Archimedes z Syrakuz
Αρχιμήδης
Ilustracja
Archimedes (mal. Domenico Fetti)
Data i miejsce urodzenia

ok. 287 p.n.e.
Syrakuzy

Data i miejsce śmierci

212 p.n.e.
Syrakuzy

Zawód, zajęcie

matematyk, fizyk, inżynier

Narodowość

grecka

Pomnik przedstawiający Archimedesa – Berlin, Alt-Treptow, ogród Obserwatorium Archenholda

Archimedes z Syrakuz (gr. Ἀρχιμήδης ὁ Συρακόσιος Archimedes ho Syrakosios; ok. 287212 p.n.e.) – grecki matematyk, fizyk i inżynier. Powszechnie uznawany za najwybitniejszego matematyka starożytności i jednego z największych w dziejach[1][2][3][4][5][6][7].

Życiorys

Urodzony i zmarły w Syrakuzach; wykształcenie zdobył w Aleksandrii. Był synem astronoma Fidiasza i prawdopodobnie krewnym lub powinowatym władcy Syrakuz Hierona II.

W czasie drugiej wojny punickiej kierował pracami inżynieryjnymi przy obronie Syrakuz. Rzymianie myśleli, że sami bogowie bronią miasta, gdyż skonstruowane przez Archimedesa i schowane za murami machiny ciskały pociski w ich stronę. Archimedes został zabity przez żołnierzy rzymskich po zdobyciu miasta, mimo wyraźnego rozkazu dowódcy, Marcellusa, by go ująć żywego. Później gorzko tego żałowano. Tuż przed śmiercią, zapytany, kim jest, Archimedes miał ponoć powiedzieć „noli turbare circulos meos”, co znaczy „nie zamazuj moich kół”[8]. Na życzenie Archimedesa na jego nagrobku wyryto kulę, stożek i walec; było to uznanie jego pięknych dowodów twierdzeń, interpretowanych obecnie jako szkolne wzory na objętość i pole powierzchni tych trzech brył.

Historia życia Archimedesa wiąże się z procesem podboju greckich miast rejonu Morza Śródziemnego przez republikę rzymską. Rzymianie, niszcząc i grabiąc zdobywane miasta i obciążając je podatkami, spowodowali stagnację kultury i filozofii hellenistycznej oraz upadek greckiej nauki, po którym już nigdy nie wróciła do dawnego stanu[9]. Zarazem Rzymianie zachowali ogromny szacunek dla greckich osiągnięć, z których niejednokrotnie korzystali. Nie potrafiono już jednak osiągnąć dawnego greckiego poziomu rozumowań. Symbolem tego wszystkiego jest właśnie śmierć Archimedesa – zabitego przez rzymskiego legionistę w chwili roztrząsania jakiegoś problemu matematycznego, a następnie z honorami pochowanego przez rzymskiego wodza. Jednakże włoski uczony specjalizujący się w historii nauki starożytnej, Lucio Russo podchodzi sceptycznie do tej informacji, pisząc: „Zawsze czytamy, że Archimedesa zabito na skutek tragicznej pomyłki, przekraczając rozkazy rzymskiego dowódcy Marcellusa, który bardzo nad tym bolał. (...) Ta wersja faktów, pochodząca częściowo od Liwiusza i upiększona później przez Plutarcha, nie znajduje żadnego potwierdzenia u Polibiusza, będącego już w czasach Liwiusza jedynym wiarygodnym źródłem na temat złupienia Syrakuz[10].

Osiągnięcia naukowe

Archimedes jest autorem traktatu o kwadraturze odcinka paraboli, prekursorem rachunku różniczkowego i całkowego, twórcą hydrostatyki (w dziele O ciałach pływających) i statyki (w dziele O równowadze płaszczyzn)[11]. Zajmował się również astronomią – opisał ruch pięciu planet, Słońca i Księżyca wokół nieruchomej Ziemi, zbudował globus i planetarium z hydraulicznym napędem, które Marcellus zabrał jako jedyny łup z Syrakuz[12]. W swoim rozumowaniu posługiwał się tzw. metodą mechaniczną. Polegała ona na traktowaniu fizycznych właściwości jako matematycznych oraz odwrotnej metody, dzięki której właściwości fizyczne pozwalały na tworzenie nowych teorii matematycznych. Jego sposób pracy uważany jest za pierwszy przykład użycia fizyki matematycznej[13].

