Węgry
Godło Węgier
Ten artykuł jest częścią serii:
Ustrój i polityka
Węgier

Podział administracyjny Węgier jest trójstopniowy. Artykuł zawiera informacje o aktualnym i historycznym podziale kraju.

Stan obecny

Dzisiejszy podział administracyjny Węgier jest trzystopniowy. Obszar państwa jest podzielony na komitaty (vármegye; obecnie 19), które dzielą się na powiaty (dawniej kistérség, obecnie járás – 175), a te – na gminy (település – miejskie város, obecnie 346, oraz wiejskie község i nagyközség, obecnie 2809). Rangę równą powiatom mają miasta na prawach komitatu (megyei jogú város, obecnie 23). Szczególny status, równy komitatowi, ma stołeczny Budapeszt (főváros), który dzieli się na dzielnice (kerület). Jednostki podziału administracyjnego Węgier I i II stopnia są jednostkami administracji rządowej, a III stopnia samorządu terytorialnego[1].

Komitaty

Komitaty
Komitat Siedziba
władz
Powierzchnia
(w km²)[2]
Liczba ludności
(2020)[3]
Gęstość zaludnienia
(os./km², 2020)[4]
Liczba gmin[4]
Miejskich Wiejskich
 Budapeszt Budapeszt 525 1 750 216 3333 1
 Bács-Kiskun Kecskemét 8444 502 220 59 22 97
 Baranya Pécs 4429 359 109 81 14 287
 Békés Békéscsaba 5631 330 542 59 22 53
 Borsod-Abaúj-Zemplén Miszkolc 7247 637 064 88 29 329
 Csongrád-Csanád Szeged 4262 398 332 93 10 50
 Fejér Székesfehérvár 4358 418 603 96 17 91
 Győr-Moson-Sopron Győr 4088 473 141 112 12 171
 Hajdú-Bihar Debreczyn 6210 526 727 85 21 61
 Heves Eger 3637 293 421 81 11 110
 Jász-Nagykun-Szolnok Szolnok 5581 366 905 66 22 56
 Komárom-Esztergom Tatabánya 2265 300 995 133 12 64
 Nógrád Salgótarján 2544 188 092 74 6 125
 Pest Budapeszt 6393 1 297 102 203 54 133
 Somogy Kaposvár 6035 299 950 49 16 230
 Szabolcs-Szatmár-Bereg Nyíregyháza 5936 549 028 92 28 201
 Tolna Szekszárd 3703 215 514 58 11 98
 Vas Szombathely 3336 254 137 76 13 203
 Veszprém Veszprém 4493 341 157 76 15 202
 Zala Zalaegerszeg 3784 267 271 71 10 248
 Węgry Budapeszt 93 030 9 769 526 105 346 2 809

Miasta na prawach komitatu

Powiaty

Powiaty
 Osobny artykuł: Powiat (Węgry).

Powiat na Węgrzech stanowi jednostkę podziału administracyjnego II stopnia i najniższy szczebel administracji rządowej w terenie. Obecnie istnieje ich 175[1].

Gminy

Regiony NUTS

Regiony NUTS

Dla celów statystyki wspólnotowej komitaty Węgier zgrupowano w systemie NUTS w 7 regionach:

  • zachodni kraj zadunajski,
  • środkowy kraj zadunajski,
  • południowy kraj zadunajski,
  • środkowe Węgry,
  • północne Węgry,
  • południowa Wielka Nizina,
  • północna Wielka Nizina.

Historyczny podział administracyjny Węgier

Do 1526

Pierwszą formą podziału administracyjnego Węgier był podział na obszary podlegające władzy wodzów poszczególnych plemion madziarskich po podboju Kotliny Panońskiej. Po umocnieniu się władzy centralnej w X wieku królowie węgierscy zaczęli tworzyć system administracyjny w postaci komitatów (megye) z mianowanymi przez siebie żupanami (ispán). Na niektórych terenach, zwłaszcza byłych Wielkich Moraw, komitaty powstawały na bazie dawnej administracji słowiańskiej – żup. Liczba komitatów rosła z upływem czasu, gdyż pierwotne rozległe komitaty dzielono na mniejsze. Pod koniec XI wieku Węgry dzieliły się na około 50 komitatów. Granice komitatów ustabilizowały się w XV wieku i w wielu przypadkach przetrwały do dziś.

Początkowo komitaty były wyłącznie jednostkami administracji królewskiej. Począwszy od XIV wieku – kryzysu dynastycznego po wygaśnięciu dynastii Arpadów – władza centralna na Węgrzech słabła, natomiast rosły siły lokalnych możnowładców i ogółu szlachty. Przejawem tego procesu była zmiana roli komitatu, który stopniowo stawał się jednostką szlacheckiego stanowego samorządu terytorialnego. Godność żupana stała się dziedziczna w poszczególnych rodach magnackich.

