Tkanina z Bayeux
Ilustracja
Tkanina w muzeum
Rodzaj

tkanina

Data powstania

XI w.

Medium

haft

Wymiary

68,38 × 0,5 m

Multimedia w Wikimedia Commons
Katedra w Bayeux – miejsce przechowywania i dorocznej prezentacji tkaniny w okresie średniowiecza
Replika tkaniny w Reading Museum
Detal upamiętniający pojawienie się komety Halleya

Tkanina z Bayeux (ang. Bayeux Tapestry, fr. Tapisserie de Bayeux) – ręcznie haftowane płótno przedstawiające podbój Anglii przez Wilhelma I Zdobywcę i bitwę pod Hastings w 1066 roku; dzieło sztuki świeckiej; cenne ikonograficzne źródło historyczne.

W roku 2007 została wpisana na listę UNESCO Pamięć Świata.

Pochodzenie

Pochodzenie tkaniny nie jest udokumentowane[1]. Na podstawie analizy samej tkaniny, specjaliści w większości zgadzają się, że tkanina została wykonana w XI w., niedługo po inwazji na Anglię[1]. Niektóre źródła datują jej powstanie na okres przed 1092 rokiem[2]. Jako że tkanina wykazuje podobieństwa z XI-wiecznymi pracami angielskimi, niektórzy uznają jej angielską proweniencję – nie zostało to jednak jednoznacznie potwierdzone[2]. Za angielskim pochodzeniem dzieła przemawiać miały również błędy w inskrypcjach łacińskich oraz użycie imion anglosaskich[3].

W XVIII w. jej autorstwo przypisywano królowej Matyldzie (1031–1083), żonie Wilhelma, nie jest to jednak teza potwierdzona[2][1].

Tkanina mogła powstać na zlecenie biskupa Odona z Bayeux (1049–1097), przyrodniego brata Wilhelma I[2][1]. Teza ta postawiona w 1824 roku przez Honoré François Delauneya zyskała wielu zwolenników[4].

Od 1732 roku argumentowano, że tkanina powstała dla uczczenia konsekracji katedry Odona w Bayeux w 1077 roku[5]. Hipoteza ta uległa jednak tezie o sekularnym charakterze dzieła, które miało zdobić wnętrza rezydencji prywatnej[5].

Historia

Początkowo tkanina była najprawdopodobniej wystawiana w różnych miejscach – kościołach i klasztorach na terenie Normandii i Anglii[6]. Pierwsza wzmianka na jej temat pochodzi ze spisu majątkowego katedry w Bayeux z 1476 roku[1]. Tkanina była wystawiana na widok publiczny raz do roku – była wywieszana w nawie katedry w okresie od 24 czerwca do dnia wigilii rocznicy konsekracji świątyni[1][a]. Była ponownie wzmiankowana przez intendenta Caen N.J. Faucaulta na początku XVIII w.[1] W 1724 roku Antoine Lancelot (1675–1740) sporządził raport na temat tkaniny dla Akademii Inskrypcji i Literatury Pięknej[1].

Po raz pierwszy zabytek został gruntownie zbadany i opisany w latach 1729–1730 przez benedyktyńskiego uczonego Bernarda de Montfaucona (1655–1741), który opublikował wyniki swojej pracy w dziele Les monuments de la monarchie française[1]. Obiektem zainteresowali się także angielscy antykwariusze – w 1752 roku Andrew Ducarel (1713–1785), a w latach 1818–1820 Charles Alfred Stothard (1786–1821)[1].

W 1792 roku tkanina została skonfiskowana przez państwo, by przykryć wozy bojowe[1]. Została jednak uratowana dzięki interwencji prawnika z Bayeux, Léonarda Leforestiera[1]. W 1804 roku dzieło zostało wystawione w paryskim Luwrze w kontekście planowania przez Napoleona inwazji na Anglię[1]. Następnie tkanina została zwrócona mieszkańcom Bayeux[1] i od 1842 roku udostępniona na stałe dla publiczności[6]. Była przechowywana w bibliotece miejskiej, a w 1913 roku wraz ze zbiorami bibliotecznymi została przeniesiona do dawnego domu diakona katedry[1]. Po 1860 roku została poddana kompleksowej restauracji, materiał został zacerowany w 120 miejscach i załatany w 518 miejscach[7]. W 1885 roku sporządzono wierną kopię dzieła, która znajduje się w Reading Museum w Reading w Wielkiej Brytanii[8].

