| Rozstaw szyn | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Splot – Tor – Tor tramwajowy | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Kolej wąskotorowa – kolej, której szyny mają rozstaw mniejszy niż normalny (1435 mm)[1].
Co do zasady kolej wąskotorowa cechuje się mniejszą zdolnością przewozową i prędkością od kolei normalnotorowej, jednak pozwala stosować większe pochylenia podłużne i łuki o mniejszym promieniu, dzięki czemu jest nawet kilkakrotnie tańsza w budowie[2]. Nie zachodzi dzięki temu potrzeba wykonywania głębokich przekopów i nasypów, a tor zajmuje mniej miejsca[2]. W niektórych krajach jednak kolej jeżdżąca na wąskim torze stanowi podstawową kolej dalekobieżną i budowana jest według standardów kolei normalnotorowej (przede wszystkim w Japonii)[3].
Koleje wąskotorowe, początkowo niemal wyłącznie konne, rozpowszechniły się w przemyśle wydobywczym, hutnictwie, leśnictwie. Zaletą zastosowania toru były mniejsze opory ruchu[2]. W 1832 roku otwarto pierwsze linie wąskotorowe użytku publiczne, kolej Ffestoniog w Wielkiej Brytanii i Linz – Budziejowice w Austrii (początkowo konne)[3]. Na początku XIX wieku miały miejsce pierwsze eksperymenty z lokomotywami parowymi na różnych szerokościach toru, lecz ostatecznie jako standard dla kolei publicznych ciągniętych parowozami przyjęto 1435 mm[4]. Na kolejach wąskotorowych trakcja parowa pojawiła się nieco późnie[4], około połowy XIX wieku. Postępowała także unifikacja standardów i szerokości toru. Od końca XIX wieku wprowadzono na niektóre linie trakcję elektryczną, od połowy XX wieku także spalinową. Najstarsza nieprzerwanie funkcjonująca kolej wąskotorowa na świecie działa w Polsce – są to Górnośląskie Koleje Wąskotorowe.
Typowa kolej wąskotorowa rozwijała niewielką prędkość – w Polsce istniały trzy kategorie kolei wąskotorowych, na najwyższej kategorii 1 maksymalna prędkość wynosiła 40 km/h[3].
W 1963 roku na świecie koleje wąskotorowe stanowiły 19% ogółu długości torów (70% normalnotorowe, a 11% szerokotorowe)[2]. Dynamiczny rozwój motoryzacji w połowie XX wieku przyczynił się do upadku wielu kolei wąskotorowych, szczególnie na obszarach o łatwych warunkach terenowych.
W XXI wieku największe znaczenie mają k. w. o charakterze turystycznym i historycznym, popularnością cieszą się koleje z zachowaną trakcją parową (najprężniejsza z nich, niemiecka kolej w górach Harzu ma kilkadziesiąt czynnych parowozów) i elektryczne koleje górskie.
Kolej przemysłowa – stosowana we wszelkich branżach przemysłu, jednak od połowy XX wieku wypierana często przez transport drogowy. Najsilniejszą pozycję k.w. uzyskała w przemyśle wydobywczym. W zależności od skali zadań przewozowych (odległości, masy pociągów) może to być kolej o lekkiej konstrukcji zbliżona do kolei polowej (nacisk osiowy ok. 4–5 ton) lub zbliżona do kolei normalnotorowych (nacisk osiowy ok. 8–12 ton). Stosowane są różne prześwity w zakresie od ok. 500 do 1350 mm. Szczególnym rodzajem k.p. jest kolej dołowa stosowana szeroko w górnictwie węgla kamiennego i rud żelaza.
Kolej lokalna – służąca do transportu osób i ładunków na obszarach, na których budowa kolei normalnotorowej ze względu na warunki terenowe, gęstość zabudowy lub z przyczyn ekonomicznych była nieracjonalna lub niewykonalna.
Kolej dojazdowa – służąca do transportu osób pomiędzy linią kolei głównej bądź centrum regionalnym a peryferiami.
Kolej polowa – kolej o uproszczonej konstrukcji, budowana często przy użyciu przenośnych przęseł torowych, charakteryzuje się najniższym kosztem budowy, ale też najniższą zdolnością przewozową z powodu konieczności zachowania niskiego nacisku osi. Stosowana szeroko w II połowie XIX wieku i do połowy XX wieku w logistyce wojskowej, rolnictwie, budownictwie. Obecnie zachowane funkcjonują np. w kopalniach torfu, z uwagi na małą dostępność dla transportu samochodowego[5], i cegielniach.
