Polsko-czechosłowackie konflikty graniczne – od 1918 w stosunkach między Czechosłowacją a Polską dochodziło do konfliktów wokół kilku spornych terenów: Śląska Cieszyńskiego, Orawy, Spiszu, zaś po II wojnie światowej także ziemi kłodzkiej i ziemi raciborskiej.

Śląsk Cieszyński

Największy konflikt graniczny dotyczył ziem Śląska Cieszyńskiego, najludniejszego i najbardziej uprzemysłowionego. Rozgrywał się w kilku etapach, głównie między rokiem 1919 a 1938. 5 listopada 1918 w wyniku uzgodnień lokalnych rad: polskiej i czeskiej (Zemský národní výbor pro Slezsko) mieszany narodowościowo teren Śląska Cieszyńskiego został tymczasowo podzielony według kryterium etnicznego z zastrzeżeniem, że ostateczne rozgraniczenie terytorialne pozostawia się do rozstrzygnięcia przez rządy Polski i Czech. Podział taki nie był satysfakcjonujący dla strony czechosłowackiej.

23 stycznia 1919 doszło do wybuchu wojny polsko-czechosłowackiej o Śląsk Cieszyński, a problem został umiędzynarodowiony na rozpoczętej kilka dni wcześniej konferencji pokojowej w Paryżu. 3 lutego 1919 ustanowiono nową linię demarkacyjną. We wrześniu postanowiono również o przeprowadzeniu plebiscytu, do którego nigdy nie doszło. Zamiast tego doszło do arbitralnego podziału, m.in. z granicą na Olzie. W ten sposób na Śląsku Cieszyńskim zaczęto wyróżniać w historiografii polskiej tzw. Zaolzie, do którego zawężył się spór polsko-czechosłowacki. Region ten został 1 października 1938 przekazany przez Czechosłowację Polsce, po ultimatum polskim wystosowanym przez Polskę po zakończeniu konferencji monachijskiej. Po agresji III Rzeszy na Polskę region został okupowany przez Wehrmacht, a następnie 8 października 1939 jednostronnie anektowany przez III Rzeszę. W 1945 po okresie sporu terytorialnego między komunistycznymi władzami Polski a władzami Czechosłowacji (obejmującego również czeskie roszczenia do Kotliny Kłodzkiej), pod naciskiem Stalina powrócono do granicy sprzed 1 października 1938.

Orawa

Obszary Orawy (bez okolic Mędralowej) przyłączony do Polski w 1938, mapa topograficzna WIG z 1939

Przed I wojną światową cała Orawa należała do Węgier, górną Orawę jednak zamieszkiwała ludność góralska pochodzenia polskiego, w większości o tożsamości lokalnej, nie utożsamiająca się[potrzebny przypis] z abstrakcyjnym pojęciem narodu. Początkowo Rada Ambasadorów planowała przeprowadzenie plebiscytu.

Podział etniczny na Orawie odzwierciedlał także podział religijny, Górna Orawa z ośrodkiem w Trzcianie była katolicka, zaś Dolna skupiona wokół Dolnego Kubina – protestancka.

W 1920 r. Polska walcząca z ofensywą bolszewicką uległa naciskom Benesza i zgodziła się dokonać podziału terenu bez plebiscytu. Konferencja Ambasadorów uznała te ustalenia i zrezygnowała z plebiscytu. Polsce przypadła część terenu Górnej Orawy – łącznie 12 wsi z Jabłonką. Powszechnie uważano wówczas, że Polsce przyznano skrawki Orawy i Spiszu jako rekompensatę za utracone Zaolzie[1].

W 1924 r. doszło do wymiany terytoriów – Polska otrzymała resztę wsi Lipnica Wielka (od 1920 podzielonej granicą), a Czechosłowacja wsie Głodówka i Sucha Góra.

