Pilawa
Ilustracja
Herb Pilawa
Typ herbu

szlachecki

Alternatywne nazwy

Pilawa srebrna, Piława, Piliava, Półtrzecia krzyża, Strzała, „Z”

Pierwsza wzmianka

1385 (zapis sądowy)
1419 (pieczęć)

Pilawa (Pilawa srebrna, Piława[1], Piliava[2], Strzała, „Z”[3], Półtrzecia krzyża[4]) – polski herb szlachecki, wzmiankowany w najstarszym zachowanym do dziś polskim herbarzu, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, spisanym przez historyka Jana Długosza w latach 1464–1480[5].

Pilawa jest jednym z nielicznych znanych herbów, które uczestniczyły w Bitwie pod Grunwaldem w 1410 roku. Miał go wówczas nosić Klemens z Moskorzewa. Wraz z upływem czasu i rozwojem struktury szlacheckiej, Pilawici podzielili się na wiele rodzin. Najbardziej znane rody z późniejszych epok, pieczętujące się herbem Pilawa to między innymi: Potoccy[6] i Kamienieccy.

Opis herbu

Srebrny krzyż o dwóch i pół ramionach w polu błękitnym[7].

Herb Pilawa w herbarzu Jana Długosza z lat 1464–1480 Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae.

Opis historyczny

Jan Długosz blazonuje herb i opisuje herbownych następująco[5]:

Pylawa, crucem geminatam cum semisse ceruleam in campo celestino defert.

Jan Długosz, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae

Po przetłumaczeniu:

Pilawa, krzyż bliźniaczy z połową w polu błękitnym nosi.

Jan Długosz, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae

Kasper Niesiecki, podając się na dzieła historyczne Marcina Bielskiego, Bartosza Paprockiego i Szymona Okolskiego, opisuje herb[5]:

Półtrzecia krzyża białego w polu błękitnym, tym kształtem powinno być ułożone, że ostatniego od dołu z lewej strony tarczy, tylko połowa, a nad koroną pięć piór strusich (...)

Kasper Niesiecki, Herbarz Polski, T. VII

Opis współczesny

Opis skonstruowany współcześnie brzmi następująco[a]:

Na tarczy o polu błękitnym półtrzeciakrzyż srebrny.

W klejnocie pięć piór strusich.

Labry herbowe błękitne, podbite srebrem.

Geneza

Przedstawienia herbu Pilawa na przestrzeni wieków
Herb Pilawa w herbarzu Ambrosiusa M. de Nissa z 1572 r.
Herb Pilawa w herbarzu Bartosza Paprockiego z 1584 r.
Herb Pilawa w herbarzu Jana Aleksandra Gorczyna z 1630 r.
Herb Pilawa w herbarzu Hipolita Stupnickiego z 1859 r.
Herb Pilawa w herbarzu Zbigniewa Leszczyca z 1908 r.

Według najczęściej cytowanej przez heraldyków legendy (opisanej w sekcji niżej), rycerz Żyrosław z Potoka miał otrzymać herb za męstwo[8].

Hipolit Stupnicki, twierdzi natomiast, że Kazimierz Sprawiedliwy nagradzając czyny Żyrosława przemienił półtora krzyża z jego ówczesnego herbu (Prus) na półtrzeciakrzyż. Tym samym dając narodziny herbowi Pilawa[9].

(...) Kazimierz Sprawiedliwy nagradzając czyny owego Żyrosława, zamienił półtora krzyża jego (herb Prus) na półtrzecia.

Hipolit Stupnicki, Herbarz polski i imionospis zasłużonych...

Najwcześniejsze wzmianki

Najstarsze zapiski sądowe herbu pochodzą z 1385 roku, natomiast najstarszy znak pieczętny z 1419 roku[10]. Najwcześniejsze znane źródło heraldyczne wymieniające herb to datowane na lata 1464–1480 Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae polskiego historyka Jana Długosza, który wzmiankuje w nim informację, wraz z podanym wcześniej opisem herbu[5]:

Pylawa, crucem geminatam cum semisse ceruleam in campo celestino defert. Genus Polonicum ad impietatem pronum.

Jan Długosz, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae

Po przetłumaczeniu:

Pilawa, krzyż bliźniaczy z połową w polu błękitnym nosi. Rasa polska, podatna na bezprawie.

Jan Długosz, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae

Etymologia

Krzyż heraldyczny znajdujący się w godle herbowym to tzw. półtrzeciakrzyż, czyli częsta w heraldyce figura, występująca głównie w herbach nadawanych rodzinom na Kresach. Półtrzecia to dawne określenie liczby 2,5. Symbolicznie odnosi się do przejścia z pogaństwa na chrześcijaństwo i walki w obronie wiary[11].

Nazwa herbu pochodzi od miejscowości Pilawa w Prusach (obecnie Bałtyjsk w Rosji), w której odbyła się bitwa między Polakami a Prusakami[4].

