Województwo łódzkie – jedno z 16 województwPolski, położone w centralnej części kraju. Obejmuje obszar o powierzchni 18 218,98 km². Według danych z 1 stycznia 2023 roku województwo zamieszkiwało 2 378 483 osoby[3]. Ma najmniejszą lesistość w kraju. Siedzibą władz województwa jest Łódź.
Historia
Administracyjne i gospodarcze kształtowanie się województw łęczyckiego, sieradzkiego, sandomierskiego (dawnych kasztelanii zapilickich w jego zachodniej części)[a], rawskiego (zachodniej części) i łódzkiego w ciągu całej historii państwowości polskiej zostało szczegółowo przedstawione w monografii prof. Marka Kotera[4]. Rdzeń województwa łódzkiego stanowi historyczna ziemia łęczycko-sieradzka złożona z ziemi łęczyckiej, ziemi sieradzkiej i ziemi wieluńskiej, które się całkowicie pokrywają terytorialnie z przedrozbiorowymi województwami łęczyckim i sieradzkim[5][6][7][8][9][10][11][12][13].
W poniżej przedstawionym schemacie zostały uwzględnione tylko te dawne jednostki administracyjne, w skład których wchodziła znacząca część województwa łódzkiego.
Piastowskie jednostki administracyjne od przełomu XI/XII w. do XIII w.
Losy przygranicznych obszarów województwa łódzkiego
Dodatkowo poza przestawionym schematem, przygraniczne obszary obecnego województwa łódzkiego znajdowały się w następujących jednostkach administracyjnych:
Zachodnie części województwa wchodziły w skład różnych odsłon województwa poznańskiego w latach 1938-1939, 1945-1950 i 1950-1975 oraz w skład województw kaliskiego i konińskiego w latach 1975-1998. Najbardziej niekorzystny przebieg granicy dla łódzkiego był w 1938-1939 i 1945-1950, kiedy granica przechodziła w pobliżu Wróblewa, Warty, Poddębic i Łęczycy. Dzisiaj poza województwem łódzkim dalej znajdują się duże fragmenty ziemi łęczyckiej, sieradzkiej i wieluńskiej (okolice Kłodawy, Dąbia, Turku, Dobrej, Stawu, Ostrzeszowa, Kępna, Grabowa nad Prosną, Mikstatu). Wspomniane zmiany na niekorzyść województwa łódzkiego są konsekwencją podziału ziemi łęczycko-sieradzkiej między Kalisz i Warszawę w latach 1795-1844 oraz Kalisz i Piotrków Trybunalski w latach 1867-1914. Było to dodatkowo spotęgowane w latach 1815-1914 przez przebieg granicy rosyjsko-pruskiej przez środek ziemi wieluńskiej (i ziemi kaliskiej), w wyniku czego tereny przedrozbiorowego powiatu ostrzeszowskiego (Ostrzeszów, Kępno, Grabów nad Prosną, Mikstat), które znalazły się po stronie pruskiej, zostały na stałe utracone na rzecz wielkopolskich województw.
Pięć gmin południowej części województwa wchodziło w skład województwa częstochowskiego (1975-1998). Ale dzisiaj poza województwem łódzkim dalej znajdują się południowe fragmenty ziemi sieradzkiej i wieluńskiej w województwie śląskim (w północnych częściach powiatów częstochowskiego i kłobuckiego) i województwie opolskim (okolice Praszki); proces zaboru ziemi łęczycko-sieradzkiej rozpoczął się od reformy administracyjnej w 1950, kiedy to południowa część ziemi sieradzkiej (mniejsza niż dzisiaj) znalazła się w województwach katowickim i kieleckim.
Tereny na południowy-wschód od Pilicy. Trzy kasztelanie zapilickie / nadpilickie (skrzyńska, żarnowska i małogoska) były częścią prowincji łęczyckiej i księstwa łęczyckiego do 1239 lub 1241, kiedy to zostały utracone na rzecz księstwa sandomierskiego i ziemi sandomierskiej[14]. W przedrozbiorowym województwie sandomierskim tereny te obejmowały cały powiat opoczyński, większość powiatu chęcińskiego i niewielką część powiatu radomskiego. Po raz pierwszy tereny te znalazły się w woj. łódzkim w latach 1946-1950; wówczas była to większość powierzchni tych kasztelanii. W 1950, całość tego obszaru trafiła do województwa kieleckiego. Okolice Opoczna i Przedborza znalazły się w województwie piotrkowskim (1975-1998) i łódzkim po 1998. Obecnie około 1/3 powierzchni kasztelanii zapilickich znajduje się w woj. łódzkim, reszta w województwach świętokrzyskim i mazowieckim.
