Początki osadnictwa w miejscu obecnego miasta datowane są na VII-VIII w. Na początku X wieku były tu gród obronny i kasztelania, od przełomu XI i XII w. przez osiem wieków stanowił własność i ośrodek administracyjny ogromnych dóbr biskupów płockich[8]. Zajmował obszar dzisiejszego zamku, w pierwszej połowie XIII wieku zbudowany został gród obronny, który zastąpił istniejącą wcześniej nieobronną osadę. Gród z trzema ulicami był zabudowany kilkuset chatami, które chronił wał drewniano-ziemny. Dwukrotnie ulegał zniszczeniu na przełomie XIII/XIV wieku i w 1368 roku w wyniku najazdu Kiejstuta[9]. W 1337 pod Pułtuskiem rycerstwo mazowieckie pokonało wojska litewskie. Według przekazów na wzgórzu, które obecnie nosi nazwę św. Krzyża, stała niegdyś słowiańska świątynia.
Pułtusk był trzecim, po Warszawie i Płocku, miastem na Mazowszu z murowanymi fortyfikacjami, tylko w XIV wieku był trzy razy atakowany przez Litwinów. W 1324, 1337 i 1368 roku miał miejsce najazd litewski na Pułtusk[10]. Rozwój Pułtuska miał miejsce w XIV/XVI wieku, co było związane głównie z handlem zbożem, produktami leśnymi, spławianiem towarów do Gdańska[8]. W kolejnych wiekach miasto podupadło w wyniku pożarów, powodzi i zniszczeń w wojnach szwedzkich.
W poł. XV wieku w mieście wybudowano kolegiatę, w XVI wieku: trzy kościoły, szpital, łaźnię miejską, apteki i przytułki dla ubogich oraz w 1566 jezuickiekolegium, będące jedną z największych ówczesnych szkół w I Rzeczypospolitej. W 1590 na pułtuskim zamku gościł król Zygmunt III Waza.
30 stycznia 1868 ludność miasta i okolic była świadkiem niecodziennego zjawiska przyrodniczego – upadku meteorytu, zwanego później „pułtuskim”. Jego największe okazy, o masie ok. 8–9 kg znajdują się w londyńskim British Museum i Muzeum Ziemi PAN w Warszawie. Siedem lat później mieszkańców Pułtuska dotknęła wielka klęska pożaru, który strawił większość zabudowy miejskiej. Spłonęły cenne pułtuskie księgozbiory. Pożar opisał w prasie warszawskiej Henryk Sienkiewicz, który przybył na miejsce tragedii. To wydarzenie posłużyło pisarzowi do opisu pożaru Rzymu w powieściQuo vadis.
Podczas I wojny światowej część zabudowy została zniszczona.
W 1918 i 1919 r. działały w mieście rady robotniczo-folwarczne[8]. 12 stycznia 1919 r. w mieście doszło do rozruchów gdy kierownik syndykatu rolniczego strzelił do kobiet zgromadzonych przez syndykatem i domagających się zaprzestania wywożenia żywności z głodującego miasta. Wojsko z Komendy Placu w Pułtusku otworzyło ogień do demonstrantów. Zabiło jedną osobę i pięć raniło. W związku z utrzymującymi się w mieście rozruchami głodowymi wojsko wprowadził stan wyjątkowy. Kolejny raz ostrzelano demonstrantów[11].
W latach II Rzeczypospolitej Pułtusk był miastem garnizonowym, stacjonował w nim 13 Pułk Piechoty. W 1939 r. miasto liczyło 17 tysięcy mieszkańców.
W czasie II wojny światowej Pułtusk został zniszczony w ok. 85%[1]. Najwięcej zniszczeń powstało na przełomie 1944 i 1945 r., podczas ciężkich walk Armii Czerwonej z Niemcami o uchwycenie przyczółków na Narwi[8].
W 1975 r. powstała Stacja Naukowa Mazowieckiego Ośrodka Badań Naukowych[8]. W 1985 r. miasto zostało odznaczone Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.
Miasto szczyci się najdłuższym w Europie (380 m) brukowanym rynkiem.
Gotycka Bazylika kolegiacka Zwiastowania NMP z XV wieku, z renesansową przebudową z XVI wieku (kolebkowe sklepienie wykonane w latach 1554–1561). W 1975 r. papież Paweł VI nadał kolegiacie tytuł bazyliki mniejszej. W pobliżu kolegiaty plebania z XVI w., przebudowana w XIX oraz dawne seminarium duchowne z XVIII w., obecnie liceum.
