| |
| Data i miejsce urodzenia |
5 czerwca 1723 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
17 lipca 1790 |
| Zawód, zajęcie |
ekonomista |
| Narodowość |
szkocka |
| |
Adam Smith [ˈædəm ˈsmɪs] (ur. 25 maja?/5 czerwca 1723 w Kirkcaldy, zm. 17 lipca 1790 w Edynburgu)[1] – szkocki myśliciel i filozof, autor Badań nad naturą i przyczynami bogactwa narodów (1776), które były jedną z pierwszych prób usystematyzowania wiedzy na temat historii rozwoju przemysłu i handlu w Europie.
Dokonania Smitha były podstawą do wyodrębnienia przez Davida Ricarda ekonomii jako osobnej dziedziny nauki. Jego prace są jednymi z najbardziej znanych i cenionych opracowań na temat gospodarki rynkowej, kapitalizmu i liberalizmu.
Przez trzynaście lat wykładał na University of Glasgow przedmiot „filozofia moralna” (ang. moral philosophy).
Adam Smith publikował prace z filozofii moralnej, czyli teorii ludzkiego działania w ramach społeczeństwa, a także eseje z historii literatury, historii nauki, retoryki, estetyki i krytyki literackiej.
Adam Smith urodził się jako syn Margaret Douglas w Kirkcaldy w Fife w Szkocji. Jego ojciec, również Adam, pracował jako prawnik i urzędnik służby cywilnej. Zanim poślubił Margaret, był wdowcem. Ślub wzięli w 1720 roku. Zmarł dwa miesiące przed urodzinami syna[2]. Mimo że dokładna data urodzenia Smitha jest nieznana, jego chrzest został zarejestrowany 5 czerwca 1723 w Kirkcaldy[3].
Znane jest zaledwie kilka wydarzeń z wczesnego dzieciństwa Smitha, niemniej jednak szkocki dziennikarz i biograf Smitha John Rae zanotował, że Adam został porwany przez Cyganów w wieku czterech lat i został zwolniony, gdy mieszkańcy ruszyli, aby go ratować. Smith był blisko związany z matką, która prawdopodobnie zachęcała go do kontynuowania kariery naukowej[4]. Uczęszczał do Szkoły Kirkcaldy Burgh – określonej przez Rae jako „jedną z najlepszych szkół średnich w Szkocji w tamtym okresie”. Podczas pobytu w latach 1729–1737[5] Smith uczył się łaciny, matematyki, historii i literatury.
W wieku czternastu lat Smith został przyjęty na Uniwersytet w Glasgow. Pobierał nauki z filozofii moralnej pod kierunkiem Francisa Hutchesona. W Glasgow Smith rozwijał swoje zamiłowanie do wolności, rozumu i wolności słowa. W 1740 roku został nagrodzony stypendium Snella i otrzymał zgodę na kontynuowanie edukacji na Balliol College w Oksfordzie[6]. Jego zdaniem poziom nauczania w Glasgow był o wiele wyższy niż ten w Oxfordzie, który określał jako intelektualnie spowalniający[7]. W II rozdziale V księgi Bogactwa narodów, Smith napisał: „Na Uniwersytecie w Oxfordzie większa część profesorów przez wiele lat w ogóle zrezygnowała nawet z pozorów nauczania”. Znany jest przypadek ukarania Smitha za czytanie Traktatu o naturze ludzkiej Davida Hume’a[8]. Książka została skonfiskowana. Według Williama Roberta Scotta, „Oxford czasu [Smitha] przyczynił się niewiele, jeśli w jakiekolwiek sposób, do tego, co miało być w przyszłości dorobkiem jego życia”[9]. Jednak mimo wszystko Smith przy okazji pobytu w Oxfordzie zdołał nauczyć się kilku przedmiotów poprzez czytanie książek zgromadzonych na półkach olbrzymiej biblioteki uniwersyteckiej. Jak wynika z listów, kiedy nie uczył się na własną rękę, jego czas w Oksfordzie nie należał do najszczęśliwszych[10]. Pod koniec pobytu zaczął cierpieć na drgawki, prawdopodobnie objawy załamania nerwowego[11]. Opuścił uniwersytet w 1746 roku, a jego pobyt tam zakończył się przed wygaśnięciem stypendium[12].
