Piramida wieku mieszkańców Tykocina w 2014 roku[2].
Historia
Początki Tykocina związane są z grodem mazowieckim, znajdującym się w odległości ok. 3 km na południe od obecnego miasta, którego pozostałości zachowane są w pobliżu wsi Sierki i nazywane potocznie „Zamczyskiem”. W okresie od XI do XIV w. był to mazowiecki gród rzędu kasztelańskiego z podgrodziem. Według badań historyków Tykocin powstał w miejscu przeprawy przez Narew dla skrócenia szlaku handlowego prowadzącego z Połocka i Wilna w kierunku Poznania i Krakowa. Rozwinął się z osady podgrodowej na pograniczu[8]Mazowsza i Wielkiego Księstwa Litewskiego, na fali kolonizacji polskiej z Mazowsza oraz wskutek rozwoju wymiany handlowej w XIV w. między Koroną a Wielkim Księstwem Litewskim.
Tykocin u schyłku życia Zygmunta Augusta stał się centrum i siedzibą podlaskich dóbr królewskich. W tykocińskiej twierdzy został umieszczony arsenał Rzeczypospolitej, skarbiec (spoczywały tu między innymi słynne arrasy oraz biblioteka króla Zygmunta Augusta). Po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów w 1572 r. Tykocin, obok Knyszyna i Wasilkowa, stał się królewszczyzną (starostwem i leśnictwem), pozostając nią do 1661 r., kiedy wraz z całym starostwem otrzymał go na dziedziczną własność uchwałą sejmową sejmu warszawskiego za zasługi dla Rzeczypospolitej hetman Stefan Czarniecki.
Czarniecki odbudował zniszczony w czasie Potopu szwedzkiego zamek i umieścił w nim swój osobisty skarbiec, gromadząc w nim znaczne dobra, które uczyniły jego córki jedną z najlepszych partii w Rzeczypospolitej. Poprzez mariaże córek hetmana, Tykocin wraz ze starostwem stał się własnością Gryfitów Branickich. Braniccy utworzyli w miejscu starostwa hrabstwo tykocińskie, a Tykocin stał się centrum ich podlaskich dóbr. Po pożarze i zniszczeniach wojny domowej o sukcesję między Sasem a Stanisławem Leszczyńskim w XVIII w. Tykocin został gruntownie przebudowany w stylu barokowym.
W czasie zaborów Tykocin znalazł się początkowo pod władzą Prus. W tym okresie Izabela Branicka sprzedała dobra podlaskie rządowi pruskiemu, pozostawiając sobie dobra rodowe Gryfitów Branickich w Małopolsce. Pochowana jednak została w Białymstoku. Prusacy zabudowali część rynku przy bożnicy, jednak nie ukończyli przebudowy miasta, gdyż po traktacie w Tylży w roku 1807 Tykocin znalazł się w Księstwie Warszawskim, zaś w 1815 r. – w granicach Królestwa Polskiego, gdzie pozostawał do roku 1918.
Po II wojnie światowej z powodu zniszczeń utracił prawa miejskie, które odzyskał w roku 1993.
1522 – pierwsze wzmianki o osadnictwie żydowskim w mieście; sprowadzenie 10 rodzin żydowskich na wniosek wojewody wileńskiego i trockiego Olbrachta Gasztołda dla rozwoju handlu i rzemiosła[11]
1657, 17 stycznia – hetmani litewscy Paweł Jan Sapieha i Wincenty Aleksander Gosiewski zdobyli miasto, po oblężeniu komendant szwedzki Dieternik Roja zamknął się z 500 ludźmi, a następnie wysadził część zamku[15]
Ignacy Antonowicz – prezydent miasta w l. 1795–1798
Herb Tykocina na powitalnym słupie wjazdowym
Historia osadnictwa żydowskiego w Tykocinie
Pierwsi osadnicy żydowscy osiedli na tych ziemiach w 1522 roku. Było to dziesięć rodzin żydowskich z Grodna, sprowadzonych na zaproszenie Olbrachta Gasztolta w celu ożywienia handlu. W 1576 roku z ręki Stefana Batorego otrzymali oni prawo osadnictwa potwierdzone w roku 1633 przez Władysława IV. W 1800 roku mieszkańcy pochodzenia żydowskiego stanowili ok. 70% ludności miasta. Tuż przed II wojną światową udział ludności żydowskiej w liczącej 5000 osób populacji miasta wynosił 50%.
W Tykocinie mieściła się druga co do wielkości (po krakowskiej) gmina żydowska w Polsce.
