Część wyrazów, mających podobne formy w językach słowiańskich i germańskich, nie muszą być jednak germanizmami w językach słowiańskich (ani też slawizmami w językach germańskich). Należą do nich słowa o potencjalnym rdzeniu praindoeuropejskim. W językach słowiańskich dokonała się w wielu z nich tzw. przestawka (metateza) spółgłosek płynnych, której brak w językach germańskich. Przykładowo, zbieżność niemieckiego Garten lub duńskiego gård z słowami w językach słowiańskich *gorod/gród", obocznie gard (po przestawce – pol. gród, cz. hrad, ros. город), może nie wynika z zapożyczenia, lecz z praindoeuropejskiej etymologii[4]. Podobnie wspólne korzenie mają m.in. takie pary słów jak niem. Arbeit i pol. robota, jak również niem. Berg (‘góra’) i pol. brzeg. Podobne niebędące zapożyczeniami słowa pochodzące ze wspólnych korzeni występują również w innych językach indoeuropejskich, ale szczególnie dużo wspólnego materiału leksykalnego istnieje w językach słowiańskich, bałtyckich i germańskich. Może to świadczyć o istnieniu w starożytności bałto-germano-słowiańskiej wspólnoty językowej, przeciwnej do idei przynależności języków germańskich do grupy kentum inni zaś zaświadczają, że słowa te jednak są germanizmami/slawizmami wynikającymi z przenikania się społeczności słowiańskiej z niemiecką[5].
Przez wieki ogromna ilość germanizmów przeniknęła do języków słowiańskich. Wielki słownik wyrazów obcych PWN wymienia niemal 3000 słów zapożyczonych z języka niemieckiego[6]. Należy zaznaczyć, że język niemiecki był nie tylko bezpośrednim dawcą zapożyczeń, ale także pośrednikiem w licznych przejęciach z innych źródeł, zwłaszcza – w parze z językiem czeskim – z zakresu terminologii chrześcijańskiej (biskup, chrzest, kapłan, klasztor, kościół, msza, ołtarz, opat, opłatek, proboszcz, przeor, żegnać). Część germanizmów przedostała się na grunt polski za pośrednictwem innych języków, zwłaszcza rosyjskiego. W tym zakresie dominuje terminologia wojskowa (lejbgwardia, sztabskapitan), urzędowa (policmajster, wagenmajster = oficer dozorujący zaprzęgi wojskowe), także leksyka dotycząca życia dworskiego (kamerjunkier = młodszy szambelan)[7]. Znane są również zapożyczenia niemieckie przychodzące do polszczyzny z innych języków, poza wspomnianym już językiem rosyjskim (Butterbrot) dotyczy to np. języka angielskiego (Hamburger) czy czeskiego (kamrat – od niem. Kamerad).
Osobną kategorię jednostek słownikowych wchodzących w skład współczesnego polskiego zasobu leksykalnego, stanowią – w większości
międzynarodowe – eponimy, czyli nazwy pospolite będące rezultatem apelatywizacji nazw własnych. Wśród nich wymienić można między innymi
apelatywy utworzone od nazw własnych geograficznych, np. woda kolońska (fr. eau de cologne; Kolonia), lautal (stop aluminium z miedzią; Lauta – miasto w Niemczech), ren (pierwiastek chemiczny – Ren), pessartyt (skała magmowa, od Spessart – góra w Niemczech), ale przede wszystkim znacznie liczniejsze nazwy pochodzące od nazwisk naukowców, wynalazców, odkrywców, konstruktorów, jak: cynia (roślina z astrowatych; J.G. Zinn – niem. botanik XVIII w.), fuksja (gatunek krzewu; L. Fuchs – niem. botanik XVI w.), gerbera (T. Gerber – niem. lekarz XVIII w.), bornit (minerał; J. v. Born – austriacki mineralog XVIII w.), om (jednostka oporności elektrycznej; G. Ohm – niem. fizyk XIX w.), rentgen (jednostka dawki promieniowania; W. Roentgen – niem. fizyk XIX/XX w.), mauzer (karabin; P.P. Mauser – austriacki konstruktor broni palnej XIX w.), porsche (marka samochodów; F. Porsche – niem. konstruktor samochodów XX w.), czy prysznic (V. Priessnitz – niem. lekarz naturalista XIX w.)[7].
