Kobieta – dorosła przedstawicielka gatunku Homo sapiens o płci żeńskiej[1]. Przed osiągnięciem dorosłości człowiek płci żeńskiej określany jest jako dziewczyna[2]. Słowo „kobiety” w liczbie mnogiej jest czasem używane w pewnych zwrotach, takich jak „prawa kobiet”, na określenie ludzi płci żeńskiej bez względu na wiek.
Normalnie kariotyp komórki somatycznej kobiety ma dwa chromosomy X. Z reguły kobiety są zdolne do ciąży i rodzeniadzieci od okresu dojrzewania do menopauzy. Układ rozrodczy kobiety składa się z jajników, jajowodów, macicy, pochwy i sromu. W pełni dojrzała kobieta ma na ogół szerszą miednicę, szersze biodra i większe piersi niż dorosły mężczyzna. Kobiety mają znacznie mniej włosów na twarzy i innych częściach ciała, mają wyższy skład tkanki tłuszczowej, a także są średnio niższe i mniej umięśnione niż mężczyźni.
Etymologia
Słowo kobieta pojawiło się w XVI wieku. Etymolodzy proponują co najmniej 20 różnych wyjaśnień jego pochodzenia. Polski etymolog Aleksander Brückner wywodzi je od słowa kob, czyli chlew, koryto[3]. Kobieta w pierwotnym znaczeniu, to ta, która służy przy korycie, zajmuje się chlewem. Wyraz miał pejoratywne znaczenie i uchodził za obelgę. W neutralnym znaczeniu słowa zaczęto używać dopiero pod koniec XVIII wieku[4].
Najczęściej kobiety mają dwa chromosomy X, a mężczyźni jeden chromosom X i jeden Y[5][6]. Około jedna na tysiąc kobiet rodzi się z trzema chromosomami X, co określa się jako trisomia chromosomu X[7]. W rzadkich przypadkach na skutek translokacji lub rekombinacji w obrębie chromosomów X i Y, skutkującej chromosomem X niosącym kopię genu SRY u osób z dwoma chromosamami X, wykształcają się typowo męskie drugorzędowe cechy płciowe takie jak nasieniowody, penis i jądra, które są jednak często małe[8].
Cechy gospodarki hormonalnej, menstruacja i menopauza
Zazwyczaj w wieku 49–52 lat kobieta przechodzi menopauzę, czyli czas, kiedy miesiączki ustają całkowicie, a one same nie są już w stanie spłodzić dziecka[15][16]. W przeciwieństwie do większości innych ssaków życie człowieka trwa zwykle jeszcze wiele lat po menopauzie[17]. Wiele kobiet zostaje babciami i ma swój wkład w opiekę nad wnukami i innymi członkami rodziny[18]. Wielu biologów uważa, że wydłużona długość życia człowieka jest ewolucyjnie napędzana przez dobór krewniaczy, jednak inne teorie również zostały zaproponowane[19][20][21][22][23].
Jajniki, oprócz swojej funkcji regulacyjnej, jaką jest produkcja hormonów, wytwarzają gamety żeńskie zwane komórkami jajowymi, które mogą być następnie zapłodnione przez gamety męskie (plemniki). Macica jest narządem, którego funkcją jest ochrona i odżywianie rozwijającego się płodu. Pochwa wykorzystywana jest do kopulacji i rodzenia dzieci. Srom, czyli zewnętrzne żeńskie narządy płciowe, składa się z ujścia pochwy, warg sromowych, łechtaczki i cewki moczowej[26]. Przypuszcza się, że gruczoły mlekowe wyewoluowały z gruczołów zbliżonych do apokrynowych, w celu produkcji mleka, czyli odżywczej wydzieliny, która jest najbardziej charakterystyczną cechą ssaków, obok żyworodności[27]. U dojrzałych kobiet piersi są na ogół większe niż u większości innych ssaków; uważa się, że to uwydatnienie piersi, które nie jest konieczne do produkcji mleka, jest przynajmniej częściowo wynikiem doboru naturalnego[24].