W 1938 r., po wystosowanym ultimatum, przyłączono do Polski niewielkie terytorium Orawy – m.in. oddane w 1924 dwie wsie, fragment gminy Trzciana sąsiadujący z Lipnicą Wielką oraz część terytorium miejscowości Bobrów (fragment zachodniego stoku góry Krywań oraz pastwisko i las Osadzka) i Orawskiej Półgóry (Dolina Jałowca od przełęczy Głuchaczki do przełęczy Jałowieckiej z uroczyskiem Jałowiec i południowym stokiem Mędralowej aż po łożysko potoku Półgórzanka)[2]. W czasie rządów księdza Józefa Tiso marionetkowe państwo słowackie odzyskało te tereny 21 listopada 1939, po ataku na Polskę u boku III Rzeszy.

Spisz

Niektóre skrawki Spiszu zajęte przez Polskę w 1938 r.
Zmiany granicy na obecnym pograniczu polsko-słowackim w I połowie XX wieku:
1 – teren wokół Czadcy, zajęty razem z Zaolziem w 1938,
2 – część wsi Lipnica Wielka, w latach 1918–1924 należąca do Czechosłowacji,
3 – teren polskiej Orawy, przyłączony formalnie w 1920,
4 – wsie Głodówka i Sucha Góra, do 1924 i w latach 1938–1939 należące do Polski,
5 – rejon Tatr, będący w 1902 przedmiotem roszczeń węgierskich (w 1902 potwierdzono przynależność do Galicji, od 1918 do Polski),
6 – terytorium Jaworzyny, w latach 1938–1939 należący do Polski,
7 – polski Spisz, od 1920 w granicach Polski,
8 – Leśnica Pienińska, w latach 1938–1939 należąca do Polski.

W 1918 r. teren stał się kolejnym przedmiotem sporu. W 1920 Ententa przekazała większą część Spiszu Słowacji, a północno-zachodni fragment (łącznie teren 195 km²) przypadł Polsce (Polski Spisz). Powszechnie uważano wówczas, że Polsce przyznano skrawki Orawy i Spiszu jako rekompensatę za utracone Zaolzie[1].

Konflikt przygasał i wybuchał do 1925 r., kiedy ustalono ostateczną granicę. Na podstawie Protokołu Delimitacyjnego sporządzonego i podpisanego w Zakopanem 30 listopada 1938 doszło jednak do wymuszonej korekty – Polska przejęła od Słowacji miejscowości Jaworzyna Tatrzańska i Podspady (obecnie część Jaworzyny), wraz z główną granią Tatr oraz wierzchołkami m.in. Zadniego Gerlachu oraz Lodowego Szczytu, część terytorium należącego do miejscowości Zdziar (granica przebiegała przez Średnicę po grzbiet Magury Spiskiej) oraz wieś Leśnica, a także niewielkie fragmenty terytoriów należących do miejscowości Szwaby Niżne, Szwaby Wyżne, Golembark[3], a także Lechnica. Z kolei po zakończonej kampanii wrześniowej 21 listopada 1939 na podstawie układu Ribbentrop – Černák całość Spiszu hitlerowcy przekazali Słowacji, będącej satelitą III Rzeszy.

Inne tereny

W 1938 r. do Polski przyłączono również położone naprzeciw Żegiestowa tereny nad Popradem koło wsi Międzybrodzie (słow. Medzibrodie) i Sulin (słow. Sulín) oraz teren wewnątrz meandru Popradu zwany Słowacką Łopatą (lub Spiską Łopatą), niewielkie skrawki terytorium w okolicach rzeki Cygiełki (pas na południe od linii łączącej szczyty Lackowa, Ostry Wierch oraz Jawor w okolicach Wysowej-Zdroju) na pograniczu Szarysza i Beskidu Niskiego i tzw. źródłowiska Udawy (Balnica w Bieszczadach, przez które przejeżdżała kolejka wąskotorowa z Łupkowa do Cisnej)[4].

Ziemia kłodzka i raciborska

Teren dawnego czeskiego hrabstwa kłodzkiego historycznie nie jest częścią Śląska. Po wojnach śląskich ze względu na strategiczne znaczenie obronne wraz z ogromną większością Śląska został na mocy pokoju wrocławskiego odebrany Habsburgom przez Prusy (od 1871 w granicach Niemiec).