System administracyjny średniowiecznych Węgier nie był jednolity. Poza komitatami występowało wiele jednostek administracyjnych o różnym statusie. Były to:

  • wolne miasta królewskie i wolne górnicze miasta królewskie – miasta obdarzone samorządem i podlegające bezpośrednio królowi,
  • marchie (marchiae, határispánságok) – niewielkie pograniczne komitaty z ośrodkami w dobrze ufortyfikowanych zamkach, zajmujące się przede wszystkim ochroną granic; zanikły pod koniec średniowiecza, przekształcając się w zwykłe komitaty lub wchodząc w ich skład,
  • banaty – rodzaj marchii na południowej granicy Królestwa,
  • autonomiczne i półautonomiczne jednostki o szczególnym statusie, z reguły związane z obowiązkami wojskowymi zamieszkującej je ludności: Jazygia, Kumania, Prowincja X spiskich kopijników (później Prowincja XXIV miast spiskich).

Od 1102 w unii personalnej z Węgrami pozostawało Królestwo Chorwacji. Choć do końca trwania tej unii Węgry i Chorwacja pozostały odrębnymi państwami, to jednak ustrój obu królestw stopniowo się upodabniał, również pod względem administracyjnym. W Chorwacji także powstał system komitatów, zwanych tam żupami.

W miarę wzrostu liczby ludności i gęstości zaludnienia Węgier pojawiała się potrzeba podziału administracyjnego na jednostki mniejsze od komitatu. W XV wieku komitaty zaczęto dzielić na mniejsze jednostki, wywodzące się z dotychczasowych okręgów sądowych, zwane processus (także reambulatio, węg. szolgabírói járás), z tzw. sędzią szlacheckim na czele. W każdym komitacie powstawały cztery takie jednostki. Od XVIII wieku ich liczba rosła. Processus dzielił się na 2 do 6 mniejszych jednostek zwanych circulus z podsędkiem na czele.

1526–1849

Po podziale Węgier między monarchię habsburską i Imperium Osmańskie w każdej z tych części powstał odmienny system administracji. Na terenach okupowanych przez Turków sułtani utworzyli system wilajetów – rozległych jednostek administracyjnych o charakterze typowo feudalnym i o dość dużej samodzielności. Siedzibami wilajetów obejmujących Węgry były Buda (Budin), Eger (Eġri), Szigetvár (Sigetvar, później KanizsaKanije), Timișoara (Timisvar), Győr (Yanik), Érsekújvár (Uyvar, dzisiejsze Nove Zamky) i Sarajewo (Saraybosna). Wasalne wobec sułtana Księstwo Siedmiogrodu utrzymało podział na komitaty, jednak silna władza książąt sprowadziła je do poziomu okręgów książęcej administracji. Oprócz tego autonomią cieszyły się terytorialne wspólnoty Sasów i Seklerów.

W monarchii habsburskiej, obejmującej zachodnią i północną część dawnych Węgier, pozostawiono system komitatów jako jednostek samorządu szlacheckiego, jednak stopniowo ograniczano ich samodzielność, sprowadzając je do roli okręgów administracji centralnej. Już w 1547 r. cesarz wprowadził obok systemu komitatów podział administracyjny na tzw. kapitanaty generalne (főkapitányságok) – jednostki scentralizowanej administracji wojskowej z pewnymi kompetencjami cywilnymi. Na początku powołano dwa kapitanaty: przeddunajski (na ziemiach dzisiejszej Słowacji) i zadunajski (w pozostałej części Węgier habsburskich). Kapitanaty podlegały dalszym podziałom. W 1606 było ich już sześć:

  • „Górne Węgry” (dzisiejsza wschodnia Słowacja i Zakarpacie), powstały w 1563,
  • „zadunajski i górniczy” (zachodnia i środkowa Słowacja), powstały w 1563,
  • „między Dunajem i Balatonem” (dzisiejszy Burgenland i północno-zachodnie Węgry),
  • „między Balatonem i Drawą” (dzisiejsze pogranicze Austrii, Węgier i Słowenii),
  • „chorwacki” (Slawonia),
  • „Vend”.

W latach 1553 i 1578 wzdłuż południowej granicy Królestwa utworzono podległą bezpośrednio cesarzowi specjalną jednostkę o charakterze marchiiPogranicze Wojskowe.

Po wyparciu Turków na początku XVIII wieku całe Królestwo Węgier znalazło się pod władzą dynastii Habsburgów. Na całym obszarze Królestwa, z wyjątkiem Pogranicza Wojskowego, został odtworzony system komitatów, których powstało około 70. Oprócz tego w 1718 na południowej granicy utworzono Banat Temeszwarski – wojskową jednostkę administracyjną podległą bezpośrednio cesarzowi. Banat Temeszwarski włączono do Królestwa Węgier w 1779.