Kolej leśna – kolej stosowana w leśnictwie, często z wykorzystaniem techniki typowej dla kolei polowych.
Kolej górska – kolej poprowadzona w terenie górskim, mająca duże znaczenie dla turystyki – może być to także kolej zębata lub terenowa kolej linowa.
Kolej parkowa – kolej pasażerska w parku lub parku rozrywki. W Polsce do niedawna działały cztery koleje parkowe:
W NRD i innych krajach socjalistycznych takie koleje obsługiwali pionierzy i dlatego były nazywane pionierskimi, w Polsce harcerze (Podgrodzie, Poznań – dawna kolejka do Dębiny).
Kolej dalekobieżna – w niektórych krajach rozstaw toru mniejszy od normalnego (rozstaw przylądkowy 1067 mm i rozstaw metrowy 1000 mm) jest stosowany w kolei dalekobieżnej, budowany według standardów zbliżonych do kolei normalnotorowej.
1067 mm – tzw. kolonialny (przylądkowy) stosowany szeroko w koloniach brytyjskich. Taki prześwit ma m.in. podstawowa sieć kolei japońskich i afrykańskich oraz na wyspie Sachalin. Spotykany także w zaborze rosyjskim, m.in. przez krótki okres na terenie obecnej Polski w rejonie Częstochowy[7].
1000 mm – rozstaw metrowy, rozpowszechniony pod koniec XIX wieku, stosowany na wielu kolejach dojazdowych i lokalnych Europy. Taki prześwit mają m.in. Koleje Wąskotorowe Harzu w Niemczech oraz górskie koleje elektryczne w Alpach szwajcarskich i Tatrach słowackich (TEŽ), czy też nieistniejące Bornholmskie Koleje Żelazne w Danii; w Polsce największa taka sieć istniała na Pomorzu Zachodnim (zachowane są dwie linie turystyczne – Gryfice – Pogorzelica i Koszalin – Manowo – Rosnowo); prześwit 1000 mm ma także czynna Piaseczyńska Kolej Dojazdowa (dawniej Grójecka KD). Przebudowywano linie o 750 mm lub 800 mm na metrowe (np. kolej koszalińska czy kolej wilanowska) i vice versa (kolej śmigielska i kolej ełcka). Kolej olecka, zniszczona przez Rosjan w 1945 roku, także miała szerokość 1000 mm. Rozstaw stosowany także w tramwajach, w tym w Łodzi (także tramwaje podmiejskie) oraz w Bydgoszczy, Toruniu, Grudziądzu i Elblągu.
900 mm – dawniej tramwaje w Krakowie i kolej konna Rudka Sanatorium – Mrozy, obecnie stosowany często w przemyśle, Kolejka parkowa w Wojewódzkim Parku Kultury i Wypoczynku w Chorzowie, pierwotnie 1000 mm (przebudowa związana z koniecznością wymiany wyeksploatowanych wagoników motorowych).
800 mm – w zaborze rosyjskim co prawda obowiązywał rozstaw 750 mm, jednak „osiemsetkę” zastosowano na liniach wąskotorowych wokół i z Warszawy (późniejsze Warszawskie Koleje Dojazdowe) – były to: Marecka Kolej Dojazdowa (KDM), później Radzymińska KD, Kolej Jabłonowska, Kolej Grójecka (później Grójecka KD, obecnie Piaseczyńska Kolej Wąskotorowa) i Kolej Wilanowska (dawniej Droga Żelazna Wilanowska, później włączona w struktury kolei grójeckiej, zlikwidowana w 1971 roku); taką szerokość toru posiadały również: linia tramwajów konnych w Sopocie[8] czy kolej cukrowni Klecina. Nie przetrwała żadna „osiemsetka”[potrzebny przypis] – wszystkie kolejki warszawskie przebudowano na 750 mm (kolej jabłonowska i marecka [radzymińska]) lub 1000 mm (kolej wilanowska, włączona do kolei grójeckiej). Obecnie we Wrocławiu, na terenie Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej przy ul. Braci Gierymskich (blisko Mostu Bartoszowickiego) jest ustawiona w charakterze pomnika techniki linowa wyciągarka jazowa, stojąca na torze o szerokości 810 mm.