W V księdze Bogactwa narodów Smith komentuje niską jakość nauczania i skromną aktywność intelektualną na uniwersytetach angielskich w porównaniu z ich odpowiednikami w Szkocji. Przypisuje to zarówno wysokości dotacji dla wydziałów w Oxfordzie i Cambridge, które wypłacały pensję profesorom niezależnie od ich zdolności do przyciągania studentów, jak również sytuacji, w której wielu wybitnych intelektualistów (ludzi pióra) wiodło komfortowe życie jako ministrowie Kościoła Anglii[13].
Smith rozpoczął publiczne wykłady w 1748 roku w Edynburgu pod patronatem Lorda Kames[14]. Tematy wykładów dotyczyły retoryki, literatury pięknej, a w późniejszym czasie zagadnienia „postępu bogactwa”. W tym ostatnim temacie po raz pierwszy wyłożył swoją ekonomiczną filozofię „systemu oczywistości i prostoty naturalnej wolności”. Mimo że nie można określić go mianem mistrza w zakresie wystąpień publicznych, jego wykłady spotkały się z uznaniem i osiągnęły sukces[11]. W 1750 roku spotkał filozofa Davida Hume’a który był jego mentorem przez ponad dekadę. W swoich wspólnych pismach dotyczących historii, polityki, filozofii, ekonomii i religii wykształcili wzajemną więź, dużo bliższą niż z innymi przedstawicielami szkockiego oświecenia[15].
W 1751 przyznano mu profesurę na Uniwersytecie w Glasgow, wykładał logikę. Kiedy kierownik zakładu filozofii moralnej zmarł rok później, Smith przejął jego stanowisko[16]. Pracował na uczelni przez kolejne 13 lat, które opisywał jako „zdecydowanie najbardziej twórczy, a zatem zdecydowanie najszczęśliwszy i najbardziej zaszczytny okres [życia]”[17].
Smith opublikował Teorię uczuć moralnych w 1759 roku zawierającą w sobie niektóre z jego wykładów. Praca ta dotyczy zagadnienia, zależności pomiędzy współodczuwaniem a ludzką moralnością. Smith wykorzystuje kategorię współodczuwania w swojej refleksji ekonomicznej, opisując ludzką zdolność do zrozumienia potrzeb innych i zaspokajania tych potrzeb na drodze wymiany towarów i usług. Zdefiniował współodczuwanie jako poczucie moralne. Współodczuwanie określa ludzką zdolność do rozumienia innych ludzi. Skłonność do zachowań społecznych wyjaśniana jest przez Smitha przy pomocy właśnie tej kategorii. Również uczucia i emocje regulujące funkcjonowanie społeczeństwa są pochodnymi tej instynktownej umiejętności[18].
Oparł on wyjaśnienie nie na specjalnym zmyśle moralnym, jak uczynił to Lord Shaftesbury III i Hutcheson, ani na użyteczności jak Hume, ale właśnie na współodczuwaniu.
Po opublikowaniu Teorii uczuć moralnych Smith stał się tak popularny, że wielu bogatych studentów opuściło swoje szkoły w innych krajach tylko po to, aby przenieść się do Glasgow i studiować pod kierunkiem Smitha[19]. Po publikacji Smith zaczął zwracać większą uwagę na jurysprudencję i ekonomię w swoich wykładach, a mniej miejsca poświęcał teorii moralności[20]. Na przykład sformułował tezę głoszącą, że przyczyną wzrostu bogactwa narodowego jest praca, a nie ilość zgromadzonego złota lub srebra, co było sprzeczne z podstawą merkantylizmu, teorii ekonomicznej, która dominowała w polityce gospodarczej Europy Zachodniej w tamtym okresie[19].
W 1762 roku na Uniwersytecie w Glasgow przyznano Smithowi tytuł doktora prawa (LL.D.). Pod koniec 1763 roku otrzymał ofertę od Charlesa Townshenda, który został mu przedstawiony przez Davida Hume’a, aby zajął się wychowaniem i kształceniem swego pasierba, Henryka Scotta – młodego księcia Buccleuch. Smith przyjął ofertę, rezygnując z posady profesora. W konsekwencji złożenia profesury w połowie semestru próbował zwrócić czesne opłacone przez swoich uczniów. Studenci odmówili[21].
Praca prywatnego nauczyciela związana była z podróżami po Europie. Smith podróżował ze Scottem, prowadząc nauczanie w trasie. Otrzymywał 300 funtów rocznie oraz zwrot kosztów wraz z 300 funtową emeryturą. Dochód ten wynosił w przybliżeniu dwukrotność jego wcześniejszej pensji[22]. Zadebiutował w roli opiekuna podczas wyjazdu do Tuluzy we Francji, gdzie przebywał przez półtora roku[22]. Według relacji, uważał Tuluzę za bardzo nudną. Pisał do Hume’a, że „zaczął pisać książkę, aby zabić czas”. Po przejechaniu południa Francji, grupa przeniosła się do Genewy, gdzie Smith spotkał się z Voltaire’em[23].
Po pobycie w Genewie grupa udała się do Paryża gdzie Smith spotkał się z wybitnymi intelektualistami takimi, jak Benjamin Franklin[24], Anne-Robert-Jacques Turgot, Jean le Rond d’Alembert, André Morellet, Claude Adrien Helvétius[24], a w szczególności François Quesnay – kierownik szkoły fizjokratów, którego idee zrobiły na Smicie tak ogromne wrażenie[25], że rozważał zadedykowanie Quesnayowi swojego traktatu pt. Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów gdyby ten nie zmarł wcześniej. Fizjokraci przeciwstawiali się merkantylizmowi, dominującej teorii ekonomicznej w tamtym czasie poprzez sformułowanie motta: Laissez faire et laissez passer, le monde va de lui même! (pozwólcie czynić, pozwólcie przechodzić, świat porusza się sam). Ponadto twierdzili, że tylko rolnictwo produkuje bogactwo, natomiast handel i manufaktury nie[24].
Ponieważ angielski system dystrybucji dóbr różnił się znacząco od francuskiego, poglądy fizjokratów nie zostały w pełni zrozumiane przez Smitha, który twierdził, że ich myśli są „ze wszystkimi ich niedoskonałościami [może] najbliższe dotarcia do prawdy, która nie została jeszcze opublikowana w temacie ekonomii politycznej”[26]. Rozróżnienie pomiędzy pracą produktywną i nieproduktywną (w terminologii fizjokratów: classe steril) stało się kluczową kwestią dla rozwoju ekonomii klasycznej.
W 1766 roku zmarł młodszy brat Henry’ego Scotta. W krótkim czasie po tym wydarzeniu Smith zakończył pracę korepetytora[27]. Tego samego roku wrócił do domu w Kirkcaldy, gdzie następne dziesięć lat poświęcił pracy nad swoim „opus magnum”[28]. W Kirkcaldy zaprzyjaźnił się z Henrym Moyesem, młodym niewidomym mężczyzną wykazującym nieprzeciętne zdolności. Poza uczeniem Moyesa Smith zadbał o patronat nad jego edukacją u Davida Hume’a i Thomasa Reida. W maju 1773 został członkiem Royal Society of London[29], ponadto w 1775 przyjęto go do Klubu Literackiego.
Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów zostały opublikowane w 1776 roku. Okazały się błyskawicznym sukcesem, pierwszy nakład został w całości wyprzedany w ciągu pierwszych sześciu miesięcy[13].
W 1778 powołano go na stanowisko komisarza celnego w Szkocji. W związku z pracą udał się do Edynburga, gdzie zamieszkał ze swoją matką w Panmure House[30]. Pięć lat później otrzymał status „członka założyciela” Royal Society of Edinburgh[31]. W latach 1787–1789 piastował zaszczytną funkcję Lorda Rektora Uniwersytetu w Glasgow[32].
Smith zmarł w północnym skrzydle swojego domu Panmure House w Edynburgu 17 lipca 1790 roku po bolesnej chorobie i został pochowany na cmentarzu Canongate Kirkyard[33]. Na łożu śmierci wyraził żal z powodu braku większej liczby osiągnięć[34].
Jako wykonawców testamentu zmarły wyznaczył dwójkę przyjaciół z kręgów akademickich: fizyka i chemika Josepha Blacka i pioniera geologii Jamesa Huttona[35]. Smith pozostawił po sobie pokaźne zbiory notatek i niepublikowanych materiałów. Wydał polecenie spalenia wszystkiego, co nie było gotowe do publikacji[36]. Wspomniał o Historii astronomii jako prawdopodobnie nadającej się do druku. Książka ukazała się wraz z innymi materiałami w 1795 roku[37].
Biblioteka Smitha zgodnie z jego wolą została przekazana Davidowi Douglasowi, Lordowi Reston (syn pułkownika Roberta Douglasa – kuzyna Smitha). W późniejszych latach księgozbiór został podzielony pomiędzy dwójkę dzieci Davida: Cecilie Margaret (Pani Cunningham) i David Anne (Pani Bannerman). Po śmierci męża w 1878 roku Pani Cunningham sprzedała część książek. Pozostałe przeszły na własność jej syna profesora Roberta Oliviera Cunninghama z Królewskiej Akademii w Belfaście, który przekazał część biblioteki Akademii. Po jego śmierci pozostałe książki zostały sprzedane. W 1879 biblioteka pani Bannerman została przekazana w stanie nienaruszonym New College w Edynburgu.
Niewiele wiadomo na temat prywatnych poglądów Smitha ponad to, co można wydedukować z jego prac. Wszystkie prywatne zapiski zostały zniszczone krótko po jego śmierci na wyraźne życzenie autora. Smith nigdy się nie ożenił. Utrzymywał za to bliskie relacje z matką, z którą mieszkał po swoim powrocie z Francji i która zmarła na 6 lat przed jego śmiercią[38].
Smith był często opisywany przez historyków jako typowy „roztargniony profesor”. Prezentował się jako ekscentryczny, ale życzliwy intelektualista, zabawnie roztargniony, o osobliwym sposobie wysławiania się i chodzenia, z uśmiechem „niewyrażalnie łagodnym”[39]. Znane są przypadki, kiedy mówił sam do siebie. Nawyk ten pozostał mu z dzieciństwa, kiedy to rozmawiał i śmiał się podczas zażartych konwersacji z niewidzialnymi przyjaciółmi.
Od lat toczy się spór naukowy na temat natury poglądów religijnych Smitha. Ojciec Adama przejawiał silne zainteresowanie chrześcijaństwem, należał do umiarkowanego skrzydła Kościoła Szkockiego[40]. Pomimo otrzymania stypendium Snella, przyjmuje się, że Smith wyjechał do Anglii z intencją rozwoju swojej kariery w strukturach Kościoła Anglii. Podczas pobytu w Oksfordzie odrzucił chrześcijaństwo. Do Szkocji powrócił jako deista[41]. Ekonomista Ronald Coase zakwestionował deistyczność[42] przekonań Smitha. Twierdził on, że o ile Smith odwoływał się w swoich dziełach do Wielkiego Architekta Wszechświata, to inni badacze wyolbrzymili zakres, w jakim Adam Smith przyznawał się do wiary w osobowego Boga. Coase opiera swój wywód na analizie uwagi zawartej w Badaniach nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, gdzie autor relacjonuje, jak wrodzona ciekawość natury ludzkiej w kwestii „wielkiego fenomenu natury” takiego jak „powstawanie, życie i znikanie roślin i zwierząt” doprowadziły go niechybnie „do rozważań nad ich przyczyną”. Ponadto przytacza uwagę Smitha, że „zabobon w pierwszej kolejności będzie próbował zaspokoić ową ciekawość, odnosząc wszystkie te cuda do natychmiastowej ingerencji bogów”.
W 1976 Oxford University Press wydało The Glasgow Edition of the Works and Correspondence of Adam Smith, będącą najpełniejszym i krytycznym wydaniem dzieł Adama Smitha (red. serii R.H. Campbell, D.D. Raphael, A.S. Skinner)[45]. Poszczególne tomy obejmowały:
| Nurty i kierunki | |
|---|---|
| Liberałowie | |
| Organizacje | |
| Tematy powiązane |
Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.
Zawartość tej strony pochodzi stąd.