Kaplica pw. św. Marii Magdaleny przy rynku. Pierwotnie odgrywała rolę kościoła parafialnego do czasu zbudowania kolegiaty. W 1944 r. została całkowicie zniszczona, zrekonstruowana w latach 1946–1951.
Ratusz z wieżą ratuszową z XVI w. (obecnie Muzeum Regionalne), gotycko-renesansowa.
Kościół św. Krzyża z XVI w., późnogotycki z elementami barokowo-klasycznymi. Wokół świątyni rozciąga się najstarszy pułtuski cmentarz katolicki, z grobowcami z XIX w.
Kościół św. Józefa z XVII w., poreformacki. Do budynku przylegają budynki dawnego klasztoru Reformatów, w których w okresie zaborów znajdowało się więzienie.
Pozostałości murów miejskich, wznoszonych w latach 1508–1533 z inicjatywy biskupa płockiego Erazma Ciołka. Rozebrane w większości w XIX wieku. Zachowała się cylindryczna baszta przy kościele św. Piotra i św. Pawła.
Szpital ufundowany w 1536 r., powiększony w końcu XVI w., przebudowywany w latach 1785–1786 i 1876 r.
Klasycystyczne domy przy Rynku z pocz. XIX w.
Dawny kościół NMP wybudowany w XV/XVI wieku; obecnie archiwum. Jest to kolejna świątynia na tym miejscu – najstarsza została zbudowana w XII wieku.
Piwnice magazynowe we Wzgórzu Abrahama (między ul. 3 Maja a ul. Baltazara) nr zabytku A – 310[14]. Piwnice te zbudowało kolegium Jezuitów w Pułtusku jako pomieszczenia gospodarcze do przechowywania produktów spożywczych potrzebnych kolegium[15]. Kompleks korytarzy i sal podziemnych wydrążono w lessie budującym wzgórze[16]. Dwa korytarze obmurowane cegłą z niszami zaczęto budować w 1573 r. Zachowały się fragmenty ceglanej posadzki. Jeden z nich ma 14,5 m długości, 1,9 m wysokości i 1,5 m szerokości, drugi zaś ma tę samą szerokość, ale 11,4 m długości i wysokość do 2,11 m[17]. Wkrótce potem dobudowano do każdego z nich kilkumetrowy odcinek wejściowy, a w I poł. XVII w. powstały nowy obmurowany korytarz długości 20,5 m, szerokości do 1,55 m i wysokości do 1,8 m oraz nieoblicowana cegłą sala w lessie rozmiarów ok. 5 x 4 m i wysokości 1,8 m, połączona przejściem z tym nowym korytarzem[18]. W XVIII w. od w/w sali poprowadzono krótkie korytarzyki do nowo drążonych dwóch nielicowanych cegłą sal, jednak budowli tych nie ukończono[19]. Piwnice użytkowali po kasacie jezuitów Benedyktyni i zaprzestano ich użytkowania dopiero w 1864 r[20]. We współczesnym Pułtusku kompleks ten nosi nazwę „Lochy”[21]. W 2018 roku gmina Pułtusk ogłosiła konkurs na rewitalizację tych podziemi[22].
Cenne i ciekawe zabytki znajdują się także poza granicami miasta[23].
Gospodarka
W czasach Polski Ludowej rozwinął się drobny przemysł elektrotechniczny, spożywczy, skórzany i materiałów budowlanych[24], w 1964 r. uruchomiono filię warszawskich Zakładów Wytwórczych Lamp Elektrycznych im. Róży Luksemburg, po rozbudowie stały się Zakładami Podzespołów Lampowych Kombinatu Techniki Świetlnej „Polam”. Powstały również Zakłady Przemysłu Dziewiarskiego „Pełta” i filia warszawskiej fabryki platerów, zakłady przemysłu spożywczego i materiałów budowlanych.
Zakłady produkcyjne
Agraplast sp. z o.o. – ul. Warszawska – autoryzowany producent stolarki okiennej z PCW,
Atex – ul. Białowiejska – producent systemów ogrodzeniowych,
ETI Polam Sp. z o.o. – ul. Jana Pawła II – fabryka sprzętu elektrotechnicznego,
Hatek – ul. Tartaczna – firma zajmująca się projektowaniem, produkcją i montażem konstrukcji drewnianych,
Inter-Max – ul. Warszawska – firma specjalizująca się w produkcji blach profilowanych,
IRMARK POLSKA Sp. z o.o. - ul. Wyszkowska - wykonawca instalacji grzewczych, klimatyzacyjnych i wentylacyjnych,
Jolinex – ul. Kościuszki – producent mebli na zamówienie,
M&T blindS – producent rolet, żaluzji, moskitier itp.