785 mm – taki prześwit (30 cali pruskich) stosowany był bardzo wcześnie, najbardziej rozpowszechnił się na sieci górnośląskich kolei wąskotorowych (zachowane są dwie czynne linie turystyczne: Bytom – Miasteczko Śląskie oraz Stanice – Rudy – Rybnik Stodoły). Taki prześwit miały także początkowo tramwaje w miastach aglomeracji katowickiej. Ostatni fragment wąskotorowej sieci tramwajowej (Chorzów Stary – Chorzów Miasto) zamknięto 31 stycznia 1956[9]. Relikty wąskotorowej sieci tramwajowej można spotkać w Gliwicach i w Bytomiu.
780 mm – rzadko stosowany, dawniej kolej cukrowni Cedry Wielkie.
760 mm („rozstaw bośniacki”) – koleje Austro-Węgier i krajów będących ich sukcesorami, m.in. Zagłębie Ostrawsko-Karwińskie; wąskotorówka osobłoska; koleje leśne w Karpatach (m.in. w Bieszczadach); Przeworsk – Dynów (w latach 50. XX w. nastąpiła zmiana rozstawu szyn Przeworskiej Kolei Dojazdowej z 760 na 750 mm)[10]; Strumień – Chybie; taką szerokość miała kiedyś cała Hrubieszowska Kolej Dojazdowa.
750 mm – kolejny, najpopularniejszy standard rozpowszechniony pod koniec XIX wieku – taki rozstaw ma większość istniejących kolei wąskotorowych na terenie Niemiec i Polski. W Polsce stopniowo zastępował inne rozstawy.
716 mm – szerokość toru zastosowana z niewiadomych przyczyn przez Cukrownię Kruszwica dla linii Kruszwica – Piotrków Kujawski; później wszystkie linie zostały przebudowane na szerokość 750 mm[11].
700 mm – w Polsce zastosowano tę szerokość toru na linii Gonczary (Honczary) – Filipowicze, uruchamiana jako kolej gospodarcza (tzn. gdy pozwalało na to zapotrzebowanie) w II Rzeczypospolitej. Kolej po II. wojnie światowej była wciąż w eksploatacji (widniała na mapach linii kolejowych republiki Białorusi).
600 mm – standard rozpowszechniony szeroko po wynalezieniu przez Paula Armanda Decauville’a kolei o przenośnych przęsłach o tym prześwicie. Dzięki nim nastąpił rozkwit kolejek polowych, które stanowiły podstawę logistyki w budownictwie dróg i kolei normalnotorowych i ważny środek transportu podczas działań wojennych, m.in. obydwu wojen światowych. W miarę rozwoju samochodów budowlanych k. w. przenośne straciły na znaczeniu i obecnie stosuje się rzadko, zazwyczaj przy budowie tuneli oraz w kopalniach torfu (wciąż m.in. zakłady należące do firmy «HolLas» w miejscowościach Krakulice (k. Łeby), Rucianka i Biedkowo – ten ostatni najpewniej już zakończył funkcjonowanie[potrzebny przypis]). Rozstaw zastosowany był również w Świętokrzyskiej Kolei Leśnej, funkcjonującej w latach 1916-1978 w Górach Świętokrzyskich[12] oraz linii Kielce Wąskotorowe – Złota Woda.[13]
580 mm – kolej przemysłowa KWK „Siersza”[14]
500 mm – kolej gospodarcza w Gozdnicy oraz kolej Jazu Bartoszowickiego we Wrocławiu (linia biegła przez Most Bartoszowicki, obecnie zachowany jest fragment toru od strony Śluzy Bartoszowice)[15].
450 mm – najwęższa czynna kolej wąskotorowa w Polsce – Kopalnia Luiza; kursują po niej składy pasażerskie prowadzone przez lokomotywy akumulatorowe Ldag5.
435 mm – kolej technologiczna Zakładów Norblina w Warszawie[16]
381 mm – do 1945 r. kolejka we wrocławskim Zoo.
Mniejszy rozstaw mogą mieć koleje parkowe i ogrodowe np. 241 mm i 127 mm kolej parkowa w Cichowie.
Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.
Zawartość tej strony pochodzi stąd.