Wielki jest wpływ języka niemieckiego na toponimię Europy Środkowej i Wschodniej. Niemiecki rodowód posiadają takie nazwy, jak Wałbrzych (Waldenburg), Jēkabpils (Łotwa, niem. Jakobstadt), Kežmarok (Słowacja, niem. Käsmark), Šternberk (Czechy, niem. Sternberg), Oranienbaum (Rosja), Замарстинів (Zamarstyniw), pol. Zamarstynów (Ukraina, niem. Sommersteinshof), ale także Mulhouse (Francja, niem. Mühlhausen). Niemieckiego pochodzenia jest również nazwa miasta Lüderitz w Namibii.
Germanizmy w języku polskim
Główny czas zapożyczania z języka niemieckiego przypada na okres XIII–XVI w., kiedy istniejącym miastom nadaje się oficjalne statusy prawne i zakłada się nowe miasta, oparte na prawie magdeburskim, tzn. prawie niemieckim. Są to więc wyrazy związane z miastem, prawem i budownictwem[8].
Drugi okres zapożyczania z języka niemieckiego do języka polskiego to okres zaborów, dlatego też zjawisko „germanizacji” języka najbardziej widoczne jest na ziemiach wchodzących do Królestwa Prus (Pomorze Gdańskie, Poznańskie – do dziś mieszkańcy tego regionu posługują się „spolszczonymi” germanizmami stanowiącymi około 30% gwary poznańskiej, którym nie udało się przeniknąć do języka ogólnego). Jeszcze widoczniej nasiliło się zjawisko kalkowania, czyli bezpośredniego czerpania różnych zwrotów, wyrażeń oraz frazeologizmów przy pomocy dosłownego tłumaczenia. W polszczyźnie standardowej do dziś funkcjonują wyrażenia: „doszło do...” (niem. es kam zu...), „w międzyczasie” (niem. in der Zwischenzeit) czy „tu jest pies pogrzebany” (niem. hier/da liegt der Hund begraben).
Poza wpływem na język standardowy niemczyzna, w zasadzie bez większych przerw, w znacznym stopniu oddziaływała na ludowe i regionalne odmiany języka polskiego. Ze względu na nieprzerwaną przynależność Górnego Śląska do Rzeszy Niemieckiej od XIV do XX wieku, liczne zapożyczenia z języka niemieckiego zakorzeniły się w etnolekcie śląskim[9]. W etnolekcie kaszubskim zapożyczenia niemieckie stanowią ok. 5% zasobu językowego, przy czym mają one zarówno charakter leksykalny (np. powiat – kréz, niem. Kreis; starosta – lãdrôt, niem. Landrat; zeszyt – heft, niem. Heft; żwir – czis, niem. Kies), składniowy (konstrukcje zdaniowe typu zrobić czemuś koniec – niem. ein Ende machen), jak i frazeologiczny (powiedzenie to jest, ale dobre – niem. es ist aber gut). Również zamierająca gwara mazurska odzwierciedla wpływ języka niemieckiego z czasów kolonizacji średniowiecznej (zapożyczenia dolnoniemieckie) oraz z czasów współczesnych (zapożyczenia górnoniemieckie). Dla przykładu warto wspomnieć o kilku starszych germanizmach: żaga – piła (dolnoniem. Sage), cołta – bułka (dolnoniem. Zelte), groska – baba (dolnoniem. Groske), teszarz – stolarz (dolnoniem. Döscher), ruchelka – bukiet (dolnoniem. Rökelke)[10]. Podobny wpływ dotyczył gwar miejskich takich miast, jak Poznań, Łódź, Bydgoszcz, oraz kodów środowiskowych i zawodowych (por. słownictwo zegarmistrzowskie: cyferblat, repetier, szpindel, werk; stolarskie: bejca, fornir; czy szewskie: sztylpy, zelować)[7]. Występował również w Czechach, gdzie na styku występowania języków niemieckiego i czeskiego wytworzyła się swoista mieszanina, tzw. Kuchlböhmisch (czeskokuchenny)[11].