Północno-wschodnia część województwa to części ziemi rawskiej, ziemi sochaczewskiej i ziemi gostynińskiej, które wchodzą w skład Mazowsza. Obszary te znajdowały się razem z ziemią łęczycką w jednostkach administracyjnych ze stolicą w Warszawie w latach 1795-1867, ponownie były oddzielone od ziemi łęczyckiej w latach 1867-1946 i znajdowały się w woj. łódzkim w latach 1946-1975 i od 1998 roku. Kutno było częścią prowincji i księstwa łęczyckiego do przełomu XIII i XIV w., kiedy zostało przyłączone do Mazowsza wraz z północnymi okolicami miasta[15][16] i dzieliło losy ziemi gostynińskiej. Inowłódź i okolice zostały przyłączone do księstwa łęczyckiego ok. II poł. XIII w.; w latach 1919-1946 znajdował się poza jednostkami administracyjnymi związanymi z ziemią łęczycko-sieradzką (włącznie z województwem łódzkim).
Geografia
Powierzchnia województwa wynosi 18 218,98 km².
Według danych z 2010 województwo łódzkie miało najmniejszą lesistość spośród wszystkich województw – 21,1%[17]. Według danych z 31 grudnia 2012 r. w woj. łódzkim lasy obejmowały powierzchnię 386,1 tys. ha, co stanowiło 21,2% jego powierzchni. Około 100 ha lasów znajdowało się w obrębie parku narodowego[18] (Ośrodek Hodowli Żubrów w Smardzewicach będący częścią Kampinoskiego PN).
Struktura użytkowania gruntów w województwie łódzkim w 2020:
grunty rolne 71,2%
grunty leśne 21,7%
grunty zabudowane i zurbanizowane 6,1%
grunty pod wodami 0,66%
pozostałe (użytki ekologiczne i tereny różne) 0,34%[19]
Położenie administracyjne
Województwo jest położone w środkowej Polsce i graniczy z województwami[20]:
Województwo łódzkie znajduje się na pograniczu dwóch dużych jednostek geomorfologicznych: Niżu Środkowoeuropejskiego i Wyżyn Polskich. W północnej części województwa dominują więc rozległe i prawie płaskie równiny, natomiast w południowej pagórki.
W wymiarze północ-południe województwo rozciąga się na długości 172 km, to jest 1°33′03″. W wymiarze wschód-zachód rozpiętość województwa wynosi 179 km, co w mierze kątowej daje 2°35′05″.
Ukształtowanie powierzchni ma charakter nizinny (średnia wysokość 169,6 m n.p.m.)[21]
Najwyższymi punktami są wierzchołki: naturalny Fajnej Ryby – 347 m n.p.m. i sztucznie utworzony Góry Kamieńskiej – 406 m n.p.m.[22]
W województwie łódzkim jest 60 miast, w tym 3 miasta na prawach powiatu. Miasta zostały uszeregowane według liczby mieszkańców. Dane z dnia 1 stycznia 2024[23][24]:
Przed II wojną światową miejscowości obecnego województwa łódzkiego było licznie zamieszkane przez Żydów. Wyznawcy judaizmu stanowili niekiedy większość mieszkańców małych miasteczek. Świadectwem ich obecności są liczne synagogi i cmentarze żydowskie rozsiane po terytorium całego województwa. Obecnie w Łodzi znajduje się siedziba Żydowskiej Gminy Wyznaniowej.
Województwo łódzkie znane jest ze swojego wielokulturowego i wieloreligijnego charakteru. Na terenie Łodzi i w innych miejscowościach odbywają się nabożeństwa ekumeniczne, koncerty, festiwale, prelekcje i wydarzenia promujące różnorodność regionu. Do najbardziej znanych inicjatyw należy Festiwal Łódź Czterech Kultur. W całym regionie odbywają się rozmaite spotkania o charakterze wieloreligijnym, organizowane m.in. przez Centrum Dialogu im. Marka Edelmana i Łódzki Oddział Polskiej Rady Ekumenicznej. Także w mniejszych miejscowościach odbywają się spotkania promujące wielokulturowy charakter regionu, m.in. w Nowej Sobótce powstaje Centrum Wielokulturowości „Dom na Skrzyżowaniu” – ośrodek dialogu, miejsce spotkań i integracji społecznej[27].
Administracja i polityka
Samorząd wojewódzki
Organem stanowiącym samorządu jest Sejmik Województwa Łódzkiego, składający się z 33 radnych. Siedzibą sejmiku województwa jest Łódź.
Sejmik wybiera organ wykonawczy samorządu, którym jest zarząd województwa, składający się z 5 członków z przewodniczącym mu marszałkiem.
Terenowym organem administracji rządowej jest Wojewoda Łódzki, wyznaczany przez Prezesa Rady Ministrów. Siedzibą wojewody jest Łódź[28], gdzie znajduje się Łódzki Urząd Wojewódzki w Łodzi.
