Jan Malecki
Data i miejsce urodzenia

ok. 1482
Nowy Sącz

Data i miejsce śmierci

po 28 maja 1567
Ełk

Wyznanie

luteranizm

De Rvssorvm religione, ritibvs nvptiarvm, fvnervm, victu, vestitu etc. 1582

Jan Malecki, także: Jan z Sącza, Jan Malec(z)ki-Sandecki, Joannes Sandecensis, Joannes Sandecius, Malecius, Maletuus, Maeletius, Menecius, w niem. Johannes Maletius, krypt.: J. S., Jan S., (ur. około 1482 w Nowym Sączu, zm. po 28 maja 1567 w Ełku) – polski teolog luterański, poeta, tłumacz, drukarz, wydawca i redaktor. Pionier oświaty w języku polskim na Mazurach.

Życiorys

Pochodził ze szlacheckiej rodziny Sandeckich-Maleckich z Małopolski. Był wszechstronnie wykształcony; biegle znał: język czeski, język niemiecki, rusiński i łaciński. W latach 1522–1528 Malecki prowadził drukarnię w Krakowie. Następnie, za pozwoleniem biskupa płockiego, założył drukarnię w Pułtusku. We wrześniu 1536 przeniósł się do Prus Królewskich, gdzie w Malborku, za namową ewangelickiego biskupa pomezańskiego Paula Speratusa, przyjął wiarę luterańską. Następnie Speratus namówił księcia pruskiego Albrechta Hohenzollerna, aby mianował Maleckiego naczelnym pastorem w Ełku, dla szerzenia reformacji na polskojęzycznych Mazurach. Książę był początkowo przeciwny, ponieważ Malecki nie miał wykształcenia teologicznego (list księcia z 21 marca 1537). Jednak działalność Maleckiego jako drukarza polskiej literatury protestanckiej w Królewcu, sprawiła, że książę zgodził się na tę nominację w maju 1537, przyznając Maleckiemu pensję 60 marek rocznie. Książę podejrzewał jednak Maleckiego o sprzyjanie doktrynie o predestynacji i nakazywał Speratusowi nadzór nad polskim duchownym (list księcia z 24 grudnia 1537).

Malecki otrzymał od księcia majątek ziemski (nazwany później od jego nazwiska Maleczewo, w jęz. niem.: Malleszewen), 6 km na płd-zach. od Ełku. Malecki założył tam drukarnię (tzw. oficynę), drukującą polskie teksty religijne (niezachowane). 16 października 1544 książę darował mu kolejny majątek ziemski Regielnicę, 7 km na płd-wsch. od Ełku. Około 1550 książę dał Maleckiemu trzyletni urlop, który drukarz spędził na Litwie w Nieświeżu i Olicie, na dworze księcia Mikołaja Radziwiłła Czarnego (znanego propagatora reformacji), pomagając w założeniu drukarni protestanckiej. W 1552 Malecki wrócił do Ełku i w nowo założonej drukarni w Regielnicy wydrukował własny przekład Nowego Testamentu na język polski.

Na krótko przed śmiercią oddał do druku 28 maja 1567 własne dzieło teologiczne: Repetitio corporis doctrinae prutensiae (Powtórzenie kanonu doktryny Kościoła Pruskiego). Malecki był pionierem polskojęzycznej oświaty na Mazurach i pierwszym autorem polskich książek dla Mazurów. Pierwszy przetłumaczył na język polski i wydał w 1546 Mały Katechizm Lutra. Był też pionierem badań nad pogańską religią i językiem Prusów (resztki tego ludu jeszcze żyły wówczas w Sambii i na Mazurach) – w 1546 pisał o tych kwestiach do rektora Uniwersytetu Albertina w Królewcu – Georga Sabinusa. W tych listach Malecki opisuje ofiary ze zwierząt, składane przez Prusów przy okazji rytuałów weselnych, pogrzebowych i zadusznych (był ich naocznym obserwatorem).

Jego syn Hieronim Malecki kontynuował dzieło ojca; był pastorem, tłumaczem i wydawcą literatury polskiej na Mazurach.