Wielkie zasługi dla współczesnej recepcji dzieł Archimedesa wniósł Johan Ludvig Heiberg, duński filolog. Przełożył on i opracował znane od czasów renesansu dzieła zawarte w tzw. Kodeksach A i B Archimedesa oraz odkrył w Konstantynopolu w 1906 palimpsest z modlitewnikiem bizantyjskim z XIV wieku, który był napisany na pergaminie z wyskrobanym przedtem tekstem Archimedesa (tzw. Kodeks C). Heiberg zdołał odcyfrować i opublikować znaczną część oryginalnego tekstu[14].

Odkrycia Archimedesa

Obliczył wartość liczby pi dokładniej niż jego poprzednicy, przybliżając ją poprzez obwód 96-kąta foremnego[15]. Według jego oszacowania wynosiła ona

Zachowane dzieła Archimedesa

  • O liczeniu piasku – o wielkich liczbach i o nieskończoności. Rozszerzył tu system liczbowy Greków (dotychczas sięgający liczby 10000 – miriada) i oszacował liczbę ziarenek piasku we wszechświecie jako Największą rozważaną przez niego liczbą była
  • O liniach spiralnych – wprowadził tu spiralę Archimedesa.
  • O wymierzaniu koła – pokazuje związek pola i obwodu koła.
  • O kuli i walcu – wyprowadza zależności wiążące pole powierzchni i objętość kuli, walca i czaszy kulistej.
  • Kwadratura paraboli.
  • O konoidach i sferoidach – o krzywych stożkowych.
  • O równowadze płaszczyzn – zasady statyki.
  • O ciałach pływających – początek hydrostatyki (prawo Archimedesa) i aerostatyki.

Wynalazki Archimedesa

Archimedesowi przypisywana jest także śruba Archimedesa[16].

Legenda o odkryciu prawa wyporu

Ilustracja z The Comic History of Rome, Londyn, 1850

Władca Syrakuz Hieron II powziął podejrzenie, że złotnik, któremu powierzono wykonanie korony ze szczerego złota, sprzeniewierzył część otrzymanego na to kruszcu i w zamian dodał pewną ilość srebra. W tamtych czasach jedynym sposobem na sprawdzenie czy złoty produkt jest dobrej próby było zginanie. Jako, że złoto jest miękkim metalem, stop zawierający mniej cenne metale powinien być twardszy. Aby rozwiać wątpliwości zwrócił się do Archimedesa z prośbą o ustalenie, jak sprawa ma się naprawdę. Prośbę swą Hieron II obwarował żądaniem, którego spełnienie przekreślało – wydawałoby się – możliwość uczynienia zadość życzeniu władcy. Otóż w żadnym wypadku Archimedes nie mógł zepsuć misternie wykonanej korony, będącej arcydziełem sztuki złotniczej. Długo, aczkolwiek bezskutecznie, fizyk rozmyślał nad sposobem wybrnięcia z sytuacji. Pewnego razu, zażywając kąpieli w wannie i nieustannie rozmyślając nad powierzonym mu zadaniem, zauważył, że poszczególne członki jego ciała są w wodzie znacznie lżejsze niż w powietrzu. Nasunęło mu to myśl, że istnieje określony stosunek między zmniejszeniem się ciężaru ciała zanurzonego, a ciężarem wypartego przez nie płynu (prawo Archimedesa). Zachwycony prostotą własnego odkrycia wybiegł nago z wanny, z radością krzycząc Heureka! Heureka!, co znaczy po grecku Znalazłem!.

Stanąwszy przed obliczem Hierona Archimedes poprosił o bryłę czystego złota o ciężarze korony. Tego nie szkoda było poddać próbie zginania. Łatwo wykazał fałszerstwo złotnika. Okazało się bowiem, że korona wyparła więcej cieczy, niż równa jej co do wagi bryła złota, co oznacza, że miała większą objętość, a więc mniejszą gęstość – nie była wykonana w całości ze złota[17]. Wbrew powszechnemu przekonaniu Archimedes nie zastosował jednak do zbadania korony swojego nowo odkrytego prawa – nie mierzył zmniejszenia jej ciężaru, lecz ilość wypartej wody.