Krajowe Centrum Ochrony Radiologicznej w Ochronie Zdrowia (Łódź),
Centralna Baza Rezerw Sanitarno-Przeciwepidemicznych (Poręby k. Zduńskiej Woli)
Tym samym województwo łódzkie jest 2. województwem (po województwie mazowieckim), w którym ulokowano najwięcej jednostek wchodzących w skład centralnej administracji rządowej[29][30].
Przeciętne miesięczne wynagrodzenie mieszkańca woj. łódzkiego w 3. kwartale 2011 wynosiło 3316,60 zł, co lokowało je na 9. miejscu względem wszystkich województw[32].
W końcu marca 2012 liczba zarejestrowanych bezrobotnych w województwie obejmowała ok. 152,8 tys. mieszkańców, co stanowi stopę bezrobocia na poziomie 13,8% do aktywnych zawodowo[33].
W 2019 roku bezrobocie rejestrowane w województwie wynosiło 5,4% (6,1% wśród kobiet i 4,8% wśród mężczyzn) natomiast średnie wynagrodzenie brutto 4 441zł[34].
Według danych z 2016 2,7% mieszkańców w gospodarstwach domowych woj. łódzkiego miało wydatki poniżej granicy ubóstwa skrajnego (tzn. znajdowało się poniżej minimum egzystencji)[35].
Planowana jest budowa szybkiej kolei łączącej Łódź z Warszawą, Poznaniem i Wrocławiem, tzw. linii „Y”.
Województwo łódzkie jest właścicielem Łódzkiej Kolei Aglomeracyjnej, która obsługuje ruch pasażerski na wybranych liniach kolejowych.
Tabor kolejowy
Województwo Łódzkie jest właścicielem 49 elektrycznych zespołów trakcyjnych i pięciu elektryczno-spalinowych zespołów trakcyjnych zakupionych przez Urząd Marszałkowski lub ŁKA. Przewoźnikami obsługującymi połączenia w województwie są Polregio oraz Łódzka Kolej Aglomeracyjna. Choć żaden spalinowy szynobus nie jest własnością województwa, to jednak Polregio eksploatuje pojedyncze egzemplarze serii SA135 i SA139 na linii kolejowej nr 25.
↑Paweł Kmiecik: Dorota Ryl została nowym wojewodą łódzkim. RMF24.pl, 2023-12-20. [dostęp 2023-12-20].
↑ abGUS, Ludność w przekroju terytorialnym w 2023 roku, Ludność - stan ludności [online] [dostęp 2023-12-22](pol.).
↑GUS, Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2023 tabl.1 [online] [dostęp 2023-12-22](pol.).
↑MarekM.KoterMarekM., Historyczno-geograficzne podstawy oraz proces kształtowania się regionu łódzkiego., [w:] T.T.Marszał (red.), Miasto – region – gospodarka w badaniach geograficznych. W stulecie urodzin Profesora Ludwika Straszewicza, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2016, s. 131–161.
↑MarekM.KoterMarekM., Za jakim modelem podziału terytorialnego Polski opowiedzieć się? : Wnioski z doświadczeń przeszłości oraz wzorców europejskich, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica”, 1, 1999, 15 (rys. 4) [dostęp 2024-03-06].
↑MariuszM.KuleszaMariuszM., Rozplanowania wczesnomiejskich osad targowych na obszarze Polski Środkowej (dawna ziemia łęczycko-sieradzka), „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica”, 2, 1999, s. 71–95 [dostęp 2024-03-06].
↑AlinaA.KępińskaAlinaA., Sieradzkie: historia regionu, [w:] HalinaH.Karaś (red.), Dialekty i gwary polskie (dialektologia.uw.edu.pl), Uniwersytet Warszawski, ISBN 978-83-62844-10-4 [dostęp 2024-03-06].
↑Regiony etnograficzne. Ziemia sieradzko - łęczycka [online], Narodowy Instytut Kultury i Dziedzictwa Wsi [dostęp 2024-03-06].
↑MałgorzataM.Rutkiewicz-HanczewskaMałgorzataM., Określenia dni tygodnia w nazwach miejscowych Polski: historia, pochodzenie, zmiany, „Język polski”, Rocznik XCIX (4), 31 grudnia 2019, s. 16–29 [dostęp 2024-03-06].
↑RafałR.ZarębskiRafałR., Pomiędzy konwencją a żywiołem. Tendencje imiennicze w dawnej Łodzi(XVII-połowa XIX wieku), „Onomastica”, LX, 2016, s. 91–106 [dostęp 2024-03-06].
↑PiotrP.GryglewskiPiotrP., Szlacheckie kaplice grobowe ziemi łęczycko-sieradzkiej od XV do I połowy XVII wieku, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica”, 74 (9), 2002, s. 63.