Twórczość

Ważniejsze dzieła

  • tłumaczenie na język polski : Catechismus (luterański)... przez Jana Maleczkiego S[andeckiego], Królewiec 1546. (znajduje się w: Biblioteka Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu)
  • Epistula de sacrificiis et idolatria veterum Borussorum... (List o ofiarach i bałwochwalstwie dawnych Prusów...) Królewiec 1551, składa się z następujących części:
    • Johannes Maletius: Libellus de sacrificiis et idolatria Borussorum, Livonum aliarumque vicinarum gentium, ad clarissimum virum doctorem Georgium Sabinum illustrissimi principis Prussiae etc. consiliarium scriptus per Joannem Maletium [Regimonti 1563] 4°, sign.: Oa 7678o adl.3; Nl 818o adl. 1 b
    • Thomas Horner Egranus: Livoniae historia ... De sacrificiis et idolatria veterum Livonum et Borussorum libellus Ioannis Menecii [sic!], Regiomonti 1551 4°, sign.: Ha 3048o adl. 8;
    • [Paulus Oderborn]: De Russorum religione ... ad Davidem Chytraeum recens scripta, alia eiusdem argumenti de sacrificiis, nuptiis et funeribus veterum Borussorum [Joh. Meletii] ad ... Georgium Sabinum olim missa. Excusae anno 1582[1] 8°, sign.: Uph. o. 5089 adl. 5; Hf 162508o adl. 4; Hf 427752 8o adl. 3; Nc 3228o adl. 2 ("rozszerzony i poprawiony przez jego syna Hieronima Maleckiego, proboszcza z Białej Oleckiej);
    • idem, Rostochii 1582 4°, sign.: Ab 258o adl. 2; Nl 438o adl. 4;
    • przedruk w : Acta borussica 2, 1731, s. 401-412.
    • Frankfurter collectione script. Polon. B. II. S. 417
    • niemieckie tłumaczenie w: Mitteilungen der Litterarischen Gesellschaft Masovia 8, 1902, s. 177-196.
  • współtłumacz i redaktor Żywota Pana Jezu Krysta (z Baltazarem Opciem) oraz Historyj rzymskich (z Janem z Koszyczek).
  • Litania polska dla kościołów polskich Księstwa Pruskiego na jawność wydana (Królewiec, brak roku wydania, drukarnia J. Daubmann)

Przekłady

  • Nowy Testament, Ełk 1552; przedr. J. Janów przy wyd. Ewangeliarz... (wyd. tylko 1 arkusz); podobiznę arkusza podał F. Koch "Der letzte Druck des Lyckers Erzpriester J. Maletius", Altpreussische Monatsschrift, t. 40 (1903); podobizna karty tytułowej: P. Chmielowski Historia literatury polskiej, wyd. 2, wyd. S. Kossowski, Lwów 1914; unikat: Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, sygn. Q. 28. 2. 4. 5. (urywek Ewangelii św. Mateusza na podstawie łacińskiego tłumaczenia Erazma z Rotterdamu)
  • Haereses et errores in commentario Joannis Secluciani in Matthaeum... collati et confutati, powst. 1555; rękopis znajdował się w Archiwum Państwowym w Królewcu; całość omówił i fragmenty ogł. I. Warmiński Andrzej Samuel i Jan Seklucjan, Poznań 1906, s. 301-305, 407-408, (krytyka przekładu Ewangelii św. Mateusza przez J. Seklucjana), unikat Katechizmu J. Seklucjana, wyd. Królewiec 1545 z krytycznymi poprawkami własnoręcznymi J. Sandeckiego, znajdował się w Archiwum Państwowym w Królewcu; fragm. poprawek i fotografię 1 strony ogł. S. Rospond "Studia nad językiem polskim XVI wieku", Wrocław 1949, Prace Wrocławskiego Towarzystwa Nauk, seria A, nr 20; unikat Ewangelii św. Mateusza w przekł. J. Seklucjana, wyd. Królewiec 1551, z obszernymi poprawkami własnoręcznymi J. Sandeckiego – w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego, sygn. 28. 2. 4. 44.; podobizna karty tytułowej: P. Chmielowski Historia literatury polskiej, wyd. 2, wyd. S. Kossowski, Lwów 1914, s. 87; fragm. poprawek i fot. w zmniejszeniu ogł. S. Rospond Studia nad...