Osiedlenie się żydów w Tykocinie nastąpiło w początkach XVI wieku. Olbracht Gastold, wojewoda trocki, pozwolił w 1522 roku 10 żydom z Grodna osiąść w Tykocinie „na Kaczorowie za mostem”. Na ostrowie mają sobie postawić szkołę. Wyznaczono im plac na cmentarz „pierwszą górę za rzeką”. Pozwolono im wystawić kramnice koło ratusza i prowadzić wszelki handel. Następnie w r. 1536 tenże Gastołd wydał w Wilnie nowy przywilej, uwalniający żydów od wszelkiej juryzdukcyi sądów miejskich i grodzkich („Prosili.... żeby ich doktór, na imię Dawid, albo potem będący, według zakonu żydowskiego one sądził i rządził a starosta i urzędnicy żeby ich w żadnych sprawach nie sądzili, woźnych swoich na nie dawali... ani win nie brali. A jeśli będzie jakie prawo żyd z chrześcianinem albo chrześcianin z żydem miał, tedy starostowie spółek z doktorem mają to obaczyć i rozeznać”). Batory potwierdzając ich przywileje w Tykocinie r. 1576 pozwala swobodnie trudnić się handlem po miastach i wsiach królewskich, pańskich, duchownych i szlacheckich. Władysław IV potwierdzając w Krakowie r. 1633 przywileje żydów, zabronił dochodzić pretensyi wszelkich na rodzinie winowajcy lub niedotrzymującego umowy. Na specyalną prośbę żydów tykocińskich potwierdził w Wilnie 1639 r. ich swobody, przywileje. Mimo to ciągle zachodzą zatargi między żydami tykocińskimi a chrześciańską ludnością. Wreszcie w r. 1763 staje umowa, którą żydzi zobowiązali się w zamian za udzielenie im prawa do pastwiska koni i uwolnienia od opłat miejskich, wnosić do kasy miejskiej 120 złp. rocznie w dwu ratach.
W Tykocinie znajduje się ponad 100 obiektów zabytkowych. Najstarszy zespół urbanistyczny historycznego Podlasia z zachowanym układem charakterystycznym dla miasteczka żydowskiego. Jeden z największych przedwojennych ośrodków kultury żydowskiej w Polsce.
Według rejestru zabytków Narodowego Instytutu Dziedzictwa do rejestru zabytków nieruchomych wpisane są następujące obiekty[20]:
teren części miasta, XV – XVIII (nr rej.: A-444 z 12.12.1956),
Duży Rynek – rozległy rynek z okresu lokacji miasta, przekształcony po pożarze w 1656 roku w kompozycję barokową o trapezowatym kształcie, otoczony zabytkową, bogato zdobioną, niską zabudową sięgającą XVIII wieku; kramnice Tykocin, zabudowa rynku
Mały Rynek, niegdyś centrum dzielnicy żydowskiej, umiejscowiony w pobliżu synagogi z fragmentami arkadowego muru z bramami
kaplica pw. św. Elżbiety, 1771–1790, klasztor, 1771–1790, dzwonnica-brama z ogrodzeniem, pocz. XIX w., zabudowania gospodarcze: dom mieszkalny, ok. XVIII w. i stodoła z XIX w., dawny ogród i dziedziniec, 2 poł. XVIII – XIX;
zespół klasztorny misjonarzy (nr rej.: A-455 z 30.04.1958 i z 5.05.1958):
kościół par. pw. Świętej Trójcy – barokowy kościół oraz zespół klasztorny pomisjonarski fundacji J.K. Branickiego (1742–1749)
dawny klasztor i seminarium, obecnie plebania, 1741–1750, spichlerz, ul. 11 Listopada, II poł. XVIII w., brama, ul. 11 Listopada, II poł. XVIII w.;
poczta, ul. 11 Listopada 36, po 1815 roku (nr rej.: A-471 z 11.08.1994),
domy, ul. Piłsudskiego 22, 23, 25, 27, 29, 31, 33, 35, z XVIII-XIX w. (nr rej.: A-480, A-482 do A-486, A-491, A-496)
domy, ul. Złota 2, 3, XVIII – XIX w. (nr rej.: A-497, A-498)
wiatrakkoźlak, jeden z licznych na tych ziemiach wiatraków pozostawionych przez Holendrów, ul. Klasztorna, rok 1887 (nr rej.: A-499 z 24.01.1980),
pomnik Stefana Czarnieckiego z 1763 roku – szacowany na drugi po kolumnie upamiętniającej narodziny króla Zygmunta I Starego najstarszy pomnik świecki w Polsce, dzieło rzeźbiarza francuskiego Pierre de Coudray, wzniesiony z inicjatywy Jana Klemensa Branickiego, prawnuka Stefana Czarnieckiego, wykonana z piaskowca szydłowieckiego rzeźba dwumetrowej wysokości, umieszczona na cokole, przedstawia hetmana w stroju szlacheckim, ze złotą buławą w podniesionej ręce. Na cokole widnieją łacińskie inskrypcje z tekstem przywileju nadania starostwa tykocińskiego Stefanowi Czarnieckiemu. Usytuowany na środku placu postument został wyeksponowany w 1994 roku w wyniku działania trąby powietrznej, która wyrwała i połamała otaczające go drzewa (nr rej.: 19 z 12.05.1959, 217 z 21.10.1966),
Według Zygmunta Glogera pomnik stanął pomiędzy rokiem 1755 a 1760. Jan Klemens Branicki powierzył jego wykonanie najlepszemu rzeźbiarzowi, jaki osiadł wówczas w Warszawie, francuzowi Delone’[25].