W lipcu 1944 Stalin kreśląc na mapie przyszłe zachodnie granice Polski oparł je na Odrze i Nysie Kłodzkiej, jednocześnie wyznaczył nowe granice Czechosłowacji obejmujące ziemię kłodzką i ziemię raciborską[potrzebny przypis]. Natomiast w czasie konferencji poczdamskiej na przełomie lipca i sierpnia 1945 zaprezentował inną koncepcję zachodnich granic Polski – opartych na linii Nysy Łużyckiej i Sudetów wzdłuż byłej granicy niemiecko-czechosłowackiej. Zmiana ta spowodowała odstąpienie od wcześniejszej koncepcji przekazania ziemi kłodzkiej i raciborskiej Czechosłowacji. Wywołało to ostry konflikt o podział ziem poniemieckich pomiędzy Polską a Czechosłowacją. Czesi wystąpili z pretensjami do ziemi kłodzkiej oraz powiatów prudnickiego, głubczyckiego, raciborskiego i kozielskiego[5] – na tych terenach mieszkała wciąż niewielka liczba Czechów (okolice Lewina Kłodzkiego i Kudowy-Zdroju, tzw. czeski kątek) oraz Morawców (kilka wiosek na południu powiatu głubczyckiego i raciborskiego).

W czerwcu 1945, przed konferencją poczdamską doszło do ruchów czeskich wojsk w kierunku Kłodzka (do Międzylesia wysłany został pociąg pancerny[potrzebny przypis]) oraz Raciborza, w okolicach którego mieszkała pewna liczba ludności morawskiej. W ramach kontrposunięcia rząd polski koncentrował oddziały na linii Olzy; doszło do jednodniowego, wzajemnego ostrzeliwania pozycji. Grupa Czechów przybyła do Prudnika i wywiesiła czechosłowacką flagę na ratuszu. Ogłosili przyłączenie Prudnika do Czechosłowacji. Zostali przegonieni przez polskich żołnierzy bez strzelaniny[6].

Polskie propozycje wymiany terytoriów

Na luty 1946 zaplanowano rokowania polsko-czechosłowackie w Pradze na temat przebiegu linii granicznej. Przed rokowaniami konferencja polskich rzeczoznawców zaproponowała listę potencjalnych terenów do wymiany. Projekt ten zakładał następujące, możliwe zmiany linii granicznej (idąc od zachodu w kierunku wschodnim)[7]:

    • worek żytawski, słabo skomunikowany z resztą Polski, wraz z przyległym od północy obszarem miasta Zawidów, może być oddany w zamian za zachodnie stoki doliny Popradu dla „zracjonalizowania gospodarki” w tym rejonie,
    • przyłączenie do Polski wsi Dolny Odrzysz (niem. Nieder Ullersdorf), obecnie Dolní Oldřiš, „w celu skrócenia granicy”,
    • przyłączenie wsi Srbská(inne języki), „w celu skrócenia granicy”,
    • południowe stoki Gór Izerskich jako słabo skomunikowane z powiatem jeleniogórskim, oddać Czechosłowacji w zamian za Jaworzynę,
    • wsie Albendorf (obecnie Okrzeszyn) i Berthelsdorf (obecnie Uniemyśl) można oddać „celem skrócenia granicy”.
  • Rejon Kłodzka:
    • okolice Kudowy, uprzemysłowiony obszar z uzdrowiskiem, zamieszkany przez ludność czeską, po wododział Łaby, do wymiany za Zaolzie,
    • południowo-zachodnie stoki Gór Bystrzyckich do wymiany za Jaworzynę,
    • okolice Międzylesia po górne Langenau (Długopole Górne) do wymiany za Zaolzie,
    • grupa Śnieżnika do oddania za okolice Javorníka,
    • okolice Javorníka przyłączyć do Polski w celu skrócenia granicy oraz „usprawnienia komunikacji między Lądkiem a Otmuchowem”,
    • węzeł kolejowy w Głuchołazach oddać do wymiany za Zaolzie lub zaproponować korzystne warunki tranzytu dla Czechosłowacji,
    • okolice Osobłogi (Osoblaha) przyłączyć do Polski „celem skrócenia granicy”.
  • Rejon głubczycko-raciborski:
  • Zaolzie:
  • Spisz, Orawa i Jaworzyna:
    • przyłączenie do Polski Jałowca Małego, czyli południowych stoków Mędralowej „dla skrócenia granicy” w zamian za Dubne,
    • przyłączenie do Polski pastwisk z Lipnicy Wielkiej „dla racjonalnej gospodarki wsi oraz wyprostowania granicy” w zamian za Dubne,
    • Jaworzyna Tatrzańska, wariant A: żądanie dla Polski całości w zamian za stoki Gór Izerskich i Bystrzyckich oraz, ewentualnie, gromad Chyżne, Kacwin, Niedzica wieś, Łapsze Wyżne, Łapsze Niżne i Łapszanka; wariant B: część Jaworzyny – dolinę Białki po grzbiet Szerokiej Jaworzyńskiej w zamian za stoki Gór Izerskich i Bystrzyckich,
    • dolina Popradu, wariant A: zachodnie stoki w zamian za worek żytawski; wariant B: dla Polski Łopata koło Żegiestowa i poprowadzenie granicy wzdłuż Popradu w zamian za wieś Leluchów,
    • możliwość odstąpienia zamieszkanego przez Łemków Leluchowa i Dubnego w zamian za poprawki w rejonie Babiej Góry, Lipnicy Wielkiej, Popradu i koło Cisnej,
    • przyłączenie do Polski pasa o szerokości 100 metrów wzdłuż kolejki koło Cisnej w zamian za Dubne.