Oto parę przykładów na germanizmy z XIX wieku[12]: balast, blat, feldmarszałek, lakier, makler, meldować, pudel, rewir, szlaban, szpalta, (potoczne) fajny, knajpa, szwindel. W wyniku działań purystycznych wiele z nich wyszło z użycia, i one nie są już używane we współczesnej polszczyźnie, np. (w nawiasach obecnie używane synonimy): abszlus (ukończenie), abszyt (zwolnienie, pożegnanie), bacha (strumyk), badera (łazienka), bana (kolej, tor), banhof (dworzec kolejowy), bryftreger (listonosz), ferwalter (zarządca), festunek (twierdza), forszlag (wniosek), forszus (zaliczka), iberszus (nadwyżka), jaka (kurtka), liwerunek (dostawa), szafner (konduktor), szalter (okienko), szprechować (mówić), szryft (pismo), szternwarta (obserwatorium astronomiczne).
Wiele z nich miało ponadregionalny zasięg, były więc używane na terenie wszystkich trzech zaborów.
Z okresu II wojny światowej pochodzą: blickrieg, gestapo, oflag, u-boot, volksdojcz, volkslista.
Z nowszych germanizmów leksykalnych można wymienić: autohandel, erzac, gastarbeiter, kinderniespodzianka (złożenie hybrydowe), ossi, wessi, szlagwort, szrot, szyberdach.
Z języka niemieckiego pochodzą również takie wyrazy jak: bigos, pończocha, sołtys, szafa, zegar, chociaż brak we współczesnym języku niemieckim wyrazów o podobnej formie i podobnym znaczeniu.
Jako germanizmy można uznać też takie wyrazy jak (biorąc pod uwagę tylko literę „k“): kanclerz, kantor, kariera, klinika, klisza, komisariat, kompas, komunikat, koncert, konkurent, konstruować. Co prawda ich pierwszym źródłem są inne języki: francuski, włoski, łacina, ale są one bezpośrednimi zapożyczeniami z języka niemieckiego. Jako jeden z argumentów podaje się ich formalną zbieżność z niemieckimi sufiksami, por.: Kommunik-at – komunik-at, Kanzl-er – kancl-erz. Również we współczesnych słownikach języka polskiego są one oznaczone jako zapożyczenia z niemieckiego[13].
holować od holen (ze znaczeniami przynieść, przyprowadzić)
horda od Horde (ze znaczeniem przemieszczająca się dzika banda ludzi lub zwierząt)
Haubica od Haubitzen
huta od Hütte (ze znaczeniami hata; huta)
J
jarmark od Jahrmarkt (ze znaczeniem doroczny jarmark)
jo od Ja (ze znaczeniem tak) (powszechne w gwarach Warmii, Mazur, Kujaw i Pomorza)
K
kabel od Kabel
kac od Katzenjammer (kocie miauczenie)
kajuta od Kajüte
kamerdyner od Kammerdiener
kanclerz od Kanzler
kanister od Kanister
kanka od Kanne
kant od Kante (ze znaczeniem róg [np. u stołu])
kapsel od Kapsel
kartofel od Kartoffel (dalej też kartoflany)
kasa od Kasse
kelner od Kellner
kibel od Kübel (ze znaczeniem drewniane wiadro) (→ kubeł)
kicz od Kitsch
kielnia od Kelle
kielich od Kelch
kiermasz od Kirmesse
kierunek od kehren (ze znaczeniem w staroniem. ruszać się)
kino od Kino
kit od Kitt
klamra od Klammer
kleks od Klecks
klej od Kleber
klejnot od Kleinod
knajpa od Kneipe
knedel od Knödel
komin od Kamin
krach od Krach
kram od Kram (np. Jaki Pan, taki kram.)