↑RadosławR.ZdaniewiczRadosławR., PiotrP.ChabrzykPiotrP., Kilka słów o denarze Władysława II Wygnańca ze Staromieścia w kontekście badań archeologicznych przedlokacyjnego Lelowa [online], 3 grudnia 2022, s. 25 [dostęp 2024-03-06].
↑PrzemysławP.DorszewskiPrzemysławP., Uposażenie i działalność gospodarcza klasztoru kanoników regularnych w Trzemesznie do początku XVI wieku, Olsztyn: LITTERA, 2013, ISBN 978-83-89775-28-3.brak strony (książka)
↑MarekM.KoterMarekM., Historyczno-geograficzne podstawy oraz proces kształtowania się regionu łódzkiego., [w:] T.T.Marszał (red.), Miasto – region – gospodarka w badaniach geograficznych. W stulecie urodzin Profesora Ludwika Straszewicza, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2016, s. 131–161.
↑RyszardR.RosinRyszardR., Rozwój polityczno-terytorialny Łęczyckiego, Sieradzkiego i Wieluńskiego do przełomu XIV i XV w., „Rocznik Łódzki”, 14 (17), 1970, s. 277–304.
↑JacekJ.LadoruckiJacekJ., TomaszT.StolarczykTomaszT., O potrzebie stworzenia Słownika biograficznego ziemi łęczyckiej. Ogólne zasady opracowania kompendium i jego znaczenie dla regionu (rozdział: Dzieje ziemi łęczyckiej i jej granice), „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Librorum.”, 1/2 (22/23), 2016, s. 117-129 [zarchiwizowane].
↑Rocznik Statystyczny Województw 2011 (wybrane tablice), Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 24 stycznia 2012, s. 69, ISSN 1230-5820.
↑Raport o stanie lasów w Polsce 2012, Warszawa: Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, 2013, s. 78, ISSN 1641-3229.
↑Wojewódzkie zbiorcze zestawienie danych dotyczących gruntów 1.I.2020 (pobierz zestawienie dla województwa - tabela offline). „geoportal.lodzkie.pl”, 2020-01-01. [dostęp 2024-02-13]. (pol.).
↑(Art. 3.) Ustawa z dnia 24 lipca 1998 r. (Dz.U. z 1998 r. nr 96, poz. 603).
↑Decentralizacja urzędów poza Warszawę - nowy raport wskazuje, jak ją przeprowadzić efektywnie [online], 300Gospodarka.pl, 12 lipca 2019 [dostęp 2021-12-12](pol.).
↑KarolK.WałachowskiKarolK. (red.), Uwarunkowania delokalizacji centralnych urzędów w Polsce, Kraków, luty 2019, s. 15-16.
↑Rocznik Statystyczny Województw 2014, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 12 stycznia 2015, s. 625, ISSN 1230-5820.
↑Obwieszczenie Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego z dnia 28 listopada 2011 r. (M.P. z 2011 r. nr 108, poz. 1099).
↑Bezrobotni oraz stopa bezrobocia według województw, podregionów i powiatów (Stan na koniec marca 2012 r.). Główny Urząd Statystyczny, 2012-04-26. [dostęp 2012-05-20].
↑Województwo łódzkie » mapy, miasta, nieruchomości, GUS, noclegi, regon, wypadki drogowe, bezrobocie, zarobki, wynagrodzenie, tabele, edukacja, demografia, statystyki, pojazdy [online], Polska w liczbach [dostęp 2021-02-11](pol.).
↑GUS, Ubóstwo w Polsce w latach 2015 i 2016 [online], stat.gov.pl [dostęp 2019-11-22](pol.).
↑Rozporządzenie Rady Ministrów zmieniające rozporządzenie w sprawie sieci autostrad i dróg ekspresowych (Dz.U. z 2019 r. poz. 1819).
↑Mapa stanu budowy dróg. GDDKiA. [dostęp 2023-12-31]. (pol.).
↑Zamieszanie z drogą nr 71. Epainfo.pl. [dostęp 2023-12-31]. (pol.).
województwo łódzkie w serwisie internetowym Urzędu Marszałkowskiego w Łodzi
Geoportal województwa łódzkiego. geoportal.lodzkie.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-04-03)].
www.lodzkie.travel (ang. • niem. • ros.) – portal turystyczny województwa łódzkiego realizowany przez Regionalną Organizację Turystyczną Województwa Łódzkiego
Mapy historyczne województwa łódzkiego, łęczyckiego i sieradzkiego: https://fotopolska.eu/lodzkie/b84460,Mapy_i_plany_-_lodzkie.html i Polski: https://fotopolska.eu/Polska/b19979,Polska_-_mapy.html