Propozycje te w wielu miejscach zacierały historyczne granice – zarówno dawnego Królestwa Czeskiego, wewnętrzne granice śląskie, jak i dawnej granicy polsko (galicyjsko)-węgierskiej. W czasie rokowań w Pradze (16–25 lutego 1946) nie zdołano jednak ustalić żadnej wymiany i powyższe polskie propozycje pozostały tylko na papierze. Wobec nacisków Moskwy doszło do wycofania się czeskich wojsk za linię rzeki Opawy, ale w maju 1946 strona czeska poszerzyła swoje żądania o port rzeczny w Koźlu, Głuchołazy oraz tereny powiatów wałbrzyskiego i jeleniogórskiego.

Zakończenie

10 marca 1947 pod naciskiem Moskwy doszło do podpisania układu o przyjaźni między Polską a Czechosłowacją, jednak kwestie graniczne (ziemia kłodzka, Zaolzie) pozostawiał on nieuregulowane[8]. Dopiero 13 czerwca 1958 rządy PRL i CSR podpisały porozumienie[9] zamykające spory graniczne i zatwierdzające:

  • na Śląsku Cieszyńskim polsko-czeską granicę z roku 1920
  • na Spiszu i Orawie linię ustaloną w roku 1924
  • w pozostałej części linię graniczną sprzed 1938 z ziemią kłodzką po jej północnej – wówczas już polskiej – stronie
  • korektę graniczną z Czechosłowacją z 1958 roku.

Morawcy żyjący na Śląsku w okolicy Raciborza i Opola oraz Czesi z ziemi kłodzkiej i okolic Strzelina, podczas akcji weryfikacyjnej zostali w większości pozytywnie zweryfikowani.

Cenzura w PRL

Tematyka związana z konfliktami polsko-czeskimi podlegała cenzurze komunistycznej w PRL, która usuwała wszelkie informacje na ten temat. Tomasz Strzyżewski w książce o peerelowskiej cenzurze publikuje informacje na ten temat. W biuletynie przeznaczonym dla cenzorów z lipca 1974 roku Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk informowano o ingerencji we wspomnieniowej książce Pawła Bobka Wspomnienia i zapiski wydanej przez lubelskie wydawnictwo LWS. Cenzura komunistyczna usunęła z książki wszelkie treści dotyczące tej tematyki: „Usunięto z niej fragmenty traktujące o dawnych antagonizmach między ludnością polską i czeską na Śląsku Cieszyńskim”[10].