Legenda

W roku 1166 Bolesław Kędzierzawy nadciągnął ze swym rycerstwem pod miejscowość Pilawa w ówczesnych Prusach. Naprzeciw stały hufce nieprzyjacielskie. One też uderzyły jako pierwsze. Atak został odparty przez oddział Polaków pod wodzą Żyrosława. Wrogowie zaatakowali po raz drugi. I znów musieli się cofnąć. Wtedy Żyrosław uderzył ze swymi wojami. Przebił się przez środek nieprzyjacielskiego wojska, dopadł ich wodza, zwalił z konia i zabił. Strwożeni Prusowie rzucili się do ucieczki. Na pamiątkę tego boju Żyrosław dostał herb zwany Pilawą – od miejsca bitwy[4].

Herbowni

Lista herbownych w artykule sporządzona została na podstawie wiarygodnych źródeł, zwłaszcza klasycznych i współczesnych herbarzy. Należy jednak zwrócić uwagę na częste zjawisko przypisywania rodom szlacheckim niewłaściwych herbów, szczególnie nasilone w czasie legitymacji szlachectwa przed zaborczymi heroldiami, co zostało następnie utrwalone w wydawanych kolejno herbarzach. Identyczność nazwiska nie musi oznaczać przynależności do danego rodu herbowego. Przynależność taką mogą bezspornie ustalić wyłącznie badania genealogiczne.

Pełna lista herbownych nie jest dziś możliwa do odtworzenia, także ze względu na zniszczenie i zaginięcie wielu akt i dokumentów w czasie II wojny światowej (m.in. w czasie powstania warszawskiego w 1944 spłonęło ponad 90% zasobu Archiwum Głównego w Warszawie, gdzie przechowywana była większość dokumentów staropolskich)[12]. Lista nazwisk znajdująca się w artykule pochodzi z Herbarza polskiego, Tadeusza Gajla[13] (159 nazwisk[14]). Występowanie na liście nazwiska nie musi oznaczać, że konkretna rodzina pieczętowała się herbem Pilawa. Często te same nazwiska są własnością wielu rodzin reprezentujących wszystkie stany dawnej Rzeczypospolitej, tj. chłopów, mieszczan, szlachtę. Jest to dotychczas najpełniejsza lista herbownych, uzupełniana ciągle przez autora przy kolejnych wydaniach Herbarza. Tadeusz Gajl wymienia następujące nazwiska uprawnionych do używania herbu Pilawa[14]:

Antypowicz,
Balcer, Baszmanowski, Batulewicz, Błędowski, Bogdaszewski, Boleścic, Borowski, Borszcożowski, Bortkiewicz, Bóbr, Buczacki, Buterlewicz, Butulewicz, Bystrzykowski, Bzowski,
Charewicz, Charkowski, Chechelski, Chrzczonowski, Cieszkowski, Czeszkowski,
Denewski, Denow, Dmitrowski, Dobromirski, Drozdowski, Dulowski, Dymitrowski,
Felsztyn, Gąsiorowski,
Grabowski, Groffik,
Ilkusz,
Janowski, Jerzewski, Jurkowicki, Jurkowicz, Jurkowiecki,
Kamieniec, Kamieniecki, Kamieński, Kaminiec, Karliński, Kliczkowski, Klikowicz, Knot, Knoth, Kostecki, Kot, Kubiatowicz,
Lachowicz, Lachowski, Lalowski, Lechiński, Lechowski, Lewicki, Lichiński, Lichnowski, Lutostański,
Łabuszewski, Łachowski,
Małyszewicz, Manasterski, Manastyrski, Marcinkowski, Mars, Masłowski, Miłkowski, Misiowski, Modzelewski, Monasterski, Moskarzowski, Moskorzewski, Murca, Mysiowski, Mysłowski, Mystkowski, Myszkowski, Myślkowski,
Nagorski, Nagorzyński, Nagórski, Nagurski, Namieniecki, Niewiadowski, Niewodowski,
Obertyński, Okieński, Okiński,
Petrowicki, Pęczalski, Pęczelski, Piec, Piecewski, Piecowski, Pieczyski, Pierzyński, Pilawski, Piotrkowczyk, Piotrkowski, Piotrowicki, Piruski, Płatuść, Podfilipski, Podgajewski, Podgórski, Podhajecki, Pokutyński, Potocki, Przełubski, Przyłubski,
Rawa, Rawski, Roskowski, Roszkowski, Rucki, Rudzki, Rutski, Rynkowski,
Skaczkowski, Skałowski, Słostowski, Smalawski, Smalski, Solecki, Stanisławski, Stokowski, Stroiński, Sychowski, Szewiga, Szychowski,
Światły, Święcicki,
Twardowski, Twarowski, Tworowski,
Warkulewicz, Warzyński, Waźliński, Ważyński, Wierzbicki, Wierzychowski, Wiesiołowski, Wietrychowski, Wietrzychowski, Wojsz, Wojsza,
Zagorski, Zagórski, Zakliczewski, Zakliczowski, Zelisławski,
Żak, Żakiewicz, Żarski, Żelisławski, Żelsławski, Żokiewicz, Żyrosław[13].

