 |
Ten artykuł od 2019-09 wymaga zweryfikowania podanych informacji. |
Sztuka etruska – sztuka ludu Etrusków, zamieszkującego środkową część Italii położoną nad Morzem Tyrreńskim (obszar dzisiejszej Toskanii) od X do I w. p.n.e. (Rzymianie podbili Etrurię w III w. p.n.e.). Rozkwit cywilizacji przypada na okresy VII – VI w. p.n.e. oraz IV – III w. p.n.e. Największymi ośrodkami twórczości były: Tarquinia (Tarkwinia), Caere (Cerveteri), Clusium (Chiusi), Veii (Weje), Vulci (Wulczi)[1][2]. Początki miast sięgają kultury Villanova, rozwijającej się na tych terenach w epoce żelaza, w okresie od IX do VIII w. p.n.e. Zachowały się tylko ślady etruskich miast oraz zabytki architektury sepulkralnej (związanej z kultem zmarłych) i sakralnej oraz wyroby rzemieślnicze.
Chronologicznie najważniejszymi okresami rozwoju sztuki etruskiej był okres VI w. p.n.e., kiedy kształtowały się oryginalne, etruskie formy artystyczne oraz czasy pomiędzy III w. p.n.e. a II w. p.n.e., kiedy oryginalna sztuka etruska wzbogaciła się o wpływy sztuki greckiej, promieniujące z miast Wielkiej Grecji.
W okresie schyłku kultury tzw. protowillanowiańską związaną z epoką brązu i bezpośrednio po niej następującej kultury willanowiańskiej nastąpiło znaczne zróżnicowanie tempa rozwoju osiedli położonych na terenie Etrurii[2]. Najszybciej rozwinęły się ośrodki położone pomiędzy rzekami Arno a Tybrem. Na terenach tych natrafiono na pozostałości kamiennych budowli na planie prostokąta z wejściem poprzedzonym niewielkim portykiem. Na terenach sąsiednich, w warstwach archeologicznych datowanych na ten sam okres, odnaleziono ślady niewielkich chat z pali, chrustu i gliny. W miejscach pochówku natrafiono na groby szybowe, w których chowano prochy zmarłych w dwustożkowych popielnicach. Pod koniec okresu protowillanowiańskiego zaczęto nakrywy popielnic przykrywać hełmem z brązu lub gliny. Był to początek rozwoju form antropomorficznych, z których powstała kanopa. Na ten okres datowane są też pierwsze tumulusy (kurhany), nakrywające kilka sąsiednich grobów. Ceramika była lepiona bez użycia koła garncarskiego, ozdobiona rytymi ornamentami geometrycznymi. Z późniejszego okresu willanowiańskiego pochodzą naczynia z uchwytami w kształcie głów zwierzęcych, figurki przedstawiające ludzi i zwierzęta. W ornamentyce motywy geometryczne przeplatają się z motywami roślinnymi. Koniec VIII w. p.n.e. to czas kolonizacji greckiej na południu półwyspu i wpływu tej kultury na sztukę etruską. Rozwój handlu spowodował napływ wyrobów pochodzenia syryjskiego, egipskiego i fenickiego. Ujednolicenie stylistyczne nastąpiło pod koniec VII w. p.n.e.
_F0163960tris_Palazzo_Vitelleschi,_cavalli_alati_bardati,_scultura_etrusca_ellenistica,_insieme,_Tarquinia.jpg)
Głównym materiałem używanym w budownictwie była cegła i drewno. Kamień stosowano przede wszystkim w budowlach obronnych, natomiast terakotę do ozdoby.
Rzymski teoretyk architektury z I w. p.n.e. Witruwiusz podkreślał wpływ budownictwa etruskiego na architekturę rzymską. Zachowane pozostałości miast to przede wszystkim ślady siatki ulic orientowanych według stron świata, urządzeń wodnych i kanalizacyjnych. Pozwalają one wnioskować o wysokim poziomie urbanistyki, wzorowanym na kulturze greckiej i wschodniej. Domy wznoszone na początku VII w. p.n.e. budowane były na planie prostokąta. Fundamenty wykonywano z otoczaków lub bloków kamiennych, ściany z suszonej cegły wzmacniano drewnianymi palami. Dach o konstrukcji z drewna kryty był terakotowymi dachówkami. Domy zdobiono płytkami z terakoty. Na przełomie VII i VI w. p.n.e. dom etruski rozbudowany został wszerz, wzdłuż znajdującego się przed nim dziedzińca. Trójdzielne wnętrza składały się z umieszczonego pośrodku większego pomieszczenia i dwóch bocznych o mniejszej powierzchni. Pod wpływem kultury greckiej dom mieszkalny w IV w. p.n.e. uległ przekształceniu. W tym okresie domy budowano na planie prostokąta, z szeregiem pomieszczeń wokół częściowo przekrytego dachem atrium. Fundamenty były wykonywane z kamienia, a dwuspadowe dachy kryte były dachówką i zdobione terakotą. Do ok. II w. p.n.e. atrium zmieniało się, upodabniając się coraz bardziej do reprezentacyjnej izby z funkcją komunikacyjną.
