Przez wiele lat związana z młodzieżową gazetą harcerską Świat Młodych (1974–1993), następnie z Uśmiechem Numeru (1992–1996). Autorka serii komiksowych (scenariusz i rysunki) o Jonku, Jonce i Kleksie oraz o Kubusiu Piekielnym, których przygody publikowała początkowo na łamach ŚM, a następnie w osobnych albumach. Nazywana „pierwszą damą polskiego komiksu”[2][3], jeden z największych i najbardziej znanych twórców komiksu w Polsce[4][5]. Zajmowała się też ilustrowaniem gazet, książek i czasopism, rysunkiem satyrycznym i malarstwem.
Życiorys
Wczesne lata
Pałac Czapskich, siedziba Akademii Sztuk Pięknych w WarszawiePapcio Chmiel, redakcyjny nauczyciel Pawel w zakresie rysowania komiksów (2009)
Podczas studiów pracowała jako statystka w filmach i malarka szyldów sklepowych[6]. W 1974 ukończyła grafikę na Wydziale GrafikiAkademii Sztuk Pięknych w Warszawie i od razu została zatrudniona do tworzenia komiksów w redakcji Świata Młodych, największego wówczas polskiego pisma młodzieżowego[7]. Wcześniej niemal w ogóle nie interesowała się komiksami. Jej nauczycielem w zakresie ich rysowania był w redakcji szef grafików ŚM Papcio Chmiel. Porównywał on styl swej uczennicy do rysunków Mariana Walentynowicza, którego sama nie lubiła, uważając jego rysunki za kiczowate[8].
Kariera komiksowa
Jeszcze w 1974 Pawel rozpoczęła tworzenie swojego najsłynniejszego cyklu opowieści obrazkowych o fantastycznych, często surrealistycznych i groteskowych przygodach dziewczyny i chłopca w wieku szkolnym oraz towarzyszącego im niebieskiego stworzenia, które wyszło z kałamarza: Jonka, Jonek i Kleks. Umiejscowienie jako głównych bohaterów dwójki dzieci i fantastycznej postaci o niezwykłych zdolnościach podpowiedział jej Papcio Chmiel[9], który sam odniósł wielki sukces dzięki komiksowi o dwóch harcerzach i uczłowieczającej się małpie (Tytus, Romek i A’Tomek). Pierwsze komiksy z Kleksem były czarno-białe, dopiero po jakimś czasie zaczęła tworzyć w kolorze. Kolejne części cyklu, zarówno wieloodcinkowe przygody, jak i jednostronicowe shorty publikowała na łamach ŚM do 1992. W 1980 Młodzieżowa Agencja Wydawnicza wydała pierwszy album z komiksami Pawel zatytułowany Przygody Jonki, Jonka i Kleksa. Do 1988 MAW opublikowała sześć zeszytowych opowieści.
W 1977 w Świecie Młodych ukazał się pierwszy odcinek komiksu Pawel Kubuś Piekielny, którego pomysł fabularny był bardzo podobny do nakręconego kilka lat później serialu Alternatywy 4[6]. Opowiada o dwóch rodzinach, które otrzymują mieszkania w technologii tzw. nowego budownictwa, a głównymi bohaterami jest dwójka dzieci: Kubuś i Malwina. Ich przygody wydawano w gazecie nieregularnie do 1988, a w formie dwóch albumów zostały zebrane przez wydawnictwo Interpress w 1984.
W 1992 ŚM opublikował narysowany przez Pawel komiks Bunt krasnoludków do scenariusza Konrada T. Lewandowskiego. Pawel była jedyną kobietą tworzącą komiksy w całej historii tego czasopisma[6]. Prócz tego rysowała ilustracje, tworzyła jego layout i makiety poszczególnych numerów. Po zakończeniu wydawania Świata Młodych, Pawel znalazła pracę w redakcji jego następcy – Uśmiechu Numeru[7], najpierw kwartalnika, a potem miesięcznika. Opublikowała w nim kilka jednostronicowych komiksów z Kleksem i Kubusiem, przede wszystkim odpowiadała jednak za całość szaty graficznej, łącznie z okładką[10]. UN przestał się ukazywać w 1996.
Przez ponad 20 lat Pawel opublikowała w prasie ponad tysiąc odcinków historii obrazkowych[5], wydano też kilkanaście albumów z jej komiksami (niektóre wielokrotnie wznawiano), z których największą popularność osiągnęła seria opowieści o Kleksie, jeden z najbardziej znanych polskich komiksów[6]. Do 2010 łączny nakład jej zeszytów i albumów przekroczył cztery miliony egzemplarzy[4]. Jeden z jej komiksów – bez wiedzy i zgody autorki – został opublikowany w fińskim piśmie dla młodzieży[11]. Pawel ze swojego cyklu najbardziej ceniła dwie części: W pogoni za czarnym Kleksem (wzorowane na „W pustyni i w puszczy” Henryka Sienkiewicza) oraz Pióro kontra flamaster (opowieść o walce o konsumenta między koncernami produkującymi nowoczesne flamastry i starodawne pióra wieczne)[9]. Od 2002 wydawcą Jonki, Jonka i Kleksa jest Egmont Polska[12], przygody Kubusia Piekielnego zaś w 2009 zebrało i wydało wydawnictwo Ongrys[13].
Do największych zalet opowieści Pawel zalicza się inteligentny, ponadczasowy humor, wyobraźnię w kreowaniu przygód swoich bohaterów, brak przemocy i wulgarności, nienachalną dydaktykę oraz skarykaturowane i umiejętnie przetworzone w satyryczny sposób realia[4]. Prócz najbardziej znanych serii stworzyła również osobne cykle komiksów edukacyjno-wychowawczych, broszur i wydawnictw promujących u dzieci i młodzieży bezpieczne zachowania i oszczędzanie. Ilustrowała podręczniki metodyczne, do nauki języków, matematyczne, publikacje dla zuchów, harcerzy i instruktorów oraz dotyczące problematyki praw konsumentów[4]. Artystka narysowała także wydane w latach 2007–2009 dwa komiksy dla Muzeum Powstania Warszawskiego (Za króla Piasta Polska wyrastaKornela Makuszyńskiego i O polskim ChrobotkuHanny Januszewskiej) oraz stworzyła albumy Kodeks zdrowego życia dla Centrum Onkologii – Instytutu im. Marii Skłodowskiej-Curie (2009) i Zakupy z MAXem dla Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (2012, scenariusz Alicji Pacewicz i Agnieszki Brzezińskiej). Nie lubiła rysować do cudzych scenariuszy, wolała wizualizować własne pomysły. Często trawestowała motywy ze znanych bajek[9] literatury, powiedzeń, przesądów i zdarzeń[14]. Wiele narysowanych przez nią komiksów (w tym tych o Kleksie) nigdy nie zostało opublikowanych.
W 2011, z okazji 22. Międzynarodowego Festiwalu Komiksu i Gier w Łodzi, Stowarzyszenie Twórców „Contur” wydało antologięW hołdzie Szarlocie Pawel, składającą się z poświęconych Pawel i stworzonym przez nią bohaterom rysunków i jednostronicowych komiksów autorstwa kilkudziesięciu twórców komiksowych[15].
Pozostała twórczość
Pawel, prócz rysowania komiksów, tworzyła też jako ilustratorka prasowa (m.in. w Komputer Świecie[16]), książkowa[17] i encyklopedyczna, prasowa rysowniczka satyryczna (dowcip rysunkowy i komentarz satyryczny), zajmowała się też rysunkiem artystycznym i malarstwem obrazów[18] (w tym animistycznych). Na początku lat 90. XX wieku pracowała przez kilka lat w szkole podstawowej jako nauczycielka plastyki i zajęć praktyczno–technicznych[11].
W 2000 Pawel stworzyła dwanaście rysunków, które zostały wydane w formie kartek pocztowych przez Krąg Instruktorski Poczta Harcerska Szczecin II. Jedna z nich została przygotowana specjalnie na Światowy Zlot Harcerstwa Polskiego „Gniezno 2000”[19].
29 czerwca 2010, z okazji 30. rocznicy ukazania się pierwszego albumowego wydania komiksu jej autorstwa, Pawel została odznaczona Brązowym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”[20], m.in. za walor edukacyjny i wychowawczy jej komiksów oraz kreowanie pozytywnego obrazu świata[11]. Z powodu złego stanu zdrowia medal w jej imieniu, wręczony przez sekretarza stanuPiotra Żuchowskiego, odebrał syn Andrzej[4]. Z kolei w 2017, podczas Festiwalu Kultury Popularnej DwuTakt w Toruniu Pawel został przyznany Złoty Puchar im. Janusza Christy, nagroda wręczana za szczególne osiągnięcia na polu popularyzacji komiksu[21]. W 2019, z okazji stulecia polskiego komiksu, przyznano jej podczas festiwalu Warsaw Comic Con pośmiertnie nagrodę "Zasłużony dla komiksu polskiego"[22]
W 2011 Pawel wystąpiła w filmie dokumentalnym „W ostatniej chwili – o komiksie w PRL-u”[23], a w 2017 w drugiej – poświęconej jej seriom komiksowym – części dziesięcioodcinkowego serialu dokumentalnego „Komiks – Superbohater PRL”[24].
Życie prywatne
Grób Eugenii Joanny Pawel-Kroll na cmentarzu Komunalnym Północnym w Warszawie
Jej mieszkający w Warszawie rodzice pochodzili z Kresów Wschodnich, byli weterynarzami i mieli dwoje dzieci (prócz Eugenii także starszą Krystynę, urodzoną w 1934[11]). W 1939, po rozpoczęciu II wojny światowej, Krystyna i jej matka zostały spod Brześcia nad Bugiem, gdzie dziewczynka spędzała wakacje u dziadków, wywieziona przez Rosjan do Kazachstanu. Wróciły do Polski w 1946, z objawami gruźlicy.
Pierwszym mężem Eugenii był poznany na uczelni malarz surrealistyczny. Ich małżeństwo zakończyło się rozwodem. Później została drugą żoną historyka i archiwisty Bogdana Krolla (1928–1999)[25], którego poznała za pośrednictwem biura matrymonialnego i z którym miała syna Andrzeja (ur. 1983). Miała też trzech nieślubnych partnerów; ostatnim z nich był marynarz, którego poznała na internetowym portalu randkowym i z którym żyła przez sześć lat[11]. W 2005 opublikowała minipowieść autobiograficzną „W stronę lata”.
W czerwcu 2019 w jednym z warszawskich kontenerów na śmieci odnaleziono zbiór komiksów, notatek, rysunków, zdjęć, dokumentów, książek, gazet i innych pamiątek należących do Szarloty Pawel. Zwołana za pośrednictwem Facebooka grupa osób zdążyła ocalić część porzuconych rzeczy, większość jednak została – mimo próśb, by tego nie robił – zabrana przez kierowcę śmieciarki. Przypuszczano, że archiwum zostało wyrzucone przez osoby sprzątające mieszkanie po zmarłej i nie zdające sobie sprawy z wartości prac[28][29].
Publikacje
Jonka, Jonek i Kleks
Opracowano na podstawie bibliografii zawartej w jednym z wydań komiksu[30].
Marzena Mróz: 100 rad dla rodziców małego alergika. Vademecum dla rodziców (Rea, 2004)
Barbara Adamczewska, Beata Meller: W kuchni babci i wnuczki (Nowy Świat, 2005)
Irena Regina Świętochowska: Figlarny wiatr. Wiersze dla dzieci (Nowy Świat, 2005)
W krainie sześciolatka (Rea 2008, kilka części)
Moje konsumenckie abc (UOKiK – Centrum Edukacji Obywatelskiej, 2011)
Szkoła promująca zalecenia Europejskiego kodeksu walki z rakiem. Poradnik metodyczny dla nauczycieli (Centrum Onkologii – Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie, 2013)
Kalendarz Komiksowy 2016 (2015, współautorka)
Powieści
W stronę lata (Nowy Świat, 2005)
Uwagi
↑Człon Kroll przyjęła do nazwiska po swym drugim mężu.
↑Nie żyje Szarlota Pawel, twórczyni komiksów o Jonce, Jonku i Kleksie. naekranie.pl. [dostęp 2019-01-17]. (pol.).
↑Szarlota Pawel nie żyje. Była pierwszą damą polskiego komiksu. kultura.dziennik.pl, 2018-09-14. [dostęp 2019-01-17]. (pol.).
↑ abcdeKrzysztof Skrzypczyk: Normalność, czyli wybitni przedstawiciele polskiej branży komiksowej jako pełnoprawni twórcy kultury. komiks.gildia.pl, 2010-07-19. [dostęp 2019-01-17]. (pol.).
↑ abMichał Wojtczuk: Jonek, Jonka i Kleks w żałobie: zmarła Szarlota Pawel. warszawa.wyborcza.pl, 2018-09-14. [dostęp 2019-01-17]. (pol.).
↑Kultowe czasopisma dziecięce i młodzieżowe. oczytanyfacet.pl, 2018-11-03. [dostęp 2019-01-21]. (pol.).
↑ abcdefOlga Wiechnik: Szarlota Pawel: Ta „ikona PRL-u” to brzmi politycznie, a ja nie znoszę wtrętów politycznych w komiksie. wysokieobcasy.pl, 2017-12-23. [dostęp 2019-01-17]. (pol.).
↑Jonka, Jonek i Kleks. swiatkomiksu.pl. [dostęp 2019-01-21]. (pol.).
↑Marcin Waincetel, Artur Maszota: Prace i pamiątki Szarloty Pawel, które udało się uratować ze śmietnika. booklips.pl, 2019-09-06. [dostęp 2020-01-02]. (pol.).
↑Nie żyje Szarlota Pawel. Miała 68 lat. prawy.pl, 14 września 2018. [dostęp 2018-09-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-09-22)].
↑Prace Szarloty Pawel wylądowały na śmietniku. Ludzie wyciągali z kontenera pamiątki po kultowej artystce. kultura.gazeta.pl, 2019-06-28. [dostęp 2019-08-03].
↑Prace Szarloty Pawel trafiły na śmietnik. kultura.onet.pl, 2019-06-28. [dostęp 2019-08-03].
↑Szarlota Pawel: Szalony wynalazca i inne opowieści. Warszawa: Egmont Polska, 2018, s. 80. ISBN 978-83-281-2740-1.Sprawdź autora:1.
Linki zewnętrzne
Fanklub przygód Jonki, Jonka i Kleksa. szarlotapawel.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-03-11)].
