Urodzony w średniozamożnej rodzinie szlacheckiej Antoniego herbu Kotwica i Marianny z Mierzeńskich; chrzest 3 maja 1750 w kościele oo. reformatów w Dederkałach Wielkich. W 1756 nastąpiła przeprowadzka rodziny Kołłątajów do Nieciesławic w dawnym powiecie stopnickim w województwie sandomierskim[1]. Początkową edukację odebrał w szkołach w Pińczowie, a następnie kształcił się na Akademii Krakowskiej, gdzie uzyskał stopień doktora filozofii (1768). Około 1765 zdecydował się na wybór stanu duchownego[2]. W latach 1770–1774 studiował w Wiedniu, a później w Rzymie, gdzie uzyskał doktorat z prawa i teologii oraz przyjął święcenia kapłańskie. Po powrocie do Polski został kanonikiem krakowskim. Był kapłanem w Pińczowie i Krzyżanowicach Dolnych, członkiem Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, współpracownikiem Komisji Edukacji Narodowej oraz twórcą planu rozbudowy szkół w całym kraju. W latach 1777–1780 z ramienia KEN dokonał reformy Akademii Krakowskiej – wprowadził między innymi wykłady z nauk przyrodniczych i literatury polskiej, umożliwił dostęp do nauki studentom pochodzącym z mieszczaństwa, uporządkował sprawy majątkowe akademii, a także umożliwił rozwój postępowych idei i poprawił poziom naukowy uczelni. W latach 1782–1786 pełnił funkcję rektora. Przeciwny reformie Uniwersytetu Krakowskiego biskup Kajetan Ignacy Sołtyk nie uznawał jego nominacji na kanonika katedry krakowskiej, w 1781 ekskomunikował go i pozbawił beneficjów[3].
Do Warszawy przeniósł się w 1779. Tam zamieszkał w kamienicy pod numerem 21A w zachodniej pierzei Rynku Starego Miasta[4]. Został powołany na wielkiego litewskiego referendarza i włączył się w życie polityczne, nawiązując kontakty ze środowiskiem patrycjatu miejskiego (później m.in. z prezydentem Warszawy Janem Dekertem) i przedstawicielami kształtującego się stronnictwa patriotycznego (Ignacy Potocki, Stanisław Małachowski). W okresie Sejmu Czteroletniego uprawiał publicystykę propagującą idee reformy ustroju, dziedziczności tronu, przyznania praw politycznych mieszczaństwu oraz reorganizacji sposobów sprawowania władzy. Niektóre jego utwory zawierały przemyślaną koncepcję urządzenia państwa nowoczesnego, praworządnego i rozwijającego rodzime tradycje wolności oraz stopniowo realizowanej demokratycznej równości stanów[5]. Zgromadził tam prężny zespół publicystów nazwany przez przeciwników kuźnicą kołłątajowską, w którym działali m.in. Franciszek Ksawery Dmochowski i Franciszek Salezy Jezierski. Krytykowali oni przestarzałą strukturę polityczną i społeczną Rzeczypospolitej. W 1786 został odznaczony Orderem Świętego Stanisława, a w 1791 został kawalerem Orderu Orła Białego.
W rozprawie politycznej Do Stanisława Małachowskiego [...] Anonima listów kilka sformułował plan reformy państwowej mający swój wyraz w Konstytucji 3 maja, po której uchwaleniu Kołłątaj został mianowany podkanclerzym koronnym (1791) i założył Zgromadzenie Przyjaciół Konstytucji Rządowej. W czasie wojny polsko-rosyjskiej na zebraniu Straży Praw 23 lipca 1792 roku nakłaniał króla Stanisława Augusta Poniatowskiego do jak najszybszego przystąpienia do konfederacji targowickiej, do której sam zgłosił zamiar przystąpienia[8]. Wystraszony postawą tłumów, które protestowały przeciwko akcesowi do konfederacji, uciekł w nocy z 24 na 25 lipca ze stolicy[9].
Przygotowywał i uczestniczył w insurekcji kościuszkowskiej, wchodząc w skład Rady Najwyższej Narodowej, obejmując w niej Wydział Skarbu i prezentując bardziej radykalne poglądy niż w okresie Konstytucji 3 Maja. Pod koniec powstania kościuszkowskiego po szturmie Pragi 4 listopada 1794 Hugo Kołłątaj potajemnie opuścił Warszawę. 6 grudnia 1794 został aresztowany z rozkazu cesarskiego przez starostę przemyskiegoLuegera na rogatkach Przemyśla, w drodze przez Galicję i Węgry do Wenecji. Osadzony w areszcie, po sześciu dniach został przewieziony do więzienia w Ołomuńcu[10], a następnie do twierdzy Josephstadt, gdzie przebywał od 10 lutego 1795. 3 lipca 1798 powtórnie trafił do więzienia ołumunieckiego, gdzie napisał wielkie dzieło natury geograficznej Rozbiór krytyczny zasad historii o początkach rodu ludzkiego. Dzieło to zostało wydane w trzech tomach jednak dopiero w 1842 i było ono znakomitym na ówczesne czasy systemem geografii ogólnej, pełnym świeżych i twórczych myśli. Kołłątaj jasno określał pojęcie czasu geologicznego i analizę procesów geologicznych, w czym wyprzedził Charlesa Lyella, a analizą wpływów środowiska na społeczeństwo dał podwaliny pod system antropogeografii wyprzedzając tym sposobem m.in. Friedricha Ratzela.