kubeł od Kübel (drewniane wiadro) (→ kibel)
kula od Kugel
kumpel od Kumpel (ze znaczeniem górnik) (dalej też kumplować się, kumpelski)
kunszt od Kunst (ze znaczeniem sztuka)
kurort od Kurort
kuśnierz od Kürschner
kształt od Gestalt (ze znaczeniami forma, wygląd; postać)
L
lada od Laden (ze znaczeniem sklep)
ląd od Land (ze znaczeniami ziemia, kraj)
lamus od Lehmhaus
landszaft od Landschaft (ze znaczeniem krajobraz)
leitmotyw, też leitmotiv od niem. Leitmotiv, za pośrednictwem jęz. angielskiego (ze znaczeniem myśl wiodąca, motyw przewodni)
lochy od Loch (ze znaczeniem dziura)
lufcik od Luft (ze znaczeniem powietrze)
luka od Lücke
luz od lose (ze znaczeniami oddzielnie, luzem)
luzem od lose (ze znaczeniem oddzielnie)
Ł
ładować od laden
M
majstersztyk od Meisterstück (ze znaczeniem wybitne dzieło)
malarz od Maler, dalej też malarski
malować od malen, dalej też po-/za-/na-/prze-/do-/podmalować, malowniczy, malunek, malowidło, malarstwo
marszruta od Marschrute
medykament od Medikament (ze znaczeniem lek)
mistrz od średnioniem. mister, nowoniem. Meister
N
nazistowski od Nazi, skrót od nazionalsozialistisch (ze znaczeniem narodowosocjalistyczny), dalej też nazizm, z niem. odpowiednikiem Nazionalsozialismus (ze znaczeniem narodowy socjalizm) i nazista z niem. odpowiednikiem Nazionalsozialist (ze znaczeniem narodowy socjalista)
wunderwaffe od Wunderwaffe (ze znaczeniem cudowna broń)
wyklarować, klarować od klar (ze znaczeniami wyraźny, jasny)
wypucować od putzen (ze znaczeniami czyścić, myć)
wytrych od Dietrich
Z-Ż
zaszlachtować od schlachten (ze znaczeniem ubić, zarżnąć)
zglajchszaltować → glajchszaltowanie
żołdak od Söldner (dalej też żołnierz)
Cytaty
Encyklopedia staropolska
Do Polski przybywali Niemcy najpierw od X do XIV wieku, jako drużyna rycerska wstępująca na służbę Bolesławów i Kazimierzów; z Łużyc, Miśni, [...] i rychło polszczyli, od nich wywodzi się wiele rodzin szlacheckich [...]. Drugi, nierównie znaczniejszy napływ Niemców, chłopów i mieszczan, dokonał się w XIII i XIV wieku. Kraj mało zaludniony przedstawiał dla Niemców, opuszczających z powodu przeróżnych klęsk, i przeludnienia swe siedziby w Miśni, Turyngii, [...], pole nęcące, najpierw Śląsk, za nim Wielkopolska i Małopolska. Koloniści osiadali po grodach, które przekształcali na miasta, rzadziej po wsiach, wraz ze swoimi porządkami, podnosząc pracą wytrwałą kulturę miejską i wiejską. Trzymali się silnie razem, nie rozpływali się w otoczeniu polskim. Dopiero w ciągu XIV i XV wieku rozpoczęła się asymilacja od dołu, przez ożenki i napływ Polaków do miast i miasteczek. [...] W roku 1537 oddano kościół N.P. Marii gminie polskiej, a dopiero w roku 1600, zniosła rada miejska zagajanie sądów ławniczych po niemiecku; tak uporczywa była tradycja tu, w Poznaniu, Bieczu, i in. Ślady fal osadniczych przechował język miejski w słownictwie, nie strukturze językowej (oprócz przyrostka na -unek) [...]. Słowo polskie nabierała specjalnego znaczenia pod wpływem niemieckiego np. miasto (pierwotnie oznaczało tylko miejsce) gaić (sądy) itd. Czasowniki np. szukać (dawne iskać), musieć. W zwyczajach, wierzeniach i obrzędach ; dyngus i śmigus są niemieckie – dingus (oszacowanie, obdarowanie jajkiem, wędzonką) i schneck-ostern (smaganie rózgą świąteczną), wynoszenie śmieci za wieś, kary: wożenie kłody, zawieszanie w koszu nad wodą, ciągnienie kota przez wodę, wiara w skrzaty, koboldy. Całe słownictwo górnicze było wyłącznie niemieckie.”, [w:] Aleksander Brückner. (Encyklopedia staropolska, tom II. s. 12, Niemcy)