Estrogeny, czyli nadrzędne żeńskie hormony płciowe, mają znaczący wpływ na kształtowanie się kobiecej sylwetki(inne języki). Produkowane są zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet, ale ich poziom jest znacznie wyższy u kobiet, zwłaszcza w wieku rozrodczym. Estrogeny, oprócz innych funkcji, sprzyjają rozwojowi żeńskich drugorzędowych cech płciowych(inne języki), takich jak piersi i biodra[28][29][30]. W wyniku działania estrogenów, w okresie dojrzewania, u dziewcząt rozwijają się piersi i poszerzają się biodra. Działając przeciwko estrogenom, obecność testosteronu u dojrzewającej kobiety hamuje rozwój piersi oraz sprzyja rozwojowi mięśni i włosów na twarzy[31][32].
Różnice w budowie anatomicznej między kobietą a mężczyzną
Zasugerowano, aby ta sekcja została przeniesiona do artykułu Różnice płciowe w fizjologii człowieka. (dyskusja)
Średnia wzrostu i ciężaru kobiet jest mniejsza niż u mężczyzn.
Wielkość mózgów kobiet oraz ich współczynnik encefalizacji są relatywnie mniejsze niż u mężczyzn, co było podstawą hipotez, że średni iloraz inteligencji kobiet jest mniejszy niż mężczyzn[33][34]. Badania wskazują jednak za niezasadne odnoszenie się do różnic we współczynniku encefalizacji, gdyż różnice w średniej masie ciała kobiet i mężczyzn oraz znaczne różnice w średniej zawartości tkanki tłuszczowej (25–31% dla kobiet i 18–25% u mężczyzn) uniemożliwiają jego prawidłowe oszacowanie, a iloraz inteligencji zależy od wielu innych czynników (np. środowiskowych) niż tylko samej wielkości mózgu[35].
Istnieją choroby, które dotykają głównie kobiety, takie jak toczeń i inne choroby autoimmunologiczne oraz choroby związane z płcią, które występują znacznie częściej u kobiet niż u mężczyzn, u których mogą występować różne objawy, a także mogą oni różnie reagować na leczenie[41] jak np. rak sutka[42]. Dziedzina medycyny zajmująca się budową, czynnościami i schorzeniami narządu rodnego kobiety to ginekologia[43].
Umieralność matek
Śmiertelność matek(inne języki) jest definiowana przez WHO jako „roczna liczba zgonów kobiet z jakiejkolwiek przyczyny związanej z ciążą lub pogłębionej przez ciążę (z wyłączeniem przyczyn przypadkowych lub incydentalnych) podczas ciąży i porodu lub w ciągu 42 dni od zakończenia ciąży, niezależnie od czasu trwania i umiejscowienia ciąży”[44]. Każdego roku ponad 500 000 kobiet umiera z powodu powikłań związanych z ciążą i porodem, głównie w tzw. krajach rozwijających się. W 2008 roku Światowa Organizacja Zdrowia wezwała do podnoszenia kwalifikacji położnych w celu poprawy usług zdrowotnych dla matek i noworodków. Aby wspierać poprawę umiejętności położnych, WHO ustanowiła program szkoleniowy dla położnych – Action for Safe Motherhood[45].
W 2013 roku z powodu komplikacji przed, w trakcie lub krótko po porodzie zmarło ok. 289 tys. kobiet, co stanowi poprawę w porównaniu z 1990 rokiem, gdy zmarło ok. 523 tys.[46] Około 295 000 kobiet zmarło w 2017 roku, przy czym 94% zgonów matek miało miejsce w krajach rozwijających się. Około 86% zgonów matek występuje w Afryce Subsaharyjskiej i Azji Południowej, przy czym Afryka Subsaharyjska odpowiada za około 66%, a Azja Południowa za około 20%. Główne przyczyny śmiertelności matek to stan przedrzucawkowy i rzucawka, aborcje przeprowadzane w ryzykownych warunkach(inne języki), powikłania ciąży spowodowane malarią i HIV/AIDS oraz intensywne krwawienia i infekcje występujące po porodzie[47].