Po licznych zabiegach rodziny, władze austriackie zgodziły się na jego uwolnienie w grudniu 1802, pod warunkiem opuszczenia granic Cesarstwa. Kołłątaj udał się na Wołyń, gdzie był współtwórcą Liceum Krzemienieckiego. W latach 1807–1808 podejrzany o kontakty z Napoleonem, został wywieziony i przetrzymywany w Moskwie przez Rosjan. W latach 1809–1812 był członkiem rzeczywistym Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk[11].
Ostatnie lata życia przebywał w Księstwie Warszawskim. Zmarł po długiej i ciężkiej chorobie. W opiniach potomnych i badaczy pozostał postacią kontrowersyjną: z jednej strony powtarzano oskarżenia i zarzuty dotyczące defraudacji skarbu, zarzucano mu też radykalizm poglądów i działania w duchu jakobińskim, podburzające lud Warszawy do bezprawnych czynów, z drugiej zaś strony, podnoszono jego zasługi w unowocześnieniu szkolnictwa i przypisywano mu wielką rolę w wykrystalizowaniu, sformułowań i upowszechnieniu programu reform politycznych. Kołłątaj był niewątpliwie postacią wybitną, myślicielem śmiałym i konsekwentnym, a zarazem człowiekiem o biografii nacechowanej dramatyzmem. Pozostaje symbolem polskiego oświecenia w jego dążeniach do naprawy najważniejszych dziedzin życia zbiorowego i nadania im impulsów nowoczesnego rozwoju[12]. Został pochowany na warszawskich Powązkach, ale urna z jego sercem została złożona w kościele w Wiśniowej, gdzie mieszkał jego brat Rafał Kołłątaj.
Twórczość
Jako publicysta zajmował się przede wszystkim nauką, oświatą i wychowaniem, a jego prace poruszające sprawy społeczne i władzy państwowej były podstawą Konstytucji 3 Maja. Postulował:
Rozbiór krytyczny zasad historii o początkach rodu ludzkiego, czyli racjonalistycznie pojęty wstęp do historii[16] (1802–1806; tom I, wersja cyfrowa w PBI)
Ważniejsze dzieła i utwory
Kopie listów pisanych od Anonima do JWJ. Mci pana Zamoyskiego, ekskanclerza koronnego, powst. 1776, z rękopisu wyd. W. Konopczyński: Pierwsze pismo polityczne Kołłątaja, Tygodnik Powszechny 1951, nr 17, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 968 (autorstwo niepewne)
Kazanie o gorliwości chrześcijańskiej, na dzień 8 maja pamiątką męczeństwa Ś. Stanisława biskupa krakowskiego, imieninami J. K. Mci i dorocznym obchodzeniem postanowienia orderu Kawalerów Św. Męczennika uroczysty. W kościele Ś. Krzyża... powiedziane[17], Warszawa 1776, rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 177
O wprowadzeniu dobrych nauk do Akademii Krakowskiej i o założeniu seminarium nauczycielów szkół wojewódzkich, powst. 1776, ogł. (z redakcji późniejszej) Ł. Kurdybacha: Kuria rzymska wobec Komisji Edukacji Narodowej, Kraków 1949, s. 68-87; fragmenty przedr.: zobacz Wydania zbiorowe poz. 2-3; rękopis z roku 1776, Biblioteka Jagiellońska, sygn. 5171/31
Mowa... do Prześwietnej Komisji Edukacji Narodowej, imieniem młodzi polskiej miana, wygłosz. 1776; rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 177; fragmenty wyd. zobacz Wydania zbiorowe poz. 3
Mowa... od Prześwietnej Komisji Edukacji Narodowej do Krakowskiej Akademii delegata. Dnia 15 maja roku 1777 (Kraków 1777), rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 177
Wybrane przekłady
J. B. Cléry: Śmierć Ludwika XVI, króla francuskiego, z opisaniem ostatnich dni życia jego w więzieniu Temple... (red. hrabina Schomberg), brak miejsca wydania 1803; wyd. następne Gniezno 1871 (tłumacz ukryty pod krypt. X. H. K.; autorstwo przekładu sporne: G. Korbut i S. Krzemiński kwestionują autorstwo Kołłątaja)
J. Zajączek: Pamiętnik albo historia rewolucji, czyli powstanie r. 1794, przekładu Hugona Kołłątaja: Histoire de la révolution de Pologne en 1794 par un témoin oculaire, Poznań 1862, Pamiętniki z XVIII W. nr 2; rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 190, 997; Biblioteka Jagiellońska, sygn. 215; Biblioteka Kórnicka, sygn. 2663 (autorstwo przekładu niepewne).
