Systematyka[1][2] | |||||
Domena | |||||
---|---|---|---|---|---|
Królestwo | |||||
Podkrólestwo | |||||
Nadgromada | |||||
Gromada | |||||
Podgromada | |||||
Nadklasa | |||||
Klasa | |||||
Nadrząd | |||||
Rząd | |||||
Rodzina | |||||
Rodzaj | |||||
Gatunek |
szczawik żółty | ||||
Nazwa systematyczna | |||||
Oxalis stricta L. Sp. Pl. 435 1753[3] | |||||
|
Szczawik żółty (Oxalis stricta L.) – gatunek rośliny z rodziny szczawikowatych (Oxalidaceae). Jako gatunek rodzimy występuje w lasach i wąwozach wschodniej Azji i wschodniej części Ameryki Północnej, a jako zawleczony i dziczejący – niemal na całym świecie, jest także pospolity w Polsce. W uprawach jest uciążliwym i trudnym do zwalczenia chwastem. Bywa lub bywał wykorzystywany jako roślina jadalna, lecznicza, magiczna i barwierska.
Szczawik żółty rośnie naturalnie w Azji Wschodniej – w Chinach, Korei, na Dalekim Wschodzie Rosji, na Wyspach Japońskich oraz we wschodniej części Stanów Zjednoczonych[4]. Jako gatunek introdukowany zadomowił się w Europie, pozostałej części Azji i Ameryki Północnej, w Afryce, Australii i Oceanii[5].
W Europie pojawił się w XVII lub XVIII wieku zawleczony jako chwast do ogrodów botanicznych. W Polsce notowany od 1809 roku i współcześnie w pełni zadomowiony. Wkracza do siedlisk półnaturalnych[6].
Geofit[10][8]. W Europie Środkowej siewki kiełkują w maju, a niedługo po nich ukazują się pędy wyrastające z kłączy[11]. Szczawik żółty kwitnie w zależności od warunków klimatycznych od lutego do października[4], w Europie Środkowej od czerwca do października[8]. Kwiaty otwierają się regularnie między godziną 8 a 9 rano (dlatego bywa sadzony w kwiatowych zegarach) w dni słoneczne[11]. W nocy i podczas dni pochmurnych kwiaty pozostają stulone[12]. Zapylenia dokonują owady[13]. Nasiona rozsiewane są podczas gwałtownego otwierania się dojrzałych torebek pod wpływem dotknięcia (ballochoria). Są w efekcie wyrzucane na odległość do 2 m[14], a według niektórych źródeł nawet ponad 4 m od rośliny macierzystej[15]. Pojedyncza roślina owocując przez cały sezon wegetacyjny może wydać w jego trakcie 5 tysięcy nasion. Kiełkuje niemal 100% z nich. Dodatkowo roślina rozprzestrzenia się wegetatywnie za pomocą podziemnych rozłogów, dzięki czemu tworzyć może zwarte płaty[15].
Część podliścieniowa siewki (hipokotyl) ma do 1 cm długości i w górnej części pokryta jest nielicznymi włoskami gruczołkowymi. Dwa liścienie osadzone są na krótkich (1 mm), nagich ogonkach, ich blaszka jest jajowata o długości 2–3 mm, z nielicznymi włoskami gruczołkowymi na brzegu, o wierzchołku zaokrąglonym i nasadzie nieco zbiegającej. Łodyżki nadliścieniowej (epikotylu) brak. Pierwsze liście właściwe, wyrastające skrętolegle, są trójlistkowe. Ogonek liściowy osiąga 0,6 do 1,5 cm długości. Listki są trójkątnie jajowate, o długości 2–3 mm, nieco szerze niż dłuższe. Szczyt listków jest wyraźnie wcięty[16].
Liczba chromosomów 2n = 18, 24[5].
W naturze rośnie w wąwozach, lasach i nad rzekami[4][5]. Pospolicie występuje na siedliskach antropogenicznych: na trawnikach, polach, w ogrodach i parkach, na terenach kolejowych i przydrożach, a także na murach[8][5][6]. Rośnie w pełnym słońcu i w półcieniu[15], na bardzo różnych glebach[9], ale najlepiej na wilgotnych[15], średnio próchnicznych, obojętnych lub słabo kwaśnych[6]. Preferuje gleby zasobne w wapń i dlatego może pojawić się masowo na polach po ich wapnowaniu[11].
W fitosocjologii uznawany za gatunek charakterystyczny zespołu roślinnego chwastów upraw roślin okopowych – Oxalido-Chenopodietum polyspermi[6].
Może tworzyć mieszańce ze szczawikiem Dillena[9].