Powszechna edukacja, czyli zapewniona przez państwo edukacja na poziomie podstawowym i średnim, bez względu na płeć, nie jest jeszcze normą obowiązującą na całym świecie, chociaż występuje ona w większości krajów rozwiniętych. Tradycyjnie dominowała edukacja zróżnicowana ze względu na płeć i nadal występuje ona w niektórych krajach.
Edukacja kobiet dawniej ograniczała się do przyswojenia umiejętności praktycznych, takich jak szycie, haftowanie, gotowanie oraz innych umiejętności niezbędnych do prowadzenia gospodarstwa domowego[48]. Kobiety z bogatych domów mogły ponadto, w ramach nauczania domowego, nauczyć się rysowania, śpiewu, gry na instrumencie, znajomości języków obcych, poezji i historii oraz umiejętności miłych konwersacji[49].
Zaczęło się to zmieniać na przełomie XVIII i XIX wieku. Przede wszystkim na skutek rodzącego się wtedy ruchu na rzecz emancypacji kobiet. Powstały pierwsze zorganizowane związki kobiet[50]. Kobiety coraz częściej dopuszczano do nauki na uniwersytetach[51].
W Polsce w okresie zaborów na drodze kształceniu kobiet stały braki miejsc w szkołach, przeszkody ekonomiczne, ale też – stawiane na pierwszym miejscu obowiązki domowe. Znaczące zmiany zaszły dopiero po upadku powstania styczniowego. Zaczęto krytykować dominującą do tej pory tzw. „edukację salonową”[54][55], która nie zapewniały umiejętności niezbędnych do podjęcia zawodu i samodzielnego utrzymywania się[54]. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, chociaż dostęp do edukacji stawał się bardziej powszechny dla obu płci, nierówności między kobietami i mężczyznami pogłębiały. Podczas pierwszego spisu powszechnego w 1921 roku analfabetyzm wśród kobiet wynosił 35,7%, z kolei wśród mężczyzn 30%. Z kolei po dziesięciu latach, w 1931 roku, wynosił 27,9% u kobiet i tylko 17,8% u mężczyzn.
↑Napisane przez KarolinaN.K.ŻyłowskaNapisane przez KarolinaN.K., Dlaczego słowo kobieta było obraźliwe dla płci żeńskiej? [online], Poprawna polszczyzna dla każdego, 8 marca 2020 [dostęp 2020-06-16].
↑Genetic Mechanisms of Sex Determination [online], www.nature.com [dostęp 2021-03-18](ang.).
↑MarekM.MaleszewskiMarekM., Tajemnice płci, „Wiedza i Życie”, 02/2012, Prószyński Media, luty 2012, s. 55, ISSN 0137-8929.
↑Triple X syndrome: MedlinePlus Genetics [online], medlineplus.gov [dostęp 2021-03-18](ang.).
↑46,XX testicular disorder of sex development [online] [dostęp 2022-07-09](ang.).
↑DianaD.Hamilton-FairleyDianaD., Lecture notes. Obstetrics and gynaecology, wyd. 3rd ed, Chichester, UK: Wiley-Blackwell, 2009, ISBN 978-1-4051-7801-3, OCLC 230193908 [dostęp 2023-03-20].brak strony (książka)
↑BanB.Al-SahabBanB. i inni, Age at menarche in Canada: results from the National Longitudinal Survey of Children & Youth, „BMC public health”, 10, 2010, s. 736, DOI: 10.1186/1471-2458-10-736, ISSN 1471-2458, PMID: 21110899, PMCID: PMC3001737 [dostęp 2023-03-20].
