 Kolorowa paleta z książki Ernsta Haeckela „Kunstformen der Natur” | |
| Systematyka[1][2] | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Podkrólestwo | |
| Nadgromada | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Nadklasa | |
| Klasa | |
| Nadrząd | |
| Rząd | |
| Rodzina |
storczykowate |
| Nazwa systematyczna | |
| Orchidaceae Juss. Gen. Pl.: 64. 4 Aug 1789 | |
| Zasięg | |
| |
Storczykowate (Orchidaceae Juss.) – rodzina roślin z grupy okrytozalążkowych obejmująca około 21 950–26 049 zaakceptowanych gatunków bylin (samożywnych i myko-heterotroficznych), zgrupowanych w 880 rodzajach[3][4]. Szacuje się, że może ich być 30–40 tys. gatunków[5]. Storczykowate wraz z astrowatymi (Asteraceae) należą do najbogatszych w gatunki rodzin roślin wyższych (rozstrzygnięcie pierwszeństwa między nimi jest kłopotliwe ze względu na ciągłe zmiany w ich klasyfikacjach). Na przełomie XX i XXI wieku odkrywano ok. 150 nowych gatunków storczykowatych rocznie. W ciągu XX wieku liczba znanych rodzajów i gatunków uległa podwojeniu[5]. Do najbardziej zróżnicowanych rodzajów należą: bulbofylum (ok. 2000 gatunków), epidendrum (ok. 1500 gatunków), dendrobium (ok. 1400 gatunków) oraz Pleurothallis (ok. 1000 gatunków). W Polsce, w stanie dzikim, występuje ok. 50 gatunków z 24 rodzajów i wszystkie one podlegają ochronie gatunkowej.
Stosunkowo nieliczni przedstawiciele rodziny mają znaczenie użytkowe, jak np. wanilia płaskolistna (Vanilla planifolia). Bardzo rozpowszechniona jest jednak uprawa wielu gatunków jako roślin ozdobnych. W wyniku rozwoju hodowli storczykowatych od XIX wieku, ogrodnicy stworzyli ponad 100 tysięcy różnych odmian ozdobnych, w tym wiele mieszańców, także międzyrodzajowych. Rośliny z rodziny storczykowatych o efektownych i oryginalnych kwiatach są potocznie nazywane orchideami. Popularne w uprawie jako rośliny doniczkowe są storczyki z rodzajów falenopsis i cymbidium, poza tym katleja, celogyne, dendrobium, miltonia, odontoglossum, oncidium i pafiopedilum[6].
Storczykowate są rodziną kosmopolityczną, występującą na wszystkich kontynentach, z wyjątkiem Antarktydy. Największe zróżnicowanie gatunkowe storczyków występuje w strefie międzyzwrotnikowej, a zwłaszcza w tropikach na kontynentach amerykańskich i w Azji południowo-wschodniej po Nową Gwineę. W tropikach amerykańskich rośnie 350 rodzajów i ok. 10 tys. gatunków[5], tylko w Malezji jest ich 4,5 tys. gatunków, a na Nowej Gwinei 2,3 tys.[7] Z tropikami związanych jest 36 najbardziej zróżnicowanych gatunkowo rodzajów, liczących ponad 100 gatunków, i tylko nieliczne z nich mają przedstawicieli poza strefą równikową[8]. Im dalej od równika tym zróżnicowanie gatunkowe storczykowatych spada. Bardzo nieliczne gatunki przekraczają na półkuli północnej koło podbiegunowe (szerokość geograficzna 66°), a na półkuli południowej sięgają do ok. 55°[5]. Rośliny z dwóch największych podrodzin (Orchidoideae i Epidendroideae) spotykane są na wszystkich lądach poza obszarami polarnymi i pustyniami Australii i północnej Afryki. Cypripedioideae spotykane są w tropikach amerykańskich i azjatyckich oraz w strefie klimatu umiarkowanego w Ameryce Północnej, Europie i Azji. Vanilloideae spotykane są wszędzie w strefie tropikalnej, a do strefy umiarkowanej sięgają we wschodniej części Ameryki Północnej, w Azji wschodniej i południowej Australii. Bazalna podrodzina Apostasioideae występuje w Azji południowo-wschodniej po północną Australię i wyspy Oceanii[2].
Klad bazalny (najstarsza linia rozwojowa) w rzędzie szparagowców Asparagales w obrębie jednoliściennych.
Pozycja filogenetyczna rodziny w obrębie rzędu szparagowców:
| ← |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa jednoliścienne (Liliopsida Brongn.), podklasa liliowe (Liliidae J.H. Schaffn.), nadrząd Lilianae Takht., rząd storczykowce (Orchidales Raf), podrząd Orchidineae Rchb., rodzina storczykowate (Orchidaceae Juss.)[16].
Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), klasa jednoliścienne (Liliopsida Scop. 1760), podklasa Liliidae, rząd storczykowce.
| storczykowate |
| ||||||||||||||||||||||||
Należą tu tylko dwa rodzaje – Apostasia i Neuwiedia obejmujące 16–17 gatunków występujących głównie w Azji południowo-wschodniej.
Obejmuje 180 gatunków skupionych w 15 rodzajach, występujących na wszystkich kontynentach w strefie tropikalnej oraz w strefie umiarkowanej we wschodniej części Ameryki Północnej i Azji. Najbardziej zróżnicowane rodzaje to wanilia (Vanilla) – 100 gatunków oraz Epistephium – 12 gatunków. Najważniejszym gatunkiem użytkowym jest wanilia płaskolistna (V. planifolia), której owoce są używane jako przyprawa (tzw. laski wanilii).
Należy tu 130 gatunków skupionych w 5 rodzajach występujących w strefie umiarkowanej półkuli północnej oraz w tropikach Azji południowo-wschodniej i Ameryki Południowej. W Europie środkowej jedynym przedstawicielem jest obuwik pospolity (Cypripedium calceolus)[17].
Grupa składająca się z ok. 650 rodzajów liczących ok. 18 tysięcy gatunków występujących na wszystkich kontynentach. Zaliczane tu rośliny są często epifityczne, nierzadko myko-heterotroficzne. Przedstawicielami w polskiej florze są: buławnik (Cephalanthera), kruszczyk (Epipactis), gnieźnik (Neottia), storzan (Epipogium), żłobik (Corallorhiza), lipiennik (Liparis), wyblin (Malaxis), listera (Listera), gołek (Pseudorchis), wątlik (Hammarbya)[17]. Do tej podrodziny należy też szereg rodzajów storczyków często uprawianych, takich jak: falenopsis (Phalaenopsis), katleja (Cattleya), dendrobium (Dendrobium), cymbidium (Cymbidium), zygopetalum (Zygopetalum).
Grupa składająca się z 208 rodzajów liczących ok. 3755 gatunków, występujących na wszystkich kontynentach z wyjątkiem obszarów okołobiegunowych i pustyń. Zaliczane tu rośliny są sympodialne, bardzo rzadko myko-heterotroficzne, częste są bulwy na korzeniach lub łodydze. Przedstawicielami w polskiej florze są: tajęża (Goodyera), kręczynka (Spiranthes), koślaczek (Anacamptis), kukułka (Dactylorhiza), gółka (Gymnadenia), miodokwiat (Herminium), kukuczka (Neottianthe), dwulistnik (Ophrys), storczyk (Orchis), podkolan (Platanthera), storczyca (Traunsteinera), potrostek (Chamorchis), ozorka (Coeloglossum)[17].
Większość storczyków jest roślinami wieloletnimi, rosnącymi w strefie międzyzwrotnikowej głównie jako epifity na drzewach, rzadko na innych roślinach – lianach, a w klimacie suchym nawet na kaktusach[5]. W strefie klimatu umiarkowanego storczyki to na ogół geofity, spędzające okres suszy lub chłodów w postaci podziemnych bulw lub kłączy (znany jest też gatunek wyłącznie podziemny)[5][7]. Storczyki rozwijają się w symbiozie – mikoryzie z grzybami. Część z nich pozbawiona jest chlorofili i rozwija się jako myko-heterotrofy (w polskiej florze np. gnieźnik Neottia i żłobik Corallorhiza)[7] (dawniej rośliny te mylnie opisywane były jako saprofity[13]). Nieliczne storczykowate to rośliny jednoroczne i pnącza[7].
Storczykowate epifityczne, czyli większość przedstawicieli tej rodziny, pozyskują wodę w postaci pary wodnej zawartej w powietrzu za pomocą korzeni zaopatrzonych w tym celu w welamen[5][7]. Największe zróżnicowanie storczyków jest w równikowych górskich lasach mglistych[8] i innych typach lasów równikowych, ale rosną one w strefie międzyzwrotnikowej w różnorodnych siedliskach, m.in. w namorzynach, na sawannach, w formacjach zaroślowych, stosunkowo rzadko na półpustyniach, a zupełnie ich brak tylko na pustyniach[5]. W strefach umiarkowanych zasiedlają różne zbiorowiska leśne, łąkowe i torfowiska, a najdalej od równika rosną w tajdze i tundrze[5]. Nie ma wśród storczyków roślin wodnych (z wyjątkiem nielicznych reofitów rosnących na skałach obmywanych przez wody jak np. Appendicula rupestris) i w zasadzie też halofitów (do wyjątków należy Bletia purpurea i rodzaj Brassavola rosnące w strefie występowania aerozolu morskiego)[7].
Zwykle są to rośliny przeprowadzające fotosyntezę CAM, w ich komórkach znajdują się rafidy, często zawierają alkaloidy i śluzy[7]. Bardzo różnorodny od strony budowy, funkcji i biochemii organów jest proces wabienia zapylaczy i dokonywania zapylenia. Liczne storczyki wydzielają zapach za pomocą elajoforów, wydzielają nektar, oferują pseudopyłek, ale liczne nie oferują zapylaczom nic poza złudzeniem wabiąc je podobieństwem do kwiatów oferujących nagrodę, naśladując padlinę (np. bulbofylum Bulbophyllum), grzybnię (Corybas), mszyce, wydzielają zapach zgodny z feromonami owadów. Niektóre przetrzymują owady tworząc kwiaty pułapkowe[7]. Ziarna pyłku storczyków sklejone są w pyłkowiny połączone tzw. rostellum (zmodyfikowana środkowa łatka znamienia), które przymocowuje pyłkowiny do ciała zapylacza zapobiegając samozapyleniu[5]. Kwiaty zapylane są przez błonkoskrzydłe (poza pszczołami także przez mrówki), muchówki (w tym komarowate), świerszcze, motyle, chrząszcze, ptaki, nietoperze i prawdopodobnie także żaby[7].
Nazwa pochodzi z języka greckiego ὄρχις (órkhis), które oznacza jądra, i nadana została tym roślinom z powodu kształtu ich korzeni (u niektórych przedstawicieli)[18][19].
Storczykowate, zwłaszcza rośliny tropikalne o efektownych kwiatach, uprawiane są jako rośliny ozdobne w pojemnikach, ogrodach i jako kwiaty cięte. Rynek storczyków tylko w samych Stanach Zjednoczonych i tylko w odniesieniu do roślin doniczkowych wart był w 2005 roku 139 milionów dolarów[7]. W tym samym roku w Holandii sprzedano za kwotę 143,7 miliona euro doniczkowe falenopsisy – najpopularniejsze w uprawie od lat 80. XX wieku[20]. Wraz z postępami w hodowli, tworzeniu nowych mieszańców, mikrorozmnażaniu – oferta i wartość rynku storczyków ozdobnych rośnie[7].
Szeroko wykorzystywane są do aromatyzowania potraw wysuszone torebki wanilii. Podobnie, choć na mniejszą skalę, wykorzystywane są też rośliny z rodzajów Jumellea i Leptotes. Cenione, zwłaszcza w Turcji, są bulwy storczykowatych z kilku rodzajów (kukułka Dactylorhiza, storczyk Orchis, dwulistnik Ophrys, Eulophia) znane jako salep. Sproszkowane służą do wyrobu napojów, lodów i innych deserów. W centralnej Afryce po utarciu, ugotowaniu i zmieszaniu z orzechami ziemnymi spożywane są bulwy storczyków z rodzajów Disa i Satyrium. W Australii spożywane są bulwy roślin z rodzaju Gastrodia[7].
Storczyki są stosowane w medycynie tradycyjnej w celu leczenia wielu chorób i dolegliwości. Były one wykorzystywane jako źródło preparatów ziołowych w Chinach od roku 2800 p.n.e. Gastrodia elata jest jednym z trzech storczyków wymienionych w najwcześniejszym znanym chińskim dokumencie poświęconemu medycynie (Shennon bencaojing – ok. 100 n.e.)[21].
Storczyki z rodzaju dendrobium Dendrobium w Australii wykorzystywane są przez aborygenów do ozdabiania (malowania) ciała. Tamże pozyskuje się z roślin z rodzaju Geodorum bardzo wytrzymałą gumę wykorzystywaną do wyrobu instrumentów muzycznych[7].
Dla większości gatunków uprawianych w warunkach domowych najlepsza jest ekspozycja na oknie wschodnim lub zachodnim. Taka wystawa daje największe szanse na długotrwałe i obfite kwitnienie. Dla rodzajów Cattleya, Vanda, Dendrobium i Cymbidium odpowiednie są również okna południowe, ale uważać trzeba na ewentualne oparzenia. Okna północne nie są zwykle właściwe, ze względu na zbyt małą ilość światła, zwłaszcza zimą[22]. Nawet jeśli storczyk w takich warunkach będzie rósł, mało prawdopodobne jest, że zakwitnie. Phalaenopsis, Paphiopedium czy Ludisia dobrze rosną w miejscu jasnym, ale nie bezpośrednio oświetlanym przez słońce.
Dla wielu storczyków korzystne jest wyniesienie latem na balkon lub taras. Rośliny umieszcza się na wolnym powietrzu, kiedy jest pewność, że nocne spadki temperatury nie spowodują żadnych szkód. Należy przy tym szczególnie zwrócić uwagę na niebezpieczeństwo poparzenia storczyków[22]. Jesienią trzeba odpowiednio wcześnie zabrać je do domu, dokładnie przy tym oglądając roślinę pod kątem szkodników. Pobyt na świeżym powietrzu wzmacnia storczyki i wpływa na poprawę kwitnienia. Bardzo dobrze działa zwłaszcza na Cymbidium, Zygopetalum, Dendrobium nobile i Cattleya[potrzebny przypis].
Rekomendowane jest stosowanie w uprawie także nawożenia, zwłaszcza w czasie kwitnienia. Popularne są zwłaszcza nawozy w formie pałeczek[23].
Ważnym warunkiem kwitnienia wielu gatunków jest zachowanie ich specyficznych okresów spoczynku, w których rośliny te w warunkach naturalnych zredukują swój metabolizm, by przetrwać kolejne okresy suszy lub chłodu, a zatem i w warunkach domowych wymagają np. zaprzestania nawożenia i podlewania. Storczyki tego typu na ogól rosną w sposób sympodialny, tworząc pseudobulwy jako organy spichrzowe do przetrwania niekorzystnych okresów klimatycznych, podczas gdy storczyki niewymagające okresów spoczynkowych, tj. mniej więcej ciągle rosnących, przeważnie należą do roślin monopodialnych[22].
W zależności od ich pochodzenia geograficznego storczyki pod kątem ich okresów spoczynkowych można podzielić na trzy grupy:
Storczyki mają wiele skojarzeń z wartościami symbolicznymi. Dla przykładu orchidea jest symbolem miasta Shaoxing w Chinach. Cattleya mossiae jest kwiatem narodowym Wenezueli, zaś Cattleya trianae jest narodowym kwiatem Kolumbii. Hybryda Vanda 'Miss Joaquim' jest narodowym kwiatem Singapuru. Orchidee występujące w basenie Morza Śródziemnego są przedstawione na Ara Pacis[24] w Rzymie i są to jedyne znane przykłady wystąpienia tych kwiatów w najwcześniejszej sztuce europejskiej.
Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.
Zawartość tej strony pochodzi stąd.