Jeden z wielu gatunków żółto kwitnących szczawików grupowanych w sekcji Corniculatae[9]. Opisany przez Karola Linneusza w 1753 w Species Plantarum. Wybór lektotypu w materiałach zielnikowych Linneusza okazał się problematyczny i ustalony został dopiero w końcu XX wieku i na początku XXI wieku. Gatunek w 1979 został uznany za tożsamy z Oxalis fontana opisanym przez Alexandra Bunge z Azji Wschodniej w 1835[5].
Nazwa rodzajowa Oxalis utrwalona została przez Linneusza i nawiązuje do określenia rośliny u Nikandra, u którego oznacza ziele o kwaśnym smaku. Nazwa pochodzi od greckich słów oxýs (=ostry, kwaśny) i hals, halós (=sól). Określenie gatunkowe stricta oznacza z łaciny: wyprężony, sztywny[17]. Nazwa polska gatunku ustalona została jeszcze w XIX wieku[18]. Ta sama nazwa pojawiać się zaczęła w obrocie handlowym w odniesieniu do pochodzącego z Chile gatunku ozdobnego szczawika – Oxalis valdiviensis[19].
Gatunek jest uciążliwym chwastem upraw. Jest trudny do zwalczenia za pomocą środków ochrony roślin, a usuwanie mechaniczne jest nierzadko mało skuteczne z powodu odłamujących się podziemnych rozłogów, z których wyrastają nowe pędy[9]. Stosunkowo najbardziej efektywne jest usuwanie mechaniczne roślin młodych (do 6 tygodni), jeszcze nie owocujących i nie tworzących silnych rozłogów. Pomóc w ograniczeniu kiełkowania może mulczowanie gruntu. Nie pomaga w zwalczeniu tego gatunku koszenie – rośliny łatwo odrastają, a w miejscach regularnie koszonych zaczynają rosnąć przy gruncie[15]. Problemem w zwalczaniu gatunku w uprawach jest też jego szybki rozwój – rośliny zakwitają niedługo po kiełkowaniu i kwitną i owocują przez cały sezon wegetacyjny[9]. Ze względu na delikatny pokrój i niewielkie rozmiary roślina nie jest bardzo problematyczna w kontekście plonowania upraw[11]. Jej szkodliwość jest bardziej istotna w uprawach niektórych traw, zwłaszcza kukurydzy i sorgo, ponieważ jest gospodarzem dla patogennych grzybów z rodzaju Puccinia zarażających gatunki uprawiane[11][9]. Może być też powodem zanieczyszczenia nasion roślin uprawianych[20].
Szczawik żółty jest w całości rośliną jadalną (łodygi w dolnej części bywają włókniste, najlepiej spożywać liście, kwiaty, owoce i łodygę z górnej części pędu[21]), jednak ze względu na zawartość kwasu szczawiowego należy spożywać go ostrożnie, w niewielkich ilościach[9][13]. Spożyty w nadmiarze kwas szczawiowy blokuje wchłanianie wapnia prowadząc do zaburzeń stanu odżywienia[13]. W szczególności spożywania szczawiku unikać powinni cierpiący na reumatyzm, zapalenie stawów, dnę moczanową, kamicę nerkową lub zgagę[13]. Po obróbce cieplnej działanie szkodliwe rośliny jest mniejsze. Zalecana jest jako dodatek zaostrzający smak potraw, w tym sałatek (dodanie kwiatów służy także do ich ozdoby)[13]. Zaleca się pozyskanie roślin do spożycia tuż przed podaniem, ponieważ szybko więdną i po ścięciu lub zerwaniu skulają liście i kwiaty. W razie potrzeby przechowywać roślinę można w szczelnej, wilgotnej torbie w lodówce[21]. Indianie Kiowa żuli liście szczawika żółtego w celu stłumienia pragnienia[13][22].
Szczawik żółty bywa też wykorzystywany jako roślina lecznicza[9] i w takim celu wykorzystywany był przez Indian Ameryki Północnej[22]. Przypisywane jest mu działanie ściągające, przeciwgorączkowe i oczyszczające krew. Sok z liści stosowany był na skaleczenia i ukąszenia owadów. Roślina wykorzystywana była jako magiczna, stosowana przeciw złym duchom[23]. Bywa czasem też wysiewana jako ozdobna[9].
W wyniku gotowania całej rośliny uzyskuje się barwnik żółty (taki wytwarzali Menomini[22]) lub pomarańczowy (taki wyrabiali Indianie z plemienia Meskwaki[22])[13].
Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.
Zawartość tej strony pochodzi stąd.