↑Lucyna Bełtowska i in.: Kalendarium życia Hugona Kołłątaja w: Dziwne igrzysko losu i przeznaczenia. Żywot Hugona Kołłątaja w odsłonach kilku w 200. rocznicę śmierci pokazany. Biblioteka Jagiellońska, 2012. [dostęp 2015-04-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)]. (pol.).
↑TeresaT.KostkiewiczowaTeresaT., Oświecenie: słownik literatury polskiej, Biblioteka Między Tekstami, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Oświatowe : Wydawnictwo Słowo/obraz Terytoria, 2007, s. 78, ISBN 978-83-7420-092-9 [dostęp 2023-09-29].
↑Richard Butterwick, Polska rewolucja a Kościół katolicki 1788-1792, Kraków 2012, s. 219-220.
↑Strona Hugona Kołłątaja - Ulice - Dzielnica Śródmieście m. st. Warszawy [online], mobile.srodmiescie.warszawa.pl [dostęp 2020-07-08](pol.).
↑TeresaT.KostkiewiczowaTeresaT., Oświecenie: słownik literatury polskiej, Biblioteka Między Tekstami, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Oświatowe : Wydawnictwo Słowo/obraz Terytoria, 2007, s. 78, ISBN 978-83-7420-092-9 [dostęp 2023-09-29].
↑Kalendarzyk narodowy y obcy na rok ... 1792...., Warszawa 1791, s. 310.
↑Leon Potocki: Wincenty Wilczek i pięciu jego synów, dwa tomy w jednym, Poznań 1859, s. 143.
↑Leon WegnerHugo Kołłątaj na posiedzeniu rady królewskiej z dnia 23 lipca 1792 r. Poznań 1869.
↑Marek Nalepa. Listy Hugona Kołłątaja do księgarza i wydawcy krakowskiego Jana Maja ze stycznia i lutego 1807 roku. „Tematy i Konteksty”. 2015 (nr 2 (7)), s. 27–29. Uniwersytet Rzeszowski. ISSN 2299-8365. (pol.).
↑Aleksander Kraushar: Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk 1800–1832 : monografia historyczna osnuta na źródłach archiwalnych. Ks. 4, Czasy polistopadowe: epilog: 1831–1836, 1906, s. 488.
↑TeresaT.KostkiewiczowaTeresaT., Oświecenie: słownik literatury polskiej, Biblioteka Między Tekstami, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Oświatowe : Wydawnictwo Słowo/obraz Terytoria, 2007, s. 79, ISBN 978-83-7420-092-9 [dostęp 2023-09-29].
↑HugoH.KołłątajHugoH., O ustanowieniu i upadku Konstytucyi polskiey 3go maia 1791 [...], wyd. 1793. [online], polona.pl [dostęp 2018-09-24].
↑HugoH.KołłątajHugoH., Uwagi nad teraźnieyszem położeniem tey części ziemi polskiey, którą od pokoiu tylżyckiego, zaczęto zwać Xięstwem Warszawskim : nil desperandum!, wyd. 1808. [online], polona.pl [dostęp 2018-09-24].
↑HugoH.KołłątajHugoH., Porządek fizyczno-moralny czyli Nauka o należytościach i powinnościach człowieka wydobytych z praw wiecznych, nieodmiennych i koniecznych przyrodzenia. T.1, wyd. 1810. [online], polona.pl [dostęp 2018-09-24].
↑X. Hugona Kołłątaja Rozbiór krytyczny zasad historyi o początkach rodu ludzkiego T. 1 - 3
↑HugoH.KołłątajHugoH., Kazanie o gorliwosci chrzescianskiey na dzien 8 maia pamiątką męczenstwa s. Stanisława [...] imieninami J.K.Mci y [...] obchodzeniem postanowienia orderu kawalerow tegoz s. męczennika uroczysty [...] / przez x. Hugona Kołłątaia [...] powiedziane, wyd. 1776. [online], polona.pl [dostęp 2018-09-24].
Michał Janik: Hugo Kołłątaj. Lwów, 1913.brak strony w książce
Maria Pasztor: Hugo Kołłątaj na Sejmie Wielkim w latach 1791–1792. Warszawa, 1991.brak strony w książce
T. 5: Oświecenie. W: Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1967, s. 127–141.
Listy Hugona Kołłątaja pisane z emigracyi w r. 1792,1793 i 1794. Dwa tomy w jednym zebrał Lucyan Siemieński. 1872. [dostęp 2009-10-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-01-31)].
Henryk SchmittKsiądz Hugo Kołłątaj i jego prześladowcy. Szkic biograficzno-krytyczny Lwów 1873
Stefan Zaleski Ks. Hugo Kołłątaj. Szkic biograficzny na tle jego działalności politycznej i pedagogicznej Kraków 1912
Linki zewnętrzne
Zdigitalizowane dzieła Kołłątaja w Polonie.
Hugo Kołłątaj: Porządek fizyczno-moralny, czyli nauka o należnościach i powinnościach człowieka. Domena Internetowych Repozytoriów Wiedzy. [dostęp 2009-02-11].