Meblomar – al. Wojska Polskiego – producent mebli kuchennych, szaf i drzwi przesuwnych,
W ramach rządowego programu budowy 100 obwodnic, w 2022 roku rozpocznie się budowa obwodnicy Pułtuska[27].
Transport kolejowy
Kolej łącząca Pułtusk z Nasielskiem istniała w latach 1950–2002. W 2002 roku Nasielską Kolej Dojazdową (in. Nasielska Kolejka Wąskotorowa) zamknięto z powodu niskich przychodów. Kolej służyła mieszkańcom Pułtuska do dojechania do normalnotorowej stacji kolejowej Nasielsk, skąd można było dojechać do Warszawy. Służyła także do dostarczania węgla do ciepłowni w Pułtusku.
W 2021 roku Pułtusk przystąpił do Stowarzyszenia „Kolej Północnego Mazowsza[28]”, którego celem jest budowa linii kolejowej[29] Zegrze – Serock – Pułtusk – Przasnysz.
Publiczny transport zbiorowy
Za organizację transportu miejskiego w Pułtusku odpowiedzialna jest firma Sanimax-Transport S.C. Komunikacja składa się z trzech linii, łączy centrum miasta z dzielnicą Popławy oraz okoliczne miejscowości: Ponikiew oraz Grabówiec.
Transport lotniczy
W 2013 roku przy ul. Warszawskiej oddano do użytku prywatne, śmigłowcowe lądowisko Pułtusk-Agra.
Już na początku XV wieku w mieście działała szkoła parafialna, która od 1449 roku funkcjonowała jako kolegiacka. Patronatem objęli ją biskupi płoccy m.in. Erazm Ciołek, Jan Dantyszek, Andrzej Krzycki oraz Piotr Myszkowski. Szkoła stała na wysokim poziomie, a jej wykładowcami byli profesorowie Akademii Krakowskiej m.in. Jan z Głogowa[30]. Miasto w owym czasie stało się regionalnym centrum kulturalnym. Znajdowały się w nim dwie biblioteki – kolegiacka oraz szkolna, w których znajdowało się wiele unikatowych ksiąg np. Złoty kodeks pułtuski z XI wieku oraz Pontyfikał Erazma Ciołka z XVI wieku[30]. W latach 1530–1533 w Pułtusku działała pierwsza na Mazowszu drukarnia założona przez Jana Sandeckiego.
Do 2019 roku miasto było siedzibą Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora, kiedy to uczelnia została przekształcona w filię warszawskiej Akademii Finansów i Biznesu Vistula utworzonej w 1994 roku.
Przedszkola
Przedszkole Miejskie Nr 3
Przedszkole Miejskie Nr 4 z Oddziałami Integracyjnymi
Przedszkole Miejskie Nr 5
Żłobek Miejski
Niepubliczne Przedszkole Miniland
Niepubliczne Katolickie Przedszkole „Faustynka”
Niepubliczne Przedszkole Urwis
Niepubliczne Przedszkole Integracyjne Geniusz
Malinowe Przedszkole
Przedszkole Językowe Kids' Academy
Szkoły podstawowe
Publiczna Szkoła Podstawowa nr 1 im. Klaudyny Potockiej
Publiczna Szkoła Podstawowa im. mjr. Henryka Sucharskiego (Zespół Szkół nr 2 z oddziałami integracyjnymi)
Publiczna Szkoła Podstawowa nr 3 z oddziałami integracyjnymi im. Tadeusza Kościuszki
Publiczna Szkoła Podstawowa im. Ireny Szewińskiej (Zespół Szkół nr 4 z Klasami Sportowymi)
↑Wykaz miejscowości wyróżnionych odznaczeniami państwowymi, [w:] UrszulaU.LewandowskaUrszulaU., KrystynaK.MalikKrystynaK., Przewodnik po Polsce, Warszawa: Wydawnictwo „Sport i Turystyka”, 1991, s. 21, ISBN 83-217-2519-8(pol.).
Bibliografia
Pułtusk. Miasto dobrze ułożone. Informator miejski. Pułtusk: Wydawnictwo Aleksander, 2013. ISBN 978-83-64273-04-9.brak strony w książce
Praca zbiorowa: Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny t.II hasło „Pułtusk”. Warszawa: PWN, 1985, s. 265–266. ISBN 83-01-01520-9.
Stabrowska D., 2007: Lochy. W: Pułtuskie osobliwości. Wyd.: Muzeum Regionalne w Pułtusku i Sarmatia Artistica Maciej Kamil Jabłoński, Warszawa: 131-148. ISBN 978-83-920373-7-8.