Prace edytorskie

  • B. Opeć Żywot Pana Jezu Krysta, Kraków 1522, drukarnia F. Ungler w oficynie J. Hallera; wierszyk wydawcy przedr. M. Bobowski "Polskie pieśni katolickie...", Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 19 (1893), s. 137; przedmowę przedr. W. Taszycki Obrońcy języka polskiego. Wiek XV-XVIII, Wrocław 1953, Biblioteka Narodowa seria I, nr 146, (wydawca oparł się na edycji H. Wietora, celowo zacierając źródło, dokonał wielu samodzielnych poprawek i uzupełnień)
  • Fortuny i cnoty różność, Kraków 1524, drukarnia H. Wietor; przedr. S. Ptaszycki, Kraków 1891, BPP nr 1; część końcową przedr. J. Krzyżanowski Proza polska wczesnego Renesansu 1510-1550, Warszawa 1954; zredagowana przez J. Sandeckiego wersja dziełka Jana z Koszyczek (zdaniem J. Krzyżanowskiego – prawdopodobnie raczej Biernata z Lulina) pt. Historia o Szczęściu, Kraków 1522, drukarnia H. Wietor; tu także: 6-wiersz wydawcy: Pokora ku swoim)
  • Mikołaj z Szadka Judicium Cracovien(se) astronomicum, Kraków 1525, drukarnia H. Wietor, (kalendarz na rok 1526)
  • Osądzenie spraw niebieskich... na rok... 1529, Kraków 1528, drukarnia F. Ungler, (tu wiersz wydawcy: Ku cztącemu); fragmenty przedr.: "Dwa kalendarze polskie na rok 1528, 1529 według egzemplarzy Biblioteki Kórnickiej", Warta i odb., Poznań 1874; inne fragmenty ogł. J. Łoś Przegląd językowych zabytków staropolskich do r. 1543, Kraków 1915, s. 318; także wyd. 2 zmienione pt. Początki piśmiennictwa polskiego, Lwów 1922, s. 324-325, (kalendarz, według L. Bernackiego dziełko Jana z Koszyczek)
  • Ewangeliarz lub tzw. lekcjonarz, drukarnia F. Ungler na przełomie 1527/1528; znany ze zdefektowanego unikatu Ossolineum nr 60862; fragmenty druk. L. Bernacki 1909; całość wyd. krytycznie J. Janów, Kraków 1947, BPP nr 87, (najobszerniejszy polski zabytek ewangelijny sprzed połowy XVI w.; stanowi zbiór kilkudziesięciu ustępów ze Starego i Nowego Testamentu; redakcji dokonał wydawca na podstawie ewangeliarza czeskiego oraz starszych rękopisów i druków polskich)
  • Parafraza Ojcze Nasz, wyd. 1526-1528
  • Catechismus, to jest nauka krześciańska od Apostołów dla prostych ludzi we trzech cząstkach zamkniona..., Królewiec 1546 (drukarnia J. Weinreich); przedr.: J. Janów przy wyd. Ewangeliarz lub tzw. lekcjonarz, drukarnia F. Ungler na przełomie 1527/1528, dod. 3; S. Rospond Druki mazurskie XVI w., Olsztyn 1948; wierszyk wstępny przedr. W. Kochański "Poezja Mazur i Warmii. Antologia", Warszawa 1949, Biblioteka Ziem Odzyskanych nr 8
  • Defensio verae translationis Corporis Catechismi in linguam polonicam..., powst. 1547, z rękopisu wyd. S. Rospond Druki mazurskie XVI w., Olsztyn 1948, (replika przeciw zarzutom J. Seklucjana skierowanym przeciwko Katechizmowi J. Sandeckiego)
  • Epistola ad Georgium Sabinum de sacrificiis et idololatria veterum Livonum et Borissorum, Regensburg 1551, (wielokrotne przedruki)