Pomnik Stefana Czarnieckiego
Pomnik w 1918 r.
Pomnik obecnie
most drogowy na rzece Narwi, stalowy, k. XIX w., pocz. XX w., 1955 (nr rej.: A-354 z 7.07.2011).
grób zbiorowy Żydów tykocińskich w Lesie Łopuchowskim (25 sierpnia 1941)
pomnik Orła Białego – wzniesiony w 1982 roku z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Tykocińskiej, z funduszy społecznych, na pamiątkę ustanowienia Orderu Orła Białego w 1705 roku, które miało miejsce w Tykocinie. Pomnik autorstwa rzeźbiarza Jerzego Grygorczuka nawiązuje do wcześniejszego postumentu drewnianego, wzniesionego w tym miejscu w roku 1919 na pamiątkę odzyskania niepodległości. Rzeźba odlana w brązie, umieszczona na wysokim, prostopadłościennym cokole przedstawia orła w koronie, zrywającego się do lotu.
Dwór Pentowo z Europejską Wsią Bocianią, z licznymi bocianimi gniazdami, wieżą do obserwacji bocianów oraz zabytkowym drewnianym dworkiem rodziny Toczyłowskich,
wieś Kiermusy z rekonstrukcją karczmy, dworu staropolskiego oraz staropolskiego bazaru
Galeria Tykocin i Herbaciarnia – stworzona na wzór Herbaciarni „U Dziwisza” w Kazimierzu Dolnym nad Wisłą
Instytucją zajmującą się działalnością kulturalną, historyczną, edukacyjną, turystyczną, sportową jest Port Kultury Tykocin mieszczący się w zabytkowej kamienicy przy ul. Złotej 2.
A także Muzeum w Tykocinie Oddział Muzeum Podlaskiego w Białymstoku.
Ze względów na bogatą historię, nienaruszoną przyrodę oraz ścisły związek z kulturą żydowską, w mieście dominują wydarzenia związane z tymi tematami, a w szczególności jarmarki historyczne, rekonstrukcje wydarzeń historycznych, festyny i święta żydowskie, koncerty organowe.
W Tykocinie działa Tykociński Teatr Amatorski. Pierwsze wzmianki o jego występach pochodzą z 1914 roku. W okresie międzywojennym w Tykocinie działał również Żydowski Teatr Amatorski.
Najważniejsze wydarzenia cykliczne
Zdobycie Tykocina – rekonstrukcja bitwy o zamek i Tykocin w XVII w.[27]
Międzynarodowy Festiwal Filmów Przyrodniczych im. Braci Wagów.
Tykocińska Biesiada Miodowa.
Królewskie Śpiewanie.
Europejskie Dni Dziedzictwa Szlakiem Architektury Drewnianej.
Do Tykocina prowadzą 2 linie komunikacji publicznej PKS oraz w przeszłości jedna linia komunikacji prywatnej – Voyager Trans. Podczas roku szkolnego kursuje też 5 linni łączących Tykocin z wsiami położonymi na terenie gminy obecnie obsługiwanych przez FASTER sp. z o.o.
Najbliższa stacja kolejowa znajduje się w odległości 17 km, w miejscowości Knyszyn.
↑Dane Głównego Urzędu Statystycznego: ''Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2012 r.)'' [online] [dostęp 2014-07-15].
↑ abcTykocin w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-11](pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
↑Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2018r.