↑Sarah E.S.E.AndersonSarah E.S.E., Gerard E.G.E.DallalGerard E.G.E., AvivaA.MustAvivaA., Relative weight and race influence average age at menarche: results from two nationally representative surveys of US girls studied 25 years apart, „Pediatrics”, 111 (4 Pt 1), 2003, s. 844–850, DOI: 10.1542/peds.111.4.844, ISSN 1098-4275, PMID: 12671122 [dostęp 2023-03-20].
↑What is Assisted Reproductive Technology? | Reproductive Health | CDC [online], www.cdc.gov, 9 listopada 2020 [dostęp 2023-03-20](ang.).
↑Beverly G.B.G.ReedBeverly G.B.G., Bruce R.B.R.CarrBruce R.B.R., The Normal Menstrual Cycle and the Control of Ovulation, Kenneth R.K.R.Feingold i inni red., „MDText.com, Inc.”, South Dartmouth (MA) 2000, PMID: 25905282 [dostęp 2023-03-21].
↑Menopause: Overview, Institute for Quality and Efficiency in Health Care (IQWiG), 2 lipca 2020 [dostęp 2023-03-21](ang.).brak strony (książka)
↑Traci A.T.A.TakahashiTraci A.T.A., Kay M.K.M.JohnsonKay M.K.M., Menopause, „The Medical Clinics of North America”, 99 (3), 2015, s. 521–534, DOI: 10.1016/j.mcna.2015.01.006, ISSN 1557-9859, PMID: 25841598 [dostęp 2023-03-21].
↑RalfR.KaptijnRalfR. i inni, How Grandparents Matter: Support for the Cooperative Breeding Hypothesis in a Contemporary Dutch Population, „Human Nature (Hawthorne, N.Y.)”, 21 (4), 2010, s. 393–405, DOI: 10.1007/s12110-010-9098-9, ISSN 1936-4776, PMID: 21212819, PMCID: PMC2995872 [dostęp 2023-03-21].
↑M.M.KyriazisM.M., Ageing Throughout History: The Evolution of Human Lifespan, „Journal of Molecular Evolution”, 2019 [dostęp 2023-03-21](ang.).
↑HilaryH.CallanHilaryH., SimonS.ColemanSimonS., The international encyclopedia of anthropology, Hoboken, NJ 2018–, ISBN 978-1-118-92439-6, OCLC 1013888029 [dostęp 2023-03-21].brak strony (książka)
↑HilaryH.CallanHilaryH. (red.), The International Encyclopedia of Anthropology, wyd. 1, Wiley, 5 października 2018, DOI: 10.1002/9781118924396.wbiea2162, ISBN 978-1-118-92439-6, OCLC 1013888029 [dostęp 2023-03-21](ang.).brak strony (książka)
↑ abDavid M.D.M.BussDavid M.D.M., Evolutionary Psychology: The New Science of the Mind, Routledge, 22 lutego 2019, s. 283–288, ISBN 978-0-429-59006-1 [dostęp 2021-03-18](ang.).
↑MarthaM.KirkpatrickMarthaM., Women’s Sexual Development: Explorations of Inner Space, Springer Science & Business Media, 6 grudnia 2012, s. 175, ISBN 978-1-4684-3656-3 [dostęp 2023-03-20](ang.).
↑Olav T.O.T.OftedalOlav T.O.T., The mammary gland and its origin during synapsid evolution, „Journal of Mammary Gland Biology and Neoplasia”, 7 (3), 2002, s. 225–252, DOI: 10.1023/a:1022896515287, ISSN 1083-3021, PMID: 12751889 [dostęp 2023-03-20].
↑Rex A.R.A.HessRex A.R.A. i inni, A role for oestrogens in the male reproductive system, „Nature”, 390 (6659), 1997, s. 509–512, DOI: 10.1038/37352, ISSN 0028-0836, PMID: 9393999, PMCID: PMC5719867 [dostęp 2023-03-20].