Po ugruntowaniu się władzy Habsburgów na Węgrzech cesarze przystąpili do reform w zarządzaniu krajem, zmierzających do centralizacji i usprawnienia władzy. W 1785 cesarz Józef II Habsburg podzielił Węgry na 10 dystryktów łączących administrację cywilną i wojskową. Dystrykty łączyły w sobie po kilka dotychczasowych komitatów, jednak w toku kolejnej reformy, w 1786, cesarz arbitralnie zmienił granice komitatów i wiele z nich połączył. Każdy dystrykt dzielił się na 4 do 7 processus. Dystrykty były tylko okręgami administracji centralnej – samorząd szlachecki został zlikwidowany. Dotychczasową urzędową łacinę zastąpiono językiem niemieckim. Wskutek ogólnego oporu szlachty węgierskiej cesarz był zmuszony wycofać się z tych reform już w 1790, przywracając poprzedni system administracyjny.

1849–1867

Dystrykty wojskowe w 1850

System komitatów przetrwał do klęski węgierskiej Wiosny Ludów w 1849. Okres dzielący tę wojnę od powstania monarchii dualistycznej w 1867 cechowały częste, diametralne zmiany podziału administracyjnego Węgier i charakteru administracji.

Po zakończeniu walk Wiosny Ludów cesarz Franciszek Józef objął ziemie węgierskie specjalnym, represyjnym systemem administracji. Samorząd szlachecki został zniesiony, komitaty stały się okręgami centralnej administracji cesarskiej. 24 października 1849 rząd Aleksandra Bacha wprowadził przejściowy system administracji Królestwa Węgier. Od Królestwa oderwano Chorwację, Wojwodinę, Banat Temeszwarski i Pogranicze Wojskowe, które podporządkowano bezpośrednio cesarzowi. Pozostałą część Węgier podzielono na pięć okręgów wojskowych (Bratysława, Koszyce, Oradea, Peszt-Buda i Sopron), zarządzanych przez generałów mianowanych przez cesarza. Okręgi wojskowe dzieliły się na okręgi cywilne (przeciętnie po 4), okręgi cywilne – na dotychczasowe komitaty, a te na dystrykty.

Już 13 sierpnia 1850 system ten zreformowano poprzez przywrócenie mu cywilnego charakteru. Dotychczasowe okręgi cywilne zniesiono, a okręgi wojskowe zmieniono w cywilne, dzielące się na komitaty. 19 stycznia 1853 dokonano kolejnej reformy – okręgi przemianowano na gubernatorstwa zarządzane przez komisarzy i spod ich kompetencji wyjęto sądownictwo. 20 października 1860 przywrócono administrację sprzed 1848, jednak w 1863 ponownie zniesiono samorząd.

1867–1918

Nowożytne Królestwo Węgierskie wprowadziło podział administracyjny we współczesnym rozumieniu. Pozostawiono podział na komitaty w tradycyjnych granicach. Komitaty były jednostkami samorządu – już nie tylko szlachty, lecz również pozostałych mieszkańców komitatu. Władze centralne jednak stopniowo uszczuplały kompetencje samorządów komitackich. Stopniowo ujednolicono strukturę administracyjną państwa: w 1868 ostatecznie włączono w skład Węgier Siedmiogród, w 1873 zniesiono Pogranicze Wojskowe, którego tereny włączono do Węgier i Chorwacji. W 1868 uregulowano status Fiume (dzisiejszej Rijeki) jako samodzielnej węgierskiej enklawy w Chorwacji.

W 1870 ujednolicono status miast. Dotychczasowe miasta komitackie wyjęto spod władzy komitatów i zrównano w prawach z wolnymi miastami królewskimi, które pozbawiono ich dotychczasowych swobód. Jednak już w 1876 miasta, z wyjątkiem 25 na Węgrzech i 5 w Chorwacji, ponownie podporządkowano administracji komitackiej.

Komitaty w latach 1882–1918

W 1867 powstało 65 komitatów, do których zwykle doliczano 8 komitatów w Chorwacji. Jedyne zmiany w tej liczbie zaszły w 1876, gdy połączono komitaty Kraszna i Közép-Szolnok w komitat Szilágy oraz w 1882, gdy mały komitat Torna włączono do komitatu Abaúj. Większe przesunięcia granic miały miejsce w 1876, mniejsze – w 1877, 1882 i 1884. Tak jak poprzednio, komitaty dzieliły się na processus, coraz częściej zwane po prostu powiatami. Ich liczba stopniowo rosła, w 1891 było ich 409.

Komitaty nieformalnie łączono w osiem grup (kręgów):

  • lewy brzeg Dunaju,
  • prawy brzeg Dunaju,
  • między Dunajem a Cisą,
  • na prawym brzegu Cisy,
  • na lewym brzegu Cisy,
  • między Cisą a Maruszą,
  • Siedmiogród,
  • Chorwacja.
Krąg Komitat Siedziba
władz
Powierzchnia
(km²)
Liczba
mieszkańców
Dzisiejsza
przynależność