↑Wespazjan Hieronim Kochowski: Historya panowania Jana Kazimierza, tom I, oprac. Edward Raczyński. Księgarnia Walentego Stefańskiego, Poznań 1840, s. 118.
↑Beata Kuryłowicz: Charakterystyka fonetyczna dziewiętnastowiecznej gwary tykocińskiej w: „Białostockie Archiwum Językowe”, nr 6, red. Bogusław Nowowiejski. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2006, s. 41. ISSN 1641-6961
↑Józef Maroszek, Rzemiosło w miastach podlaskich, w: Studia nad produkcją rzemieślniczą w Polsce (XIV – XVIII w.), Maria Kwapień, Józef Maroszek, Andrzej Wyrobisz, Wrocław 1976, s. 96.
↑GUS – Główny Urząd Statystyczny [online] [dostęp 2014-07-14](pol.).
↑LeonardL.DrożdżewiczLeonardL., ŚLADAMI POGRANICZA, „Znad Wilii”, nr 4 (64), 2015, s. 28.
↑Jarosław Kloza, Józef Maroszek: Dzieje Goniądza w 450 rocznicę praw miejskich. „Prace Białostockiego Towarzystwa Naukowego”, nr 37. Białostockie Towarzystwo Naukowe, Białystok – Goniądz 1997, s. 10. ISBN 83-907455-2-6.
↑S.S.AndrzejewskiS.S., M.M.SiuchnińskiM.M., Miasta polskie w tysiącleciu, tom pierwszy, Wrocław – Warszawa – Kraków: Ossolineum, 1965, s. 290–292.
↑Gasztołd oddał gminie żydowskiej pogorzelisko po zamku Gasztołdów 10 marca 1522 r. na siedlisko gminy.
↑Jego zwłoki zostały sprowadzone do zamku w Tykocinie i tam przeszło rok spoczywały do 10 września 1573 roku, a następnie uroczyście zostały przewiezione do Krakowa i złożone w Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu.
↑M.M.BalińskiM.M., T.T.LipińskiT.T., Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym, tom II, Warszawa: S. Orgelbrand Księgarz, 1844, s. 1319 [dostęp 2013-02-05].
↑ abcTomaszT.ŚwięckiTomaszT., Opis starożytnéy Polski, tom I, Warszawa: Zawadzki i Węcki, 1816, s. 420–421 [dostęp 2013-02-05].
↑Spalono Zamek w Tykocinie, zniszczono i obrabowano kościoły. Prawdopodobnie wówczas spalono ratusz wraz z archiwum.
↑Zygmunt Gloger „Pomnik Czarnieckiego w Tykocinie” Ziemia. Tygodnik Krajoznawczy Ilustrowany.1910 R.1 nr 5 s. 76. dostępny: tutaj.
↑IzoldaI.HukałowiczIzoldaI., Tykocin. Odsłonięto tablicę ku czci Żydów zamordowanych 80 lat temu przez Niemców (ZDJĘCIA) [online], Kurier Poranny, 25 sierpnia 2021 [dostęp 2021-11-25](pol.).
↑Zdobycie Tykocina – strona Podlaskiej Brygady Rekonstrukcji. [dostęp 2010-05-15].
Bibliografia
A.A.KochańskiA.A., 526 lat dziejów miasta Tykocina na tle historii Polski, Białystok 2010.brak strony (książka)
53°12′20″N 22°46′15″E/53,205556 22,770833
.jpg)
szlak im. Łukasza Górnieckiego, 20 km: Tykocin – Piaski – Łaziuki – Kiślaki – Łazy – Słomianka – Jezioro Niklerz – Zajki – Laskowiec
szlak im. Z. Glogera, 60 km: Nowosiółki – Choroszcz – Ruszczany – Rogowo – Pańki – Rzędziany – Leśniki – Saniki – Tykocin – Stelmachowo – Jeżewo Stare
szlak Królowej Bony, 75 km: Tykocin – Góra – Krypno – Knyszyn – Kopisk – Czarna Wieś Kościelna – Czarna Białostocka – Dworzysk – Woronicze – Kopna Góra
Obwodnica Rowerowa Narwiańskiego Parku Narodowego, 90 km: Choroszcz – Zawady – Baciuty – Dobrowoda – Turośń Dolna – Borowskie Michały – Suraż – Łapy – Płonka Kościelna – Łupianka Stara – Jeńki – Waniewo – Kurowo – Jeżewo Stare – Tykocin – Choroszcz
.JPG)