↑Estrogen’s Emerging Manly Alter Ego | Science News [online], 6 grudnia 1997 [dostęp 2023-03-20](ang.).
↑Science Blog -- Estrogen Linked To Sperm Count, Male Fertility [online], scienceblog.com, 1997 [dostęp 2023-03-20] [zarchiwizowane z adresu 2007-05-07].
↑Normal Testosterone and Estrogen Levels in Women, „WebMD” [dostęp 2023-03-20](ang.).
↑High testosterone in females: Causes, symptoms, and normal levels [online], www.medicalnewstoday.com, 29 sierpnia 2022 [dostęp 2023-03-20](ang.).
↑C. DavisonC.D.AnkneyC. DavisonC.D., Sex differences in relative brain size: The mismeasure of woman, too?, „Intelligence”, 16 (3–4), 1992, s. 329–336, DOI: 10.1016/0160-2896(92)90013-H(ang.).
↑MM.McdanielMM., Big-brained people are smarter: A meta-analysis of the relationship between in vivo brain volume and intelligence, „Intelligence”, 33 (4), 2005, s. 337–346, DOI: 10.1016/j.intell.2004.11.005(ang.).
↑OsvaldoO.CairόOsvaldoO., External measures of cognition, „Frontiers in Human Neuroscience”, 5, 2011, DOI: 10.3389/fnhum.2011.00108, PMID: 22065955, PMCID: PMC3207484(ang.).
↑Manning JT, Kilduff L, Cook C, Crewther B, Fink B. Digit Ratio (2D:4D): A Biomarker for Prenatal Sex Steroids and Adult Sex Steroids in Challenge Situations. „Frontiers in Endocrinology”. 5, s. 9, 2014. DOI: 10.3389/fendo.2014.00009. PMID: 24523714. PMCID: PMC3906590.
↑Tae BeomT.B.KimTae BeomT.B., Khae HawnK.H.KimKhae HawnK.H., Why is digit ratio correlated to sports performance?, „Journal of Exercise Rehabilitation”, 12 (6), 2016, s. 515–519, DOI: 10.12965/jer.1632862.431, PMID: 28119871, PMCID: PMC5227311(ang.).
↑Glossary of terms [online], Stonewall, 28 maja 2020 [dostęp 2021-05-13](ang.).
↑„Kobiety z wyboru”. O społecznym wykluczeniu trans-kobiecości, [w:] Anna M.A.M.KłonkowskaAnna M.A.M., MarcinM.SzulcMarcinM., Społecznie wykluczeni: niewygodni, nienormatywni, nieprzystosowani, nieadekwatni, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2013, s. 133–134, ISBN 978-83-7865-054-6, OCLC 843549671 [dostęp 2019-06-21].
↑E.E.ColemanE.E. i inni, Standards of Care for the Health of Transsexual, Transgender, and Gender-Nonconforming People, Version 7, „International Journal of Transgenderism”, 13 (4), 2012, s. 165–232, DOI: 10.1080/15532739.2011.700873(ang.).
↑Advancing the case for gender-based medicine [online], Horizon 2020 – European Commission, 30 października 2015 [zarchiwizowane z adresu 2021-04-17](ang.).
↑Breast Cancer in Men [online], CDC, 13 sierpnia 2022(ang.).
↑ginekologia [w:] Słownik języka polskiego PWN [online] [dostęp 2022-06-05].
↑Revealed: the 10 worst countries for girls to get an education [online], the Guardian, 11 października 2017 [dostęp 2022-08-09](ang.).
↑ abJoannaJ.DobkowskaJoannaJ., Poglądy w kwestii potrzeby oraz zakresu edukacji kobiet panujące w drugiej połowie XIX i na przełomie XIX i XX wieku, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica” (96), 2016, s. 89–107, DOI: 10.18778/0208-6050.96.07, ISSN 2450-6990 [dostęp 2022-08-09](pol.).