania i deportacje do obozów koncentracyjnych z ziem wcielonych do Rzeszy w kwietniu i maju 1940 r. Próba oszacowania skali 'Intelligenzaktion', "Dzieje Najnowsze" 2022, nr 1, s. 87, 89.
↑Anna Maria Wrzesińska, Ruch oporu ZWZ-AK w Obwodzie Gąbin. Sierpc 2010.
↑ abcde„Człowiek człowiekowi... Niszczenie polskiej inteligencji w latach 1939–1945. KL Mauthausen/Gusen”. Warszawa: Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, 2009.
↑Nowa Encyklopedia Powszechna PWN. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004. ISBN 83-01-14179-4.brak strony w książce
↑Encyklopedia Białych Plam. T. 6. Radom: Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, 2001, s. 293. ISBN 83-912068-0-7.
↑Elżbieta Grot: Ludobójstwo w Piaśnicy z uwzględnieniem losów mieszkańców powiatu wejherowskiego. Biblioteka Publiczna Gminy Wejherowo, 2009-02-10. [dostęp 2015-08-10].
↑Otwarcie wystawy „Zagłada polskich elit. Akcja AB – Katyń!” w Wejherowie – 12 października 2008 r., za: http://www.ipn.gov.pl.
↑Jochen Böhler, Klaus-Michael Mallmann, Jürgen Matthäus: Einsatzgruppen w Polsce. Warszawa: Bellona, 2009. ISBN 978-83-11-11588-0.brak strony w książce
↑Martyrologium łódzkie. Przewodnik po Radogoszczu i Miejscach Pamięci Narodowej. Łódź: Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, 2005. ISBN 83-907422-2-5.
Bibliografia
Andrzej Szcześniak: Plan Zagłady Słowian – Generalplan Ost. Radom: Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, 2001. ISBN 83-88822-03-9.brak strony w książce
Maria Wardzyńska: „Intelligenzaktion” na Warmii, Mazurach oraz Północnym Mazowszu. Główna Komisja Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu. Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej nr. 12/1, 2003/2004, s. 38–42.
Maria Wardzyńska: Był rok 1939. Operacja niemieckiej policji bezpieczeństwa w Polsce „Intelligenzaktion”. Warszawa: IPN, 2009, seria: „Monografie”. ISBN 978-83-7629-063-8.brak strony w książce
Izabela Mazanowska, Tomasz Sylwiusz Ceran: Zapomniani kaci Hitlera. „Samoobrona” Niemiecka na Pomorzu Gdańskim (Selbstschutz Westpreussen) w 1939 r. (Katalog wystawy). Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej IPN w Gdańsku, Bydgoszcz 2015, ISBN 978-83-7629-849-8. (pdf)
Marcin Przegiętka, Akcja Gestapo przeciwko polskiej inteligencji w rejencji ciechanowskiej. Aresztowani i deportowani do obozów koncentracyjnych w III Rzeszy w kwietniu 1940, Warszawa 2020.
Linki zewnętrzne
Maria Wardzyńska, Intelligenzaktion na Warmii, Mazurach i północnym Mazowszu (pdf), Biuletyn IPN nr 12/1, 2003/2004 – dostęp w dn. 4.11.2012
Jan Burakowski „Intelligenzaktion” pierwszy przejaw nazistowskiego ludobójstwa, Sierpeckie Rozmaitości, nr 1/2009, str. 8 (pdf) i str. 9 (pdf) – dostęp w dn. 4.11.2012
Zeznania dotyczące eksterminacji polskiej inteligencji w bazie świadectw „Zapisy Terroru”
Witaj
Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.