Znaczący przedstawiciele i potomkowie rodów herbu Pilawa

Wielu Pilawitów, szczególnie z rodzin magnackich, dochodziło w czasach Rzeczypospolitej szlacheckiej do godności dygnitarskich (sprawowali najwyższe funkcję dygnitarskie w historii Rzeczypospolitej, np. wojewodów, marszałków, podskarbich, kanclerzy, hetmanów). Rodziny magnackie, o których tu mowa to chociażby Potoccy i Kamienieccy. Nie brakowało też wśród przedstawicieli rodów herbu Pilawa wysokich rangą sług Kościoła (np. biskupów), a także poetów, pisarzy, artystów, uczonych, uczestników zrywów niepodległościowych[b].

Występowanie w heraldyce terytorialnej

Herby będące powtórzeniem rysunku Pilawy

Niemal niezmienionego herbu Pilawa używają (bądź używały) miasta:

Herb Nazwa Status Powiat Województwo Kraj
Brody miasto brodzki tarnopolskie Ukraina
Buczacz miasto buczacki tarnopolskie Ukraina
Horodenka miasto horodeński stanisławowskie Ukraina
Jabłonów osiedle typu

miejskiego

kosowski iwanofrankiwskie Ukraina
Leszniów wieś brodzki lwowskie Ukraina
Probużna wieś czortkowski tarnopolskie Ukraina
Potok Złoty osiedle typu

miejskiego

buczacki tarnopolskie Ukraina
Sokołówka wieś buski lwowskie Ukraina
Tłuste osiedle typu

miejskiego

zaleszczycki tarnopolskie Ukraina
Tyśmienica miasto tłumacki stanisławowskie Ukraina

Herby terytorialne nawiązujące do Pilawy

Akcenty herbu Pilawa używają (bądź używały) miasta:

Herb Nazwa Status Powiat Województwo Kraj
Buczacz miasto buczacki tarnopolski Ukraina
Buczacz miasto buczacki tarnopolski Ukraina
Buczacz miasto buczacki tarnopolski Ukraina
Budzanów wieś trembowelski tarnopolski Ukraina
Kozowa osiedle typu

miejskiego

brzeżański tarnopolski Ukraina
Krzeszowice miasto chrzanowski krakowski Polska
Krzeszowice gmina chrzanowski krakowski Polska
Krzeszowice gmina chrzanowski krakowski Polska
Monasterzyska miasto buczacki tarnopolski Ukraina
Nałęczów miasto lubelskie puławski Polska
Nałęczów gmina lubelskie puławski Polska
Peczeniżyn osiedle typu

miejskiego

kołomyjski iwanofrankiwski Ukraina
Stanisławów miasto iwanofrankiwski Ukraina
Wierzchówka wieś trostianecki winnicki Ukraina
Zabłotów osiedle typu

miejskiego

śniatyński stanisławowski Ukraina

Odmiany

Odmiany herbu Pilawa
Herb Pilawa II
Herb Potocki
Herb Potocki II
Potocki III
Herb Potocki IV
Herb Pilawa w Tablicach odmian herbowych autorstwa Teodora Chrząńskiego z 1909 roku. III rząd, II kolumna.

Galeria

Zobacz też

Uwagi

  1. Opis współczesny jest skonstruowany zgodnie z obecnymi zasadami heraldyki. Zobacz: Blazonowanie.
  2. Podrozdział „Znaczący przedstawiciele i potomkowie rodów herbu Pilawa” został stworzony na podstawie drobnych danych, wyciągniętych z przypisów znajdujących się w artykule Pilawa (herb szlachecki).

Przypisy

  1. Paprocki 1858 ↓, s. 964.
  2. Nissa 1572? ↓, s. 93.
  3. Ostrowski 1906 ↓, s. 263.
  4. a b c Chmielewski 2005 ↓, s. 62.
  5. a b c d Długosz 1885 ↓, s. 27.
  6. Niesiecki 1841 ↓, s. 427–467.
  7. Bartłomiej Kaczorowski (red.), Historia, Wyd. 2, Encyklopedia Szkolna PWN, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009, s. 465, ISBN 978-83-01-15893-4 [dostęp 2023-09-27].
  8. Niesiecki 1841 ↓, s. 302–305.
  9. Stupnicki 1859 ↓, s. 234–235.
  10. Pilawa i a ↓.
  11. Pilawa i b ↓.
  12. Dzieje zasobu ↓, Linki zewnętrzne.
  13. a b Gajl 2007 ↓.
  14. a b Gajl ↓, Linki zewnętrzne.

Bibliografia

Linki zewnętrzne

  • Pilawa, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2021-09-20].
  • Pilawa. genealogia.okiem.pl. [dostęp 2021-09-20]. (pol.).
  • Tadeusz Gajl: Nazwiska. gajl.wielcy.pl. [dostęp 2021-09-20]. (pol.).
  • Dzieje zasobu. agad.gov.pl. [dostęp 2021-09-20]. (pol.).

Witaj

Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.

Źródło

Zawartość tej strony pochodzi stąd.

Odsyłacze

Generator Margonem

Podziel się