Upamiętnienie

Od 24 listopada 1961 ulica w Warszawie, na terenie obecnej dzielnicy Bemowo, nosi nazwę ulicy Archimedesa[18].

Zobacz też

Przypisy

  1. Archimedes, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2019-10-03].
  2. Archimedes - His influence, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2020-03-29] (ang.).
  3. Archimedes. interia.pl. [dostęp 2020-03-29].
  4. Małgorzata Tomiczek: Archimedes z Syrakuz. matematyka.wroc.pl, 2012-11-09. [dostęp 2020-03-29].
  5. Archimedes of Syracuse [online], mathshistory.st-andrews.ac.uk [dostęp 2020-03-29] (ang.).
  6. The Hundred Greatest Mathematicians of the Past. fabpedigree.com. [dostęp 2020-03-29]. (ang.).
  7. Grób Archimedesa (212 p.n.e.). wordpress.com, 2015-09-30. [dostęp 2020-03-29].
  8. Graniastosłupy. W: Małgorzata Dobrowolska: Matematyka 2 Podręcznik dla klasy drugiej gimnazjum. Gdańskie Wydawnictwo Oświatowe, 2007, s. 189. ISBN 978-83-87788-40-7.
  9. Kwestii tej poświęcona jest książka: Lucio Russo, Zapomniana rewolucja. Grecka myśl naukowa a nauka nowoczesna, wyd. Universitas, Kraków, 2005. Opisane są tam też pewne osiągnięcia Archimedesa.
  10. L. Russo, Zapomniana rewolucja..., s. 249).
  11. Jahnke 2003 ↓, s. 21-28.
  12. Mała encyklopedia kultury antycznej A-Z, PWN Warszawa 1983, s. 70. Por. Cyceron, O państwie 1:21, 22, tłum. Iwona Żółtowska, ISBN 83-911750-3-0. Rozmowy tuskulańskie 1:63, przełożył: Józef Śmigaj, PWN 1961.
  13. Jahnke 2003 ↓, s. 22-23.
  14. Dramatyczne dzieje tego kodeksu opisuje książka: R. Netz i W. Noel, Kodeks Archimedesa, Wyd. Manum, Warszawa 2007 (jest tam też sporo informacji o różnych odkryciach Archimedesa, m.in. o Stomachionie).
  15. Thomas L. Heath, A history of Greek mathematics, vol. 2. From Aristarchus to Diophantus, Clarendon Press, Oxford 1921, p. 51 (wznowione przez Dover Publ., New York 1981, osiągalne na [1]).
  16. Archeologia - moje.polskieradio.pl [online], moje.polskieradio.pl [dostęp 2016-07-10] [zarchiwizowane z adresu 2016-07-13].
  17. Por. Witruwiusz, O architekturze ksiąg dziesięć, IX, 9–12, przeł. Kazimierz Kumaniecki, ISBN 83-7180-972-7.
  18. Uchwała nr 28 Rady Narodowej Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 24 listopada 1961 r. w sprawie nadania nazw ulicom, „Dziennik Urzędowy Rady Narodowej m.st. Warszawy”, Warszawa, 20 grudnia 1961 r., nr 22, poz. 96, s. 3.

Bibliografia

  • Praca zbiorowa: Wielka Historia Świata. T. 8. Polskie Media Amer.Com, 2005, s. 295. ISBN 83-7425-033-X.
  • Encyklopedia szkolna-matematyka. Warszawa: WSiP, 1990, s. 11–12. ISBN 83-02-02551-8.
  • Hans Niels Jahnke: A history of analysis. Providence, RI: American Mathematical Society, 2003. ISBN 0-8218-2623-9. OCLC 51607350.

Linki zewnętrzne


Witaj

Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.

Źródło

Zawartość tej strony pochodzi stąd.

Odsyłacze

Generator Margonem

Podziel się