Graduał lub graduale (łac. graduale) – jeden ze zmiennych śpiewów, wykonywanych podczas katolickiej (łacińskiej) liturgii mszy (należący do tzw. proprium) oraz nabożeństw luterańskich. Gatunkowo jest to responsorium, a jego tekst zaczerpnięty jest z jednego z psalmów.
W Kościele katolickim graduał wykonywany był po lekcji, a poprzedzał śpiew Alleluja lub Tractus. W postaci chorałowej był to melizmatyczny śpiew kantora i jednocześnie recytowany przez kapłana. W księgach po reformie Soboru Watykańskiego II zastąpiony przez psalm responsoryjny, co jednak nie ogranicza możliwości wykonania w tym miejscu graduału z repertuaru chorałowego[1].
Graduał jest najstarszym i najważniejszym z propriów mszalnych, wywodzącym się z synagogalnej tradycji śpiewania psalmów na sposób responsoryjny, gdy kantor śpiewał poszczególne wersety przeplatane aklamacją całego zgromadzenia. Pierwotnie graduał zawierał całe psalmy, z czasem został zredukowany do formy responsorium z antyfoną i pojedynczym wersetem psalmowym. Nazwa śpiewu pochodzi od miejsca z którego śpiewany był graduał (łac. gradus, czyli stopień), czyli podwyższenia, najczęściej ze stopni ołtarzowych[2].
Graduał jest intonowany przez jednego lub dwóch kantorów do miejsca oznaczonego gwiazdką, po czym antyfonę śpiewa cały chór. Wers śpiewany jest przez dwóch kantorów do gwiazdki i kończony przez chór. Można również śpiewać graduał na właściwy sposób responsorialny, to jest z powtórzeniem całej antyfony po wersie[3].
W katolicyzmie mianem graduału określa się także księgę liturgiczną, zawierającą wszystkie śpiewy mszalne. Jej nazwa wywodzi się od graduału w znaczeniu pierwszym. Graduały zawierały przede wszystkim śpiewy należące do części zmiennych (proprium) mszy, takie jak:
a także i te przynależne do części stałych (ordinarium), niekiedy zawarte w oddzielnym kyriale:
Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.
Zawartość tej strony pochodzi stąd.