 Oddział partyzancki Kakucy Czolokaszwilego | |||
| Czas |
28 sierpnia – 5 września 1924 | ||
|---|---|---|---|
| Miejsce | |||
| Terytorium | |||
| Wynik |
stłumienie powstania | ||
| Strony konfliktu | |||
| |||
| Dowódcy | |||
| |||
| Straty | |||
| |||
Powstanie sierpniowe – gruzińskie powstanie przeciwko władzy bolszewickiej, próba restytucji Demokratycznej Republiki Gruzji. Miało miejsce w sierpniu 1924, ponad trzy lata po radzieckim podboju Gruzji i ustanowieniu Gruzińskiej SRR. Zostało stłumione przez władze bolszewickie, a jego uczestnicy poddani represjom Armii Czerwonej i Czeka. W ich wyniku zginęło od 7-10 tys. do nawet 20 tys. uczestników i sympatyków walczących o stworzenie niezależnego państwa gruzińskiego.
W marcu 1921 Demokratyczna Republika Gruzji przestała istnieć wskutek zajęcia kraju przez Armię Czerwoną, oficjalnie spieszącą z pomocą bolszewickiemu powstaniu w obszarze granicznym między Gruzją a opanowaną już przez bolszewików Armenią[1]. Struktury partii bolszewickiej w Gruzji były słabo rozbudowane, a poparcie dla partii niewielkie[2]. Armia Czerwona zajęła cały kraj dzięki zdecydowanej przewadze liczebnej nad wojskami gruzińskimi[3].
Po utworzeniu Gruzińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej pełnię władzy w kraju przejął komitet rewolucyjny złożony z gruzińskich bolszewików. Utworzona została gruzińska Czeka, na czele której stanął Kote Cincadze. Prowadzony był nabór do miejscowych oddziałów Armii Czerwonej[4]. Nastąpiły represje wobec opozycji[5] i wobec Gruzińskiego Kościoła Prawosławnego[6].
Elita polityczna i kulturalna Demokratycznej Republiki Gruzji w momencie upadku państwa udała się na emigrację. Rząd gruziński na emigracji pragnął uchronić korpus oficerski od rozproszenia, by móc na emigracji tworzyć armię narodową, gotową do walki o niepodległość po załamaniu się władzy bolszewickiej. Rząd gruziński, bez większego powodzenia, starał się przekonywać opinię międzynarodową, iż to on właśnie reprezentuje legalną władzę swojego państwa[7]. Opór antyradziecki trwał także w samej Gruzji, gdzie w górach przetrwały resztki oddziałów dawnej armii gruzińskiej. Siły te dwukrotnie – jesienią 1921 i wiosną 1922 – bez powodzenia wzywały ludność do masowego wystąpienia przeciwko bolszewikom[8].
W marcu 1922, natychmiast po upadku Demokratycznej Republiki Gruzji, jej emigracyjny rząd gruziński postanowił skoordynować działania istniejących jeszcze na terenie kraju oddziałów. Zadanie to miała realizować organizacja o nazwie Centrum Wojskowe kierowana przez Gogitę Pagawę, Iwane Narikeladzego, Konstantine Abchaziego oraz Rostoma Muscheliszwilego. W maju 1922 na polecenie Noe Żordanii wszystkie nadal działające nielegalnie i półlegalnie organizacje gruzińskie zawarły porozumienie, na mocy którego postanowiły wspólnie walczyć przeciwko bolszewikom. Centrum Wojskowe było zwalczane przez gruzińskie oddziały Czeka[9].
Porozumienie z maja 1922 zakładało utworzenie komisji analizującej dorobek obalonego przez bolszewików rządu mienszewickiego, utworzenie Komitetu Niepodległości odpowiedzialnego za organizację zbrojnego powstania, następnie poprowadzenia samej walki o niepodległość, wreszcie doprowadzenia do wyborów do Konstytuanty, w której każda z partii miałaby otrzymać maksymalnie 1/3 mandatów[10]. Niepodzielnie rządzący w Demokratycznej Republice Gruzji mienszewicy uznali tym samym za zasadną krytykę pod adresem ich postępowania z lat 1918-1921 formułowaną przez narodowych demokratów. Musieli także zgodzić się na ustępstwa, gdyż to ich partia poniosła wskutek bolszewickich represji politycznych największe straty. W Komitecie Niepodległości Gruzji oprócz mienszewików i narodowych demokratów znaleźli się eserowcy, socjaliści federaliści oraz przedstawiciele Niezależnej Socjaldemokratycznej Partii "Lucz". Liderami Komitetu byli kolejno Gogita Pagawa, Nikoloz Karcywadze i Konstantine Andronikaszwili[10]. Początkowo Komitet Niepodległości nie zajmował się organizacją powstania zbrojnego, a jedynie spełniał funkcje nieformalnej filii rządu emigracyjnego, oczekującej na upadek Rosji Radzieckiej (jak sądzono, miał on szybko nastąpić)[10].
Komitet Niepodległości nie był w stanie w pełni koordynować działania wszystkich podziemnych organizacji gruzińskich. W czerwcu 1922 oddziały narodowych demokratów bez zgody komitetu zaatakowały bolszewickie posterunki w Duszeti, doprowadzając następnie do wybuchu walk partyzanckich w Pszawetii, Chewsuretii i części Kachetii. Powstanie to zostało stłumione we wrześniu tego samego roku[10]. Następnie represje objęły także organizacje niezwiązane z wystąpieniem w Duszeti. Aresztowani zostali wszyscy przywódcy demokratyczni i mienszewiccy, kierujący Komitetem Niepodległości Nikoloz Karcywadze oraz oficerowie wchodzący w skład Centrum Wojskowego. Szesnastu z nich zostało osądzonych w trybie doraźnym i rozstrzelanych nocą z 19 na 20 maja 1923[10][a]. W listopadzie 1923 Czeka ostatecznie wykryła Komitet Niepodległości i aresztowała jego działaczy: Noe Chomirikiego, Benię Czchszkaszwilego, Waso Nodię oraz Seida Dewdarianiego. W czasie tych aresztowań w ręce czekistów wpadły wytyczne i prognozy rządowe odnoszące się do przyszłej walki zbrojnej z bolszewikami[10].
Na początku 1924 gruziński ruch niepodległościowy dysponował pewnymi siłami zbrojnymi (oddziały partyzanckie ukrywały się w górach), aresztowania zniszczyły natomiast jego zaplecze polityczne, uniemożliwiając nawet półlegalne funkcjonowanie wszystkich partii. Ogólnokrajowa koordynacja wystąpienia antybolszewickiego stała się tym samym niemożliwa. Mimo to plany ogólnogruzińskiego powstania nie zostały zarzucone[10]. Jako jego termin wyznaczono luty 1924[11].
Na początku lutego Czeka dokonała kolejnych aresztowań, w wyniku których w więzieniach znaleźli się Gogita Pagawa i pozostający dotąd na wolności czołowi oficerowie gruzińscy. W związku z tym do wybuchu walk nie doszło. W czerwcu 1924 ostatni wolni członkowie Komitetu Niepodległości postanowili rozpocząć powstanie mimo wszystko, wyznaczając 17 sierpnia 1924 jako nowy termin ogólnokrajowego wystąpienia i gen. Spiridona Czawczawadzego jako jego wodza naczelnego. Komitet szacował, że może liczyć na 2,5 tys. uczestników powstania, miał również nadzieję, że część Gruzinów służących w Armii Czerwonej nie weźmie udziału w tłumieniu wystąpienia lub nawet zdezerteruje ze swoich jednostek (dla porównania rząd radziecki dysponował 10-11 tys. żołnierzy)[11].
16 sierpnia 1924 Czeka aresztowała Waliko Dżugelego, byłego szefa sztabu gruzińskiej Gwardii Ludowej i uczestnika przygotowań do powstania. Następnie na łamach prasy ukazał się jego list do Komitetu Niepodległości, według oficjalnej wersji napisany w więzieniu, ostrzegający organizatorów buntu przed represjami. Komitet nakazał wówczas powstrzymać się od walki zbrojnej. Mimo to powstanie wybuchło w końcu miesiąca niezależnie od jego decyzji[11].
28 sierpnia oddział księcia Grigora Ceretelego opanował ośrodek przemysłowy w Cziaturze. Tam też proklamowano powstanie Tymczasowego Rządu Gruzji. Walki toczyły się także w powiatach ozurgeckim i senackim w Gruzji zachodniej. Oddział kawalerii Kakucy Czolokaszwilego zajął Manglisi; zatrzymany przez wojska radzieckie nie zdołał jednak kontynuować marszu na Tbilisi. Zupełnie niezależnie toczyły się walki o region Mcchety, gdzie dowodził Dawid Oniaszwili, Gori i Achalkalaki - pod kierownictwem Loszkaraszwilego, jak również starcia w centralnej części kraju. Pierwsze trzy dni powstania były okresem jego największych sukcesów, jakie bojownicy odnieśli przede wszystkim w powiatach: zugdidskim, duszeckim, saberińskim i szarapańskim. Największe bitwy stoczono we wschodniej Gruzji; zasięg walk ogarnął nawet część Dagestanu (okolice Derbentu), zamieszkiwanego przez muzułmanów[11]. Na opanowanych terenach powstańcy organizowali tymczasową administrację cywilną, niekiedy zwracali pierwotnym właścicielom własność znacjonalizowaną na mocy bolszewickich dekretów. Najważniejszym ośrodkiem powstańczym była Cziatura. Poszczególne oddziały walczyły na własną rękę - próby koordynacji działań nie powiodły się wobec zdecydowanej przewagi sił radzieckich[11]. Organizatorzy powstania nie uzyskali znaczącego wsparcia ze strony chłopów (część ludności wiejskiej wierzyła w hasła propagandowe bolszewików) oraz przedstawicieli mniejszości narodowych i wyznaniowych (Osetyjczycy, Abchazowie, muzułmanie Adżarii)[11].
31 sierpnia 1924 Czeka ogłosiła, iż przywódcy powstania będą rozstrzeliwani bez sądu. Jeszcze tego samego dnia stracono 44 uczestników i sympatyków gruzińskiego wystąpienia. Armia Czerwona bezwzględnie tłumiła powstanie[11]. Liczbę zabitych i uwięzionych w toku represji Czeka Andrzej Furier, w ślad za Amy Knight, szacuje na 7-10 tys. osób[12]. Z kolei Wojciech Materski twierdzi, że łącznie - wskutek doraźnych akcji pacyfikacyjnych Armii Czerwonej i działań Czeka, ale bez liczenia zabitych w bezpośrednich starciach - zginąć mogło od 12578 osób (dane oficjalne) do nawet 20 tys. (szacunek dyplomaty gruzińskiego Swimona Mdiwaniego)[13].
W 1925 przed gruzińskim Sądem Najwyższym miał miejsce pokazowy proces 46 działaczy niepodległościowych związanych z Komitetem Niepodległości. Wszyscy, na czele z jego ostatnim przewodniczącym Konstantinem Andronikaszwilim, zostali skazani na śmierć za "przygotowywanie i kierownictwo kontrrewolucyjnego buntu, tworzenie politycznych i zbrojnych band, terroryzm i szpiegostwo". Spośród organizatorów powstania tylko pojedyncze osoby zdołały przedostać się na emigrację[13].
Doświadczenie przegranego powstania skłoniło kaukaskich przywódców emigracyjnych do powołania wspólnego ośrodka walki o niepodległość; uznano bowiem, że sukces w walce z władzą radziecką może dać jedynie solidarne wystąpienie narodów kaukaskich. 11 listopada 1924 został utworzony Komitet Niepodległości Kaukazu. W jego skład weszli przedstawiciele środowisk gruzińskich, azerskich oraz górali zamieszkujących Kaukaz Północny. Komitet brał znaczący udział w ruchu prometejskim, nie zorganizował już jednak w radzieckiej Gruzji żadnego powstania zbrojnego[13].
Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.
Zawartość tej strony pochodzi stąd.