II wojnę światową tkanina przetrwała w Luwrze, gdzie była badana przez niemieckiego historyka Herberta Jankuhna (1905–1990)[1].

Od 1983 roku zabytek wystawiony jest w XVII-wiecznym gmachu seminarium w Bayeux, gdzie urządzono muzeum poświęcone tkaninie[1].

W roku 2007 tkanina z Bayeux została wpisana na listę UNESCO Pamięć Świata[9]. W 2018 roku Wielka Brytania i Francja podpisały porozumienie o wypożyczeniu tkaniny Wielkiej Brytanii w 2022 roku – poprzednie starania brytyjskie o wypożyczenie dzieła, by uświetnić koronację królowej w 1953 roku czy 900. rocznicę bitwy pod Hastings w 1966 roku były odrzucane[10].

Opis

Wymiary

Tkanina ma długość 68,38 m[7][b]. Złożona jest z 9 paneli o szerokości 0,5 metra i różnej długości – od 13,90 do 2,43 m[7].

Materiał

Tkanina wykonana jest z materiału płóciennego[7]. Haft wykonano przy użyciu przędzy wełnianej w 10 odcieniach[7] (niektóre źródła wymieniają osiem kolorów: popielaty, żółty, jasny i ciemny zielony, trzy odcienie niebieskiego – jeden tak ciemny, że niemal czarny – i czerwony[12]). Kolory przędzy uzyskano poprzez farbowanie jej trzema barwnikami – kolor czerwony uzyskano poprzez zastosowanie marzany, żółty poprzez zastosowanie rezedy żółtawej, a niebieski i zielony poprzez użycie barwnika indygo pozyskanego z urzetu barwierskiego[7].

Tkanina była przymocowana do innego materiału, który wywieszany był w nawie katedry w Bayeux[7]. Na tym podkładzie znaleziono numery oznaczające indywidualne sceny, które naniesiono pod koniec XVIII w.[7] W 1724 roku tkanina została podszyta podszewką[7].

Haft

Inskrypcje i wzory liniowe wykonano przy użyciu stębnówki – ozdobnego ściegu na wierzchniej stronie materiału tworzącego nieprzerwaną linię[7]. Większe powierzchnie pokryto ściegiem łączącym[7]. Ścieg łańcuszkowy dodano podczas współczesnych prac restauracyjnych[11]. Przy hafcie pracowało jednocześnie wiele osób[7].

Na płótnie nie odkryto żadnych śladów szkiców czy wskazówek odnośnie do użycia kolorów[11]. Przyjmuje się jednak, że musiał istnieć jakiś wzór[11].

Na materiale widnieją wizerunki 626 postaci[13], 202 koni, 55 psów i 505 innych zwierząt, a także przedstawienia 37 budowli, 41 statków i 49 drzew[14].

Tkanina ma trzy pasy poziomie ciągnące się na całej jej długości – pomiędzy górnym a dolnym pasem o szerokości 7 cm znajduje się pas środkowy o szerokości 33 cm[7][11]. Historia podboju Anglii ukazana jest w pasie środkowym, natomiast pas dolny i górny ukazują motywy ikonograficzne, których związek ze scenami pasa środkowego nie jest do końca określony[15]. W pasach dolnych i górnych umieszczono przedstawienia zwierząt (m.in. ptaków, lwów, psów, jeleni i wielbłądów) oraz stworzeń fikcyjnych (m.in. smoków ziejących ogniem, gryfów czy centaurów)[15]. Na początku tkaniny zidentyfikowano postaci z bajek Fedrusa (15? p.n.e.–50? n.e.) (m.in. lisa i kruka, wilka i jagnię, wilka i żurawia)[15]. Dolny pas przedstawia również sceny z życia codziennego (m.in. sceny polowań i pracy w polu) oraz przedstawienia nagich kobiet i mężczyzn, których związek z historią pasa środkowego pozostaje niejasny[15].

Sceny pasa środkowego

Na płótnie w pasie środkowym wyhaftowano kilkadziesiąt scen przedstawiających podbój Anglii przez Wilhelma I Zdobywcę w 1066 roku i wydarzenia go poprzedzające. Przy scenach znajdują się inskrypcje po łacinie[16].

