Powojnik alpejskiOwoce powojnika tanguckiegoPowojnik Jackmana odm. 'The President''Capitaine Thuilleaux''Josephine'
Powojnik (ClematisL.) – rodzaj roślin z rodzinyjaskrowatych (Ranunculaceae). Obejmuje ok. 500 gatunków[5]. Występują na całym świecie w strefie klimatu umiarkowanego i ciepłego. Nieliczne gatunki rosną także w klimacie okołobiegunowym i w strefie międzyzwrotnikowej[6] (przedstawicieli rodzaju brak tylko w Ameryce Południowej[7]). Największe zróżnicowanie gatunkowe występuje w Azji wschodniej[8]. Tylko w Chinach rośnie co najmniej 147 gatunków, z czego 93 to endemity[6]. Rośliny te zajmują zróżnicowane siedliska – od lasów deszczowych po półpustynie[7].
Nazwa naukowa rodzaju wywodzi się od greckiego κλῆμα klḗma – "pęd, gałązka, wić"[9][10].
Wiele gatunków z rodzaju uprawianych jest jako rośliny ozdobne, wyhodowano także w obrębie rodzaju liczne odmiany ozdobne[7]. Nieliczne gatunki wykorzystywane są leczniczo i jako rośliny magiczne[11].
Morfologia
Pokrój
Pnącza wspinające się lub płożące o drewniejących (często przynajmniej u nasady) lub zielnych łodygach dorastające u niektórych gatunków do 30 m długości[7][6], rzadziej krzewy i półkrzewy o wyprostowanych pędach[6] i rośliny zielne o wznoszących się pędach wyrastających z płożącego kłącza[12]. Wspinają się za pomocą ogonków liściowych owijających się wokół podpór, rzadziej owijają się szypułki kwiatowe lub szczytowy listek liścia złożonego (C. texensis)[10].
Naprzeciwległe, zimozielone lub opadające na zimę, złożone z 3 listków, podwójnie 3-listkowe lub nieparzystopierzaste[13], rzadziej liście są pojedyncze[7]. Brzegi blaszki są ząbkowane lub całobrzegie, czasem nieco klapowane[10].
Wyrastają pojedynczo w kątach liści lub zebrane w kwiatostany wierzchotkowe, wiechy lub w pęczki w kątach liści lub na szczytach pędów[6][12]. Kwiaty zwykle są szypułkowe i wsparte dwoma przysadkami[6]. Zwykle są obupłciowe, u nielicznych gatunków kwiaty męskie i żeńskie wyrastają na różnych roślinach[7]. Okwiat zwykle jest gwiaździście rozpostarty, czasem dzwonkowaty. Składa się z 4 (najczęściej) lub 5–8 listków[7] (utożsamianych z działkami kielicha, podczas gdy płatków korony brak[6][12]). Wielkość kwiatów jest zróżnicowana – osiągają one od 1 do 30 cm średnicy[10]. Okwiat jest różnie zabarwiony, często też barwne są pylniki[10]. Pręciki i słupki są liczne (od 5 do 150[12]). Słupki zwykle są owłosione i zawierają pojedyncze zalążki[6].
Zbiorowe, składające się z licznych, główkowato skupionych, drobnych niełupek, które zachowują na szczycie szyjkę słupka, przeważnie wydłużającą się w czasie owocowania i pierzasto owłosioną. Puszyste owoce pozostają na roślinie często do zimy[13][14].
Biologia
Byliny, krzewy lub pnącza. W Polsce okres kwitnienia przypada od maja do października. Niektóre gatunki są lekko trujące (trujące są: sok, liście, kwiaty i owoce)[15]. Sok niektórych powojników bywa gryzący i powodować może stany zapalne skóry[11].
Systematyka
Pozycja systematyczna
Rodzaj z podrodziny Ranunculoideae Arnott, rodziny jaskrowatych (Ranunculaceae) z rzędu jaskrowców (Ranunculales)[2]. W obrębie rodzaju wyróżnia się 9 podrodzajów[4], z których niektóre bywają wyodrębniane w niektórych ujęciach jako odrębne rodzaje np. Atragene (ok. 5 gatunków górskich, w tym z Clematis alpina) oraz Viorna (gł. wielkokwiatowe rośliny z Ameryki Północnej)[7].
Liczna grupa uprawianych powojników jest mieszańcami i kultywarami o trudnym do ustalenia pochodzeniu. Opisuje się je według wzoru (przykład) Clematis 'The President'.
Zastosowanie
Ze względu na duże i barwne kwiaty wiele gatunków uprawianych jest jako rośliny ozdobne. W Europie powojniki uprawiane zaczęły być w XVI wieku, ale popularne stały się w wieku XIX kiedy zaczęły być hodowane i selekcjonowane liczne odmiany ozdobne. Znanych jest wiele tysięcy odmian, z czego popularnych jest ok. 300. Odmiany powojników klasyfikowane są w rejestrze stworzonym przez Victorię Matthews w 2002 (The International Clematis Register & Checklist). Różnorodność odmian pozwala wybrać różniące się kolorem i kształtem kwiatów, owoców, porą kwitnienia (od kwietnia do listopada), wielkością i siłą wzrostu[10].
Nieliczne gatunki wykorzystywane są leczniczo (np. powojnik pnący, Clematis ligusticifolia i C. loureiroana) i jako rośliny magiczne (Indianie Czarne Stopy wierzyli, że dym powojnika chroni przed zbliżaniem się duchów). Młode pędy niektórych gatunków są jadalne po ugotowaniu (np. powojnika południowego i pnącego)[11].
Uprawa
Ze względu na zróżnicowanie powojników – różne gatunki i grupy odmian różnią się wymaganiami[10]. Na ogół wymagają ziemi żyznej, próchnicznej. Najlepsze zwykle jest stanowisko słoneczne, ale dolna część rośliny powinna być zacieniona[8]. Część gatunków lepiej rośnie w półcieniu i cieniu[10]. Z reguły powojnikom sprzyja miejsce lekko przewiewne (ze względu na mniejsze ryzyko rozwoju chorób), ale nie wietrzne (ze względu na szybsze przesychanie i uszkadzanie roślin)[10]. Wiosną zbyt długie pędy przycina się. Jako rośliny pnące wymagają podpór, do których mogłyby się przyczepić ogonkami liściowymi[8].
Przypisy
↑Michael A.M.A.RuggieroMichael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-26](ang.).
↑ abcdefghWang Wencai; Bruce Bartholomew: Clematis Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-04-15].
↑ abcdefghRoger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. I. Trees and shrubs. London: Macmillan, 1988, s. 86. ISBN 0-333-73003-8.
↑ abcdGeoffreyG.BurnieGeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
↑ abcdefghiSzczepanS.MarczyńskiSzczepanS., Clematis i inne pnącza ogrodowe, Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, [cop. 2008], s. 112-115, ISBN 978-83-7073-409-1.
↑ abcDavid J.D.J.MabberleyDavid J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 209, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
↑ abcdJames S. Pringle: Clematis Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-04-15].
↑ abStefan Franczak: Powojniki. Warszawa: Hortpress, 1996.brak strony w książce
↑Bolesław Sękowski: Powojniki. Warszawa: PWRiL, 1978.brak strony w książce
↑Burkhard Bohne, Peter Dietze: Rośliny trujące: 170 gatunków roślin ozdobnych i dziko rosnących. Warszawa: Bellona, Spółka Akcyjna, 2008. ISBN 978-83-11-11088-5.brak strony w książce
↑ZbigniewZ.MirekZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 61, ISBN 978-83-62975-45-7.
↑Nazwa polska niektórych gatunków pochodzi z różnych książek ogrodniczych. Ich nazwa łacińska sprawdzona według The Plant List i GRIN