Zobacz też

Przypisy

  1. a b Jesenský 2014 ↓.
  2. Stanisław Figiel, Beskid Żywiecki: przewodnik, Pruszków: Rewasz, 2006.
  3. Andrzej Olejko, Niedoszły sojusznik czy trzeci agresor? Wojskowo-polityczne aspekty trudnego sąsiedztwa Polski i Słowacji 1918–1939, Kraków – Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego i Arkadiusz Wingert, 2012, s. 16.
  4. Art. 1 Dekretu Prezydenta Rzeczypospolitej z 16 listopada 1938 r. – Dz.U. z 1938 r. nr 87, poz. 585 oraz Art. 1 Ustawy z dnia 15 marca 1939 r. – Dz.U. z 1939 r. nr 22, poz. 136.
  5. „Spravedlnost Československu!“ - kuriózní územní požadavky revizionistů v roce 1945
  6. Andrzej Dereń, Tygodnik Prudnicki – Historia: Zdobyli Prudnik na wozie drabiniastym [online], tygodnikprudnicki.pl, 12 stycznia 2011 [dostęp 2020-09-19].
  7. Uwagi do zagadnienia granicy polsko-czechosłowackiej, Nr 26, 1946, styczeń 24, w: Renata Pysiewicz-Jędrusik, Andrzej Pustelnik, Beata Konopska: Granice Śląska. Wrocław: Rzeka, 1998, s. 92–96. ISBN 83-906558-4-5.
  8. Układ o przyjaźni i wzajemnej pomocy między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Czechosłowacką, podpisany w Warszawie dnia 10 marca 1947 r. (Dz.U. 1948 nr 7, poz. 47). Oświadczenie Rządowe z 7 lipca 1947 r. w sprawie wymiany dokumentów ratyfikacyjnych Układu o przyjaźni i wzajemnej pomocy między Polską a Czechosłowacją, podpisanego w Warszawie 10 marca 1947 r. (Dz.U. 1948 nr 7, poz. 48).
  9. Umowa między Polską Rzecząpospolitą Ludową a Republiką Czechosłowacką o ostatecznym wytyczeniu granicy państwowej, podpisana w Warszawie 13 czerwca 1958 r. (Dz.U. 1959 nr 25, poz. 159). Oświadczenie Rządowe z 7 marca 1959 r. w sprawie wymiany dokumentów ratyfikacyjnych Umowy między Polską Rzecząpospolitą Ludową a Republiką Czechosłowacką o ostatecznym wytyczeniu granicy państwowej, podpisanej w Warszawie 13 czerwca 1958 r. (Dz.U. 1959 nr 25, poz. 160).
  10. Tomasz Strzyżewski: Wielka księga cenzury PRL w dokumentach. Warszawa: Prohibita, 2015, s. 367. ISBN 978-83-61344-70-4.

Bibliografia

Linki zewnętrzne

  • Stosunki polsko-czechosłowackie 1918–1938
  • skany dokumentów z lat 1918–1920. zaolzie.kc-cieszyn.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-01-31)].
  • Historia zbrodni w Stonawie. zaolzie.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-07-02)].
  • W przemilczaną 85 rocznicę, drażliwy pomnik. zaolzie.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-09-08)]. Zaolzie Polski Biuletyn Informacyjny Numer 1 Cieszyn 23 stycznia 2004, red. Alicja Sęk
  • tekst odpowiedzi ambasadora RP w Pradze Kazimierza Papee z dnia 27 września 1938 r. na notę ministra SZ Czechosłowacji Kamila Krofty z dnia 25 września 1938 r.. quellen.herder-institut.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-11-05)].
  • Włodzimierz Kalicki 26 I 1919. Rozkaz – opuścić Cieszyn! Gazeta Wyborcza – Duży Format 26.01.2004
  • pełny tekst polskiego ultimatum (w jęz. rosyjskim). katyn.poland1939.ru. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-10-11)].
  • M. Sobczyński Kształtowanie się karpackich granic Polski
  • Mapa województwa śląskiego z nadrukowanymi granicami Polski z 1938 r. na Zaolziu, w Czadeckiem, na stokach Mądralowej i Krywania
  • Mapa Wig z 1938 z naniesioną nową granicą na fragmencie Śląska Cieszyńskiego w okolicach Cieszyna

Witaj

Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.

Źródło

Zawartość tej strony pochodzi stąd.

Odsyłacze

Generator Margonem

Podziel się