Opowieść zaczyna się od podróży Harolda II do Normandii – lądowania w Ponthieu, spotkania z księciem Wilhelmem, wyprawy do Bretanii i złożenia przysięgi na relikwie z Bayeux[17]. Następnie ukazany jest powrót Harolda do Anglii i jego koronacja na króla Anglii po śmierci Edwarda Wyznawcy[17]. Dalej przedstawiono przygotowania Wilhelma do inwazji na Anglię i jego przeprawę przez kanał La Manche[17]. Całość kończą sceny bitwy pod Hastings w 1066 roku[17].

Przedstawienie historii inwazji jest ogólnie zbieżne z przekazami kronikarzy z XI w. takich jak: Wilhelm z Jumieges, Wilhelm z Poitiers czy Orderic Vitalis[17].

Tkanina upamiętnia także pojawienie się komety Halleya, co miało miejsce w tym samym roku co bitwa pod Hastings[18].

Scena Inskrypcja[c] Tłumaczenie[d] Zdjęcie
1 EDWARD[US][e] REX Król Edward
2–3 UBI HAROLD DUX ANGLORUM ET SUI MILITES EQUITANT AD BOSHAM ECCLESIA[M] Gdzie Harold, duke Anglików i jego rycerze jadą do kościoła w Bosham
4 HIC HAROLD MARE NAVIGAVIT Tu Harold żeglował przez morze
5 ET VELIS VENTO PLENIS VENIT IN TERRA WIDONIS COMITIS i z żaglami wypełnionymi wiatrem przybył do ziemi hrabiego Wido
6 HAROLD Harold
Detal
7 HIC APPREHENDIT WIDO HAROLDU[M] Oto Wido pojmał Harolda
8 ET DUXIT EUM AD BELREM ET IBI EUM TENUIT i zaprowadził go do Beaurainville, gdzie go przetrzymywał
9 UBI HAROLD ⁊[f] WIDO PARABOLANT Gdzie Harold i Wido rozmawiają
10 UBI NUNTII WILLELMI DUCIS VENERUNT AD WIDONE[M] Gdzie posłańcy księcia Wilhelma przyszli do Wido
TUROLD Turold[g]
11 NUNTII WILLELMI Posłańcy Wilhelma
12 HIC VENIT NUNTIUS AD WILGELMUM DUCEM Oto posłaniec przychodzi do księcia Wilhelma
13 HIC WIDO ADDUXIT HAROLDUM AD WILGELMUM NORMANNORUM DUCEM Oto Wido prowadzi Harolda do księcia Normanów Wilhelma
14 HIC DUX WILGELM[US] CUM HAROLDO VENIT AD PALATIU[M] SUU[M] Oto książę Wilhelm idzie z Haroldem do jego pałacu
15 UBI UNUS CLERICUS ET ÆLFGYVA Gdzie pewien kleryk i Ælfgyva...[h]
Detal
16 HIC WILLEM[US] DUX ET EXERCITUS EIUS VENERUNT AD MONTE[M] MICHAELIS Oto książę Wilhelm i jego armia doszli do Mont Saint-Michel
17 ET HIC TRANSIERUNT FLUMEN COSNONIS a tu przesli przez rzekę Couesnon
Detal
HIC HAROLD DUX TRAHEBAT EOS DE ARENA Oto duke Harald wyciągnął ich z piasku
18 ET VENERUNT AD DOL ET CONAN FUGA VERTIT i doszli do Dol i Conan rzucił się do ucieczki
REDNES Rennes
19 HIC MILITES WILLELMI DUCIS PUGNANT CONTRA DINANTES Oto rycerze księcia Wilhelma walczą z Dinan
Detal
20 ET CUNAN CLAVES PORREXIT i Conan oddał klucze
21 HIC WILLELM[US] DEDIT ARMA HAROLDO Oto Wilhelm dał broń Haroldowi
22 HIE[i] WILLELM[US] VENIT BAGIAS Oto Wilhelm przybył do Bayeux
23 UBI HAROLD SACRAMENTUM FECIT WILLELMO DUCI Gdzie Harold złożył przysięgę księciu Wilhelmowi
24 HIC HAROLD DUX REVERSUS EST AD ANGLICAM TERRAM Oto duke Harold wrócił na ziemię angielską
25 ET VENIT AD EDWARDU[M] REGEM i poszedł do króla Edwarda
26 HIC PORTATUR CORPUS EADWARDI REGIS AD ECCLESIAM S[AN]C[T]I PETRI AP[OSTO]LI Oto ciało króla Edwarda jest niesione do kościoła św. Piotra apostoła[j]