Zabytki sakralne (świątynie etruskie) znane są z wykopalisk (Orvieto, Senguia, Faleria Vecchia), terakotowych modeli oraz opisów literackich. Przy budowie świątyń, pod wpływem porządku doryckiego wykształcił się porządek toskański. Jedynie w porcie Caere (Cerveteri) w Pyrgi odkryto pozostałości świątyni poświęconej bogini Thesan-Leukotei pochodzącej z ok. 460 p.n.e. Świątynia została wzniesiona na niskim, kamiennym podium. Boki pronaosu zamknięte są antami, a dach wsparty był na trzech rzędach kamiennych kolumn. Wnętrze na trzy nawy dzieliły ściany zbudowane z suszonych cegieł i wykończone tynkiem. Zdobione było polichromowanymi rzeźbami i terakotowymi fryzami. Typowa świątynia etruska wznosiła się na wysokim podium i była oparta na zasadzie kompozycji frontalnej. Jeden z krótszych boków stanowił główną fasadę i był ozdobiony głębokim portykiem. Z pozostałych stron świątynia była zamknięta pełnym murem. Cella – pomieszczenie wewnętrzne – dzieliła się na trzy części, każde poświęcone innemu bogu. Wewnętrzne ściany zdobiła jaskrawa polichromia, dekoracje malarskie i rzeźbiarskie.
Najlepiej zachowanymi etruskimi konstrukcjami architektonicznymi są grobowce. Na północy Etrurii dominowała forma grobu tolosowego, zbudowanego z bloków kamiennych, pod którymi umieszczano komorę grobową i dromos. Groby tolosowe na południu Etrurii, w pobliżu Caere są wykute w skale tufowej. Komory grobowe były często odbiciem wnętrza domu, bogato zdobione dekoracją rzeźbiarską i malarską (najciekawsze malowidła zostały odnalezione w Tarkwinii). W VI i V w. p.n.e. malowidła podkreślały architekturę krypty. Farby nakładano na bloki wapienne lub warstwę tynku. Freski miały układ pasowy, w górnych partiach umieszczano figury dekoracyjne, przeważnie zwierzęta, niżej malowano sceny rodzajowe z przedstawieniem zmarłego. Wyposażenie komór grobowych również naśladowało wyposażenie domów mieszkalnych (np. w grobach odkrytych w Caere). Charakterystyczne są urny w kształcie domu i urny zwieńczone pokrywą z rzeźbioną głową zmarłego. Etruskowie do wykonywania rzeźb używali gliny (koroplastyka) i metalu (toreutyka), najczęściej brązu. Najstarsze z zachowanych to wykonane z brązu maski pośmiertne zakładane na urny z prochami z VIII – VII wieku p.n.e., później głowy z terakoty na pokrywach urn (kanopa) i wreszcie w VI – II w. p.n.e. całe postacie zmarłych na pokrywach urn i sarkofagach[3].
Rozkwit rzeźby etruskiej przypada na VI w. p.n.e. Najsłynniejszym znanym z nazwiska etruskim rzeźbiarzem był pracujący w Veri mistrz Wulka, autor terakotowego posągu Apolla z Wej[3]. Posąg prawdopodobnie był jednym z elementów rzeźby grupowej dekorującej fronton świątyni. Znaczące miejsce w rzeźbie etruskiej zajmuje portret związany z kultem zmarłych. Na wieku urny umieszczano zwykle portret zmarłego. Charakterystycznym rodzajem rzeźby są terakotowe sarkofagi z postaciami zmarłych[1]. W VI w. p.n.e. doskonałość również osiągnęła obróbka brązu. Zaczęto stosować grawerowanie, cyzelowanie i gizerowanie. Jednym z najsłynniejszych dzieł jest słynna rzeźba Wilczycy kapitolińskiej[4].
Malarstwo etruskie jest najlepiej zachowaną dziedziną sztuki etruskiej. Liczne freski figuralne zdobiły wnętrza grobowców. Najstarsze, pochodzące z VII i VI w. p.n.e. są w stylu orientalnym. Ich tematyką są sceny rodzajowe i z mitów greckich. Barwne malowidła z postaciami o zaznaczonym konturze i zróżnicowanej kolorystyce w zależności od płci (dla kobiet zarezerwowano barwę białą, dla mężczyzn brunatną).
Podstawowym surowcem w rzemiosłach artystycznych była glina i metal. Wśród wyrobów ceramicznych do V w. p.n.e. dominują wazy zdobione ornamentami plastycznymi o geometrycznej formie, pokostowane, o czarnym połysku tzw. bucchero nero[3]. Naczynia tego typu wyrabiano z wędzonej gliny. Najsławniejszym ośrodkiem produkcji ceramicznej było Clusium. Przedmioty użytkowe wyrabiano z brązu: dzbany, kandelabry, aplikacje sprzętów, biżuterię, amulety, a nawet podeszwy sandałów. Przedmioty jubilerskie z metali szlachetnych formowano z maleńkich kuleczek (technika granulacji) lub cienkiego drucika (technika filigranu). Sporo wyrobów rzemiosła etruskiego zdołało przetrwać, przede wszystkim dzięki rzymskiemu kolekcjonerstwu.
Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.
Zawartość tej strony pochodzi stąd.