Encyklopedia staropolska
Z górą (960–1280) nikt po polsku nie pisał, pierwsze składanie kilku znaków łacińskich naśladowano wzorem Czech w XIV i XV wieku, ale ponieważ szkoła wcale polszczyzny nie uczyła, więc nie zdobyto się na jednolitość i każdy znęcał się po swojemu, nad abecadłem i ortografią. Czechom jednolitą pisownię wzbogacającą znaki łacińskie kropkami stworzył Jan Hus, ale piętno kacerstwa odstraszało nas od naśladownictwa tego jedynego trafnego systemu. [...] tak się mściło niedbalstwo wobec języka narodowego, zrozumiałe chyba u mieszczan pół-Niemców, karygodne śród kół uczonych, nie uznających, jak i węgierskiego, niczego niełacińskiego. Skoro pismo drukiem zastąpiono, musiał dotychczasowy rozgardiasz ortograficzny ustąpić; nieznani nam z nazwiska zecerzy polscy ustalili jako tako dla księgarzy Niemców pisownię polską posługującą się i składaniem znaków sz, cie, i kropkami, i kreskami ż, ź, ń, ć, ś, i odmianą kształtu; ł, ą, ę.”, [w:] Aleksander Brückner. (Encyklopedia staropolska, tom I. s. 2, Abecadło)
Krajewski
Język niemiecki najsilniej oddziaływał na polski w XIII–XV w., a zapożyczenia związane były z ustrojem miast, rzemiosłem i handlem, np. blacha, bruk, buda, burmistrz, cegła, czynsz, fartuch, folwark, ganek, gmina, handel, kuchnia, plac, ratusz, rynek, sołtys, sznur, waga, weksel, wójt, zegar. Germanizmy, początkowo bardzo liczne, z czasem zastępowane były wyrazami rodzimymi lub ulegały spolszczeniu. W XVI wieku z języka niemieckiego zapożyczono wyrazy dotyczące terminologii drukarskiej, np. druk, szpalta, zecer. (Krajewski 1976, Piśmiennictwo polskie od średniowiecza do oświecenia)
↑Encyklopedia języka polskiego pod red. Stanisława Urbańczyka (1992). Wrocław – Warszawa – Kraków: Zakład Narodowy i. Ossolińskich. ISBN 83-04-029-94-4
↑ElżbietaE.OlinkiewiczElżbietaE., KatarzynaK.RadzymińskaKatarzynaK., HalinaH.StyśHalinaH., Słownik Encyklopedyczny – Język Polski, Wyd. Europa, 1999, ISBN 83-87977-20-9.brak strony (książka)
↑PiwowarczykP.D.R.PiwowarczykP., Rekonstrukcja praindoeuropejskiego systemu fonologicznego, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2022, s. 15.
↑PiotrP.MajewskiPiotrP., Niemcy sudeccy 1848–1948. Historia pewnego nacjonalizmu, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2007, s. 100.
↑Nowowiejski, Bogusław (1996): Zapożyczenia leksykalne z języka niemieckiego w polszczyźnie XIX wieku (na materiale czasopism). Białystok: Dział Wydawnictw Filii UW w Białymstoku. ISBN 83-86-42343-9, s. 190 nn.
↑Ryszard Lipczuk (2022): O germanizmach ( i nie tylko), w: Przegląd Dziennikarski 7.2.2022
Bibliografia
Zobacz hasłogermanizm w Wikisłowniku
Tomasz Czarnecki: Zur Chronologie der deutschen Lehnwörter im Altpolnischen. II. Entlehnungen auss dem Mittelhochdeutschen (1050 – 1250), [w:] Studia Niemcoznawcze 8, 1993, s. 125-146.
Tomasz Czarnecki (2014): Microsoft Word - SN 26 Tomasz Czarnecki Die deutschen Lehnwörter im Polnischen 8 (uw.edu.pl)[2]
Ryszard Lipczuk (2001): (2) (PDF) Deutsche Entlehnungen im Polnischen - Geschichte, Sachbereiche, Reaktionen (researchgate.net)[3]
Bogusław NowowiejskiZapożyczenia leksykalne z języka niemieckiego w polszczyźnie XIX wieku (na materiale czasopism). Białystok: Dział Wydawnictw Filii UW w Białymstoku, 1996. ISBN 83-86-42343-9,
Bogdan Walczak: Zarys dziejów języka polskiego. Poznań: Kantor Wydawniczy SAWW, 1995, s. 92, 142-143.
JerzyJ.PodrackiJerzyJ. (red.), Polszczyzna płata nam figle. Poradnik językowy dla każdego, Warszawa: Wydawnictwa Radia i Telewizji, 1991.brak strony (książka)