27 HIC EADWARDUS REX IN LECTO ALLOQUIT[UR] FIDELES Oto król Edward na łożu przemawia do swoich wiernych zwolenników
Detal
28 ET HIC DEFUNCTUS EST i tu umiera
29 HIC DEDERUNT HAROLDO CORONA[M] REGIS Oto przekazali koronę króla Haroldowi
30 HIC RESIDET HAROLD REX ANGLORUM Oto siedzi król Anglików Harold
Detal
31 STIGANT ARCHIEP[ISCOPU]S Arcybiskup Stigand
32 ISTI MIRANT[UR] STELLA[M] Ci [ludzie] podziwiali gwiazdę[k]
33 HAROLD Harold
34 HIC NAVIS ANGLICA VENIT IN TERRAM WILLELMI DUCIS Oto angielski statek przybył do ziemi księcia Wilhelma
35 HIC WILLELM[US] DUX JUSSIT NAVES [A]EDIFICARE Oto książę Wilhelm wydaje rozkaz budowy statków
36 HIC TRAHUNT NAVES AD MARE Oto ciągną statki do morza
37 ISTI PORTANT ARMAS AD NAVES ET HIC TRAHUNT CARRUM CUM VINO ET ARMIS Ci [ludzie] niosą broń na statki i tu ciągną wóz z winem i bronią
38 HIC WILLELM[US] DUX IN MAGNO NAVIGIO MARE TRANSIVIT ET VENIT AD PEVENESÆ Oto książę Wilhelm przebył morze na wielkim statku i przyszedł do Pevensey
39 HIC EXEUNT CABALLI DE NAVIBUS Oto konie opuszczają statki
40 ET HIC MILITES FESTINAVERUNT HESTINGA UT CIBUM RAPERENTUR i oto rycerze pospieszyli do Hastings zabrać żywność
Detal
41 HIC EST WADARD Oto jest Wadard[l]
42 HIC COQUITUR CARO ET HIC MINISTRAVERUNT MINISTRI Oto gotowane jest mięso i tu słudzy [je] podają
43 HIC FECERUN[T] PRANDIUM Oto mają posiłek
HIC EPISCOPUS CIBU[M] ET POTU[M] BENEDICIT Oto biskup błogosławi jedzenie i picie
Detal
44 ODO EP[ISCOPU]S WILLEM[US] ROTBERT Odon z Bayeux, Wilhelm, Robert
45 ISTE JUSSIT UT FODERETUR CASTELLUM AT HESTENGA Rozkazał by zbudowano zamek w [obozie w] Hastings
Detal
CEASTRA[m] obozie
46 HIC NUNTIATUM EST WILLELM[O] DE HAROLD[O] Oto Wilhelmowi powiedziano o Haroldzie
47 HIC DOMUS INCENDITUR Oto pali się dom
48 HIC MILITES EXIERUNT DE HESTENGA ET VENERUNT AD PR[O]ELIUM CONTRA HAROLDUM REGE[M] Oto rycerze zostawili Hastings i poszli na bitwę z królem Haroldem
Detal
49 HIC WILLELM[US] DUX INTERROGAT VITAL[EM] SI VIDISSET HAROLDI EXERCITU[M] Oto książę Wilhelm pyta Vitala[n] czy widział armię Harolda
50 ISTE NUNTIAT HAROLDUM REGE[M] DE EXERCITU WILLELMI DUCIS Ten opowiada królowi Haroldowi o armii księcia Wilhelma
51 HIC WILLELM[US] DUX ALLOQUITUR SUIS MILITIBUS UT PREPAREN[T] SE VIRILITER ET SAPIENTER AD PR[O]ELIUM CONTRA ANGLORUM EXERCITU[M] Oto książę Wilhelm przemawia swoich rycerzy, by przygotować się mężnie i mądrze do bitwy z armią Anglików
52 HIC CECIDERUNT LEWINE ET GYRD FRATRES HAROLDI REGIS Oto padli Leofwine i Gyrth, bracia króla Harolda
53 HIC CECIDERUNT SIMUL ANGLI ET FRANCI IN PR[O]ELIO Oto Anglicy i Francuzi padli w walce w tym samym czasie
Detal
54 HIC ODO EP[ISCOPU]S BACULU[M] TENENS CONFORTAT PUEROS Oto biskup Odon, trzymając kij, zachęca chłopców
55 HIC EST WILLEL[MUS] DUX Oto jest książę Wilhelm
56 E[USTA]TIUS Eustachy
Detal
HIC FRANCI PUGNANT ET CECIDERUNT QUI ERANT CUM HAROLDO Oto walczą Francuzi i zabili tych co byli z Haroldem
57 HIC HAROLD REX INTERFECTUS EST Oto został zabity Harold
Detal
58 ET FUGA VERTERUNT ANGLI[o] i Anglicy rzucili się do ucieczki
Detal

Znaczenie

Tkanina to nie tylko dzieło sztuki, ale cenne źródło historyczne na temat podboju Anglii przez Normanów[2][28]. Brzegi tkaniny natomiast mają znaczenie dla badań średniowiecznych baśni[2]. Tkanina zawiera niewiele odniesień do codziennego życia poza przedstawieniami ówczesnej broni i taktyki bitewnej[2]. Dla poznania uzbrojenia wojowników z połowy XI w. jest to dzieło fundamentalne – jedno z dwóch najważniejszych (drugim jest o ok. 100 lat późniejszy Roman de Rou, którego autor, Robert Wace mógł korzystać z tkaniny jako źródła dla swego poematu)[29].

Uwagi

  1. ↑ Strona muzeum podaje, że tkanina wystawiana była pomiędzy 1 a 8 lipca[6]. A Lewis (2017) pisze o tym, że tkanina była wietrzona od 24 czerwca do końca lipca[5].
  2. ↑ Musset podaje, że długość tkaniny to 64,38 m[11].
  3. ↑ Litery w kwadratowych nawiasach nie są przedstawione na tkaninie, gdzie inskrypcje wykonano często w formie skrótowej; część liter jest sugerowana poprzez użycie znaków diakrytycznych umieszczonych nad literami poprzedzającymi.
  4. ↑ Wolne tłumaczenie na język polski na bazie tłumaczeń na język angielski u Musseta (2011).
  5. ↑ Francuski historyk Lucien Musset (1922–2004) argumentował, że „Edward” jest anachronizmem, który został dodany w okresie późniejszym przez konserwatorów tkaniny[19].
  6. ↑ Symbol ten przypominający cyfrę 7 to skrótowy zapis w systemie not tyrońskich łacińskiego „et” (pol. spójnik „i”)[16].
  7. ↑ Prawdopodobnie członek orszaku Wilhelma lub biskupa Odo[20].
  8. ↑ Inskrypcja nie zawiera czasownika – jest to jedyna niepełna inskrypcja na tkaninie. Twarzy Ælfgyvy dotyka kleryk. Nie wiadomo jaką rolę w historii podboju Anglii odegrała Ælfgyva. Niektórzy historycy, bazując na przedstawieniu oraz umieszczonej poniżej postaci nagiego mężczyzny, sugerują, że scena może odnosić się do powszechnie wówczas znanego skandalu obyczajowego. Inni badacze dopatrują się tu odniesienia do negocjacji pomiędzy Haroldem a Wilhelmem, których elementem mogło być zawarcie małżeństwa dla zapewnienia pokoju[21].
  9. ↑ Słowo jest błędnym zapisem zaimka przysłownego „hic”[22].
  10. ↑ Kościół św. Piotra apostoła to kolegiata św. Piotra w Westminsterze[23]. Scena ta zaburza porządek chronologiczny wydarzeń – scena konduktu żałobnego poprzedza scenę śmierci monarchy[24].
  11. ↑ Gwiazda odnosi się do komety Halleya, która została zaobserwowana 24 kwietnia 1066 roku[18].
  12. ↑ Wadard był wasalem biskupa Odo[25].
  13. ↑ AT HESTENGA CEASTRA jest błędnym zapisem łacińskiego ad Hestingae castra[26].
  14. ↑ Vital był prawdopodobnie wasalem biskupa Odona[27].
  15. ↑ Tej inskrypcji brakuje w XIX-wiecznej kopii, Musset uważa ją za wynik topornej restauracji[27].