Listy i materiały

  • List do księcia Albrechta pruskiego, dat. 1552, ogł. P. Tschackert Urkundenbuch zur Reformationsgeschichte des Herzogthums Preussen, Lipsk 1890; fragmenty przedr. M. Wiszniewski Historia literatury polskiej, t. 6, Kraków 1844, s, 557
  • List do Jerzego Sabinusa, dat. 1553, wyd.: fragmenty bez podania autora J. Łasicki De diis Samagitarum, Bazylea 1615, s. 16 nn.; całość: Zeistschrift f. Deutsches Altertum, t. 1 (1841), s. 144; zobacz też: R. Gansiniec "Gregorianki", Pamiętnik Literacki, rocznik 45 (1954), zeszyt 2, s. 392, 409-410
  • Pismo Albrechta księcia pruskiego w związku z wyd. przez J. Sandeckiego druku ariańskiego, dat. 16 lipca 1557; ogł. F. Koch "Der letzte Druck des Lyckers Erzpriester J. Maletius", Altpreussische Monatsschrift, t. 40 (1903), dod.

Przekład o autorstwie niepewnym

  • Żiwot błogosławenego Aleksego spowednika. Drugi żywot Eustachiusza męczennika, Kraków 1529, drukarnia M. Szarffenberg, wyd. krytyczne J. Bystroń Sprawozdanie Komisji Językowej AU, t. 5 (1894); Żywot św. Aleksego przedr. A. Brückner Literatura religijna w Polsce średniowiecznej, t. 3, Warszawa 1904, s. 69-73; Żywot św. Aleksego i Ku czytelnikowi, szostowirszik, podpisany przez Jan S.; przedr. S. Vrtel-Wierczyński "Staropolska legenda o św. Aleksym na porównawczym tle literatur słowiańskich", Poznań 1937, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Prace Komisji Filologicznej, t. 9, s. 97; Żywot Eustachiusza męczennika przedr. J. Krzyżanowski Proza polska wczesnego Renesansu 1510-1550, Warszawa 1954, (Żywot św. Aleksego jest przekładem wersji łacińskiej z Gesta Romanorum; tekst przekładu pozostaje pod wpływem czeskim; powtarzano go w edycjach Historii rzymskich, t. 1; według J. Krzyżanowskiego i S. Vrtel-Wierczyńskiego, Jan Sandecki-Malecki mógł być tłumaczem Żywota; L. Bernacki przypisał autorstwo przekładu Janowi z Koszyczek; według J. Janowa, Jan z Koszyczek był tłumaczem całości Gesta Romanorum, natomiast Jan Sandecki-Malecki dokonał przeróbki jego przekładu 2 żywotów wybranych z Gesta Romanorum).

Zobacz też

Przypisy

  1. Jan Malecki, De Rvssorvm religione, ritibvs nvptiarvm, fvnervm, victu, vestitu etc. et De Tartarorvm religione ac epistola ad D. Davidem Chytraeum recens scripta. Alia eiusdem argumenti de sacrificiis, nvptiis et funeribus veterum Borussorum ad cl. v. Georgium Sabinum olim missa, 1582.

Bibliografia

  • Christian Gottlieb Jöcher: Allgemeines Gelehrten-Lexicon, Fortsetzungen und Ergänzungen von J.C. Adelung. Bd. 4, 1313
  • Altpreußische Biographie, Bd. I, 1939, s. 416
  • Polska Akademia Nauk, Instytut Historii (wyd.): Polski Słownik Biograficzny, tom XIX, Wrocław/Warszawa/Kraków/Gdańsk: Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1974, s. 297.
  • Johannes Sembrzycki (Jan Karol Sembrzycki): Die Lycker Erzpriester Johannes und Hieronymus Maletius, in: Altpreußische Monatsschrift, tom 25, s.629-51; tom 26, s.668; tom 40, s. 481
  • H. Gollub Die beiden Buchdrucker und Erzpriester Maletius, Königsberger Beiträge 1929, s. 159.
  • Paul Tschackert (wyd.): Urkundenbuch zur Reformationsgeschichte des Herzogthums Preußen, tom 1, Lipsk: Hirzel 1890, s. 234.
  • Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut, t. 3 Piśmiennictwo Staropolskie, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1965, s. 201-205

Witaj

Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.

Źródło

Zawartość tej strony pochodzi stąd.

Odsyłacze

Generator Margonem

Podziel się