Jesienią 1991 odbyły się pierwsze po II wojnie światowej w pełni wolne wybory parlamentarne do Sejmu I kadencji i Senatu II kadencji. Prezydent Lech Wałęsa desygnował Jana Olszewskiego na premiera już 5 grudnia 1991, gdy nie powiodła się misja kandydata prezydenckiego Bronisława Geremka ani próba pozostawienia na stanowisku urzędującego premiera Jana Krzysztofa Bieleckiego. Sejm powołał Jana Olszewskiego na premiera w dniu 6 grudnia 1991. Niemożność zbudowania trwałej koalicji programowej zniechęciła także Jana Olszewskiego, który w połowie grudnia złożył rezygnację z utworzenia rządu, której Sejm jednak nie przyjął. Jana Olszewskiego wsparło wówczas Polskie Stronnictwo Ludowe (w zamian za obietnicę kilku stanowisk wiceministrów)[1]), któremu po głosowaniu demonstracyjnie podziękował Jarosław Kaczyński[2]. W końcu, 23 grudnia 1991, po drugiej turze długich negocjacji, dzięki poparciu Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” i Polskiego Stronnictwa Ludowego[3], udało się stworzyć gabinet koalicyjny, w którym zasiadali przedstawiciele zaledwie 4 partii (Porozumienia Centrum – 4, Zjednoczenia Chrześcijańsko-Narodowego – 3, Polskiego Stronnictwa Ludowego – Porozumienia Ludowego – 2 i Partii Chrześcijańskich Demokratów – 1), które łącznie dysponowały w Sejmie zaledwie 114 głosami[4]. Czynnikiem, który dodatkowo osłabiał rząd, był narastający konflikt między premierem a Jarosławem Kaczyńskim – szefem partii, która miała w rządzie najwięcej ministrów. Przyczyną konfliktu były głównie sprawy personalne i wzajemny brak zaufania[5].
Prace
Rząd Jana Olszewskiego działał już w nowym otoczeniu międzynarodowym. 8 grudnia 1991 przestał istnieć Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. To skłoniło ekipę Jana Olszewskiego do podjęcia działań mających na celu integrację Polski z Organizacją Traktatu Północnoatlantyckiego (NATO) i Wspólnotami Europejskimi. Po raz pierwszy w oficjalnych dokumentach Ministerstwa Obrony Narodowej pojawiło się stwierdzenie, że członkostwo w NATO jest strategicznym celem polityki obronnej RP. Przyspieszono rozpoczęte w październiku 1990[6] negocjacje, mające na celu wycofanie armii rosyjskiej z Polski.
Rząd Jana Olszewskiego zmienił także koncepcję prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych. Wspierał też rolnictwo, wprowadzając ceny minimalne na produkowaną żywność i dopłaty do paliwa rolniczego[7]. Całkowite zahamowanie prywatyzacji spowodowało otwarty konflikt rządu z ugrupowaniami liberalnymi w parlamencie. W marcu 1992 konsternację wywołało wysunięcie przez Lecha Wałęsę niekonsultowanych z rządem koncepcji NATO-bis i EWG-bis, które kolidowały z dotychczasowym euroatlantyckim kursem gabinetu.
22 maja 1992 premier Jan Olszewski sprzeciwił się podpisaniu klauzuli polsko-rosyjskiego traktatu o przyjaźni i dobrosąsiedzkiej współpracy, która przekazywała bazy, opuszczane przez wojska rosyjskie wycofujące się z Polski, w ręce międzynarodowych spółek polsko-rosyjskich. Premier przekazał sprzeciw rządu, wysyłając depeszę szyfrową do Moskwy na ręce Lecha Wałęsy, który po osobistej rozmowie z Borysem Jelcynem zmienił kontrowersyjny zapis w umowie. Doszło jednak do otwartego konfliktu rządu z prezydentem Lechem Wałęsą[8]. Autor parafowania dokumentów przed podpisaniem pozostał nieznany. Jak stwierdził Jan Olszewski: To było wręcz zdradą stanu, a cała sprawa nigdy nie została wyjaśniona: do dziś nie wiadomo, kto wydał dyspozycję podpisania tego dokumentu[9].
Okoliczności odwołania Jana Olszewskiego
Rząd Jana Olszewskiego nie dysponował trwałą większością parlamentarną. Nie powiodły się próby rozszerzenia jego zaplecza najpierw o Unię Demokratyczną, Kongres Liberalno-Demokratyczny i Polski Program Gospodarczy, a potem o Konfederację Polski Niepodległej. 24 maja 1992 rada Unii Demokratycznej podjęła uchwałę wzywającą rząd Olszewskiego do ustąpienia[10]. 26 maja 1992 prezydent Lech Wałęsa przesłał do marszałka Sejmu formalne pismo, informując o utracie zaufania do rządu i o cofnięciu swojego poparcia[11]. 27 maja 1992 prezydium klubu parlamentarnego UD, a następnie rada koalicyjna „trójki” (UD, KLD, PPG), podjęły decyzję o zgłoszeniu w Sejmie wniosku o wotum nieufności wobec rządu.
Następnego dnia, 28 maja 1992, Sejm na wniosek posła Janusza Korwin-Mikkego przyjął głosami KPN, PC, ZChN, „Solidarności”, PSL-PL, PChD i UPR, przy bojkocie głosowania przez UD i KLD, uchwałę zobowiązującą ministra spraw wewnętrznych „do podania do dnia 6 czerwca 1992 pełnej informacji na temat urzędników państwowych od szczebla wojewody wzwyż, a także senatorów, posłów (...), będących współpracownikami Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w latach 1945–1990”[12]. Uchwała pomijała współpracowników WSI[13]. 29 maja 1992 przedstawiciel Unii Demokratycznej Jan Rokita złożył w imieniu 65 posłów z UD, KLD i PPG wniosek o wotum nieufności dla rządu Jana Olszewskiego. 2 czerwca 1992 w trakcie ostatecznych rozmów na temat poszerzenia koalicji z KPN minister Antoni Macierewicz spotkał się z wicemarszałkiem Sejmu Dariuszem Wójcikiem z KPN i poinformował go o tym, że nazwisko przywódcy KPN Leszka Moczulskiego znajdzie się na liście, którą dwa dni później przekaże Sejmowi. Rozmowy z KPN zakończyły się niepowodzeniem[14].
Gabinet został odwołany przez Sejm w nocnym głosowaniu po północy 5 czerwca 1992 (co w publicystyce prawicowej otrzymało później miano nocy teczek), kilkanaście godzin po wykonaniu przez ministra spraw wewnętrznych Antoniego Macierewicza uchwały Sejmu o ujawnieniu tajnych współpracownikówSłużby Bezpieczeństwa (tzw. lista Macierewicza), na której znalazło się m.in. 3 ministrów i 8 wiceministrów rządu Jana Olszewskiego[15]. Premier, popierając decyzję Antoniego Macierewicza, zaproponował w porozumieniu z I prezesem Sądu NajwyższegoAdamem Strzemboszem powołanie niezależnej komisji dla oceny prawdziwości przedstawionych materiałów. Sejm nie rozpatrzył tego wniosku[12]. Na przyspieszenie rozpatrywania wniosku o odwołanie rządu wpłynął prezydent Lech Wałęsa, który złożył 4 czerwca 1992 własny wniosek o odwołanie premiera[16].
Rząd w okresie premiera Waldemara Pawlaka
Dzień po odwołaniu rządu Jana Olszewskiego prezydent Lech Wałęsa desygnował na szefa rządu prezesa PSLWaldemara Pawlaka[17]. Sejm tego samego dnia powołał go na urząd premiera, powierzając misję przedstawienia wniosków co do nowej Rady Ministrów[18].
Waldemar Pawlak został powołany zgodnie z art. 37 ust. 1 obowiązującej Konstytucji RP, zgodnie z którym do czasu sformowania własnej Rady Ministrów na stanowiskach pozostali wszyscy poprzedni członkowie rządu (w uchwale w sprawie odwołania Rady Ministrów Sejm powierzył rządowi dalsze pełnienie obowiązków do czasu powołania Rady Ministrów w nowym składzie[19]). W konsekwencji rząd Jana Olszewskiego od 5 czerwca 1992 urzędował w dalszym ciągu w dotychczasowym składzie[20] z nowym premierem. W czasie urzędowania premier Waldemar Pawlak wniósł o zwolnienie z pełnienia obowiązków ministra spraw wewnętrznych Antoniego Macierewicza oraz ministra-szefa Urzędu Rady Ministrów Wojciecha Włodarczyka, a także urlopował kierownika Ministerstwa Obrony Narodowej Romualda Szeremietiewa. 20 czerwca kierownikami zostali Aleksander Łuczak (Urząd Rady Ministrów), Andrzej Milczanowski (Ministerstwo Spraw Wewnętrznych) i Janusz Onyszkiewicz (Ministerstwo Obrony Narodowej).
Trwająca nieco ponad miesiąc misja Waldemara Pawlaka dotycząca sformowania gabinetu zakończyła się niepowodzeniem. 7 lipca 1992 Waldemar Pawlak podał się do dymisji. Prezydent Lech Wałęsa przyjął dymisję i złożył w Sejmie wniosek o powołanie na stanowisko premiera Hanny Suchockiej. Została ona powołana przez Sejm na stanowisko premiera 10 lipca 1992 (wcześniej tego samego dnia odwołano Waldemara Pawlaka)[21]. Już dzień później zrealizowała powierzoną misję tworzenia nowego rządu[22].
Tym samym ministrowie rządu Jana Olszewskiego zakończyli urzędowanie 11 lipca 1992[23].
↑Wiesława Jednaka: Gabinety koalicyjne w III RP, Wrocław 2004, s. 145.
↑Antoni Dudek: Historia polityczna Polski 1989–2012, s. 192.
↑Antoni Dudek: Pierwsze lata III Rzeczypospolitej 1989–2001. s. 235. ISBN 83-86225-64-5.
↑Antoni Dudek: Pierwsze lata III Rzeczypospolitej 1989–2001. s. 236. ISBN 83-86225-64-5.
↑Antoni Dudek: Pierwsze lata III Rzeczypospolitej 1989–2001. s. 237–238. ISBN 83-86225-64-5.
↑Bogusz Szymański: Ostateczne wycofanie wojsk radzieckich z Polski. gazeta.pl, 16 września 2009.
↑Prawo i Sprawiedliwość zorganizuje 4 czerwca w Sejmie obchody upadku rządu Olszewskiego. wpolityce.pl, 25 maja 2012.
↑Antoni Dudek: Historia polityczna Polski 1989–2012, s. 211–212.
↑Jan Olszewski wspomina: „Tusk z KLD zaproponowali mi w 1992 roku swoje dalsze wsparcie, ale pod warunkiem, że zapewnimy im nietykalność...”. wpolityce.pl, 4 maja 2017.