Przypisy

  1. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Musset 2005 ↓, s. 14–17.
  2. ↑ a b c d e f g Bayeux Tapestry, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2019-02-20] (ang.).
  3. ↑ Lewis 2017 ↓, s. 235.
  4. ↑ Lewis 2017 ↓, s. 233–234.
  5. ↑ a b c Lewis 2017 ↓, s. 234.
  6. ↑ a b c History of the Masterpiece (11th-21st Century). [w:] www.bayeuxmuseum.com [on-line]. [dostęp 2019-02-24]. (ang.).
  7. ↑ a b c d e f g h i j k l m Une œuvre textile. [w:] www.bayeuxmuseum.com [on-line]. [dostęp 2019-02-24]. (fr.).
  8. ↑ Reading Museum: Bayeux Gallery. [w:] www.readingmuseum.org.uk [on-line]. [dostęp 2019-02-24]. (ang.).
  9. ↑ Bayeux Tapestry. unesco.org. [dostęp 2019-02-20]. (ang.).
  10. ↑ Anglo-French pact sees Bayeux Tapestry return to UK. 2018-07-05. [dostęp 2019-02-24]. (ang.).
  11. ↑ a b c d e Musset 2005 ↓, s. 19.
  12. ↑ Oakeshott 1994 ↓, s. 174.
  13. ↑ Musset 2005 ↓, s. v.
  14. ↑ Bridgeford 2017 ↓, s. 5.
  15. ↑ a b c d The friezes. [w:] www.bayeuxmuseum.com [on-line]. [dostęp 2019-02-24]. (ang.).
  16. ↑ a b Musset 2005 ↓, s. 35.
  17. ↑ a b c d e A historical document. [w:] www.bayeuxmuseum.com [on-line]. [dostęp 2019-02-24]. (ang.).
  18. ↑ a b Hicks 2011 ↓, s. 12.
  19. ↑ Musset 2005 ↓, s. 88.
  20. ↑ Musset 2005 ↓, s. 112.
  21. ↑ Hicks 2011 ↓, s. 8.
  22. ↑ Musset 2005 ↓, s. 114.
  23. ↑ Jenkyns 2011 ↓, s. 130.
  24. ↑ Hicks 2011 ↓, s. 11.
  25. ↑ Musset 2005 ↓, s. 208.
  26. ↑ Musset 2005 ↓, s. iv.
  27. ↑ a b Musset 2005 ↓, s. 224.
  28. ↑ Lewis 2017 ↓, s. 228.
  29. ↑ Oakeshott 1994 ↓, s. 174–175.

Bibliografia

  • Lucien Musset: The Bayeux Tapestry. Boydell Press, 2005. ISBN 978-1-84383-163-1. [dostęp 2019-02-20]. (ang.).
  • Ewart Oakeshott: The archaeology of weapons: arms and armour from prehistory to the age of chivalry. Woodbridge, Suffolk, UK: Boydell Press, 1994. ISBN 0-85115-559-6. (ang.).
  • Carola Hicks: The Bayeux Tapestry: The Life Story of a Masterpiece. Random House, 2011. ISBN 978-1-4070-6588-5. [dostęp 2019-02-20]. (ang.).
  • Richard Jenkyns: Westminster Abbey: A thousand years of national pageantry. Profile Books, 2011. ISBN 978-1-84765-082-5. [dostęp 2019-02-24].
  • Micheal Lewis: The Bayeaux Tapestry: Window to a World of Continuity and Change. W: Dawn M. Hadley, Christopher Dyer: The Archaeology of the 11th Century: Continuities and Transformations. Taylor & Francis, 2017. ISBN 978-1-315-31292-7. [dostęp 2019-02-24].
  • Andrew Bridgeford: 1066: The Hidden History of the Bayeux Tapestry. HarperCollins UK, 2017. ISBN 978-0-00-739413-5. [dostęp 2019-02-24].

Witaj

Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.

Źródło

Zawartość tej strony pochodzi stąd.

Odsyłacze

Generator Margonem

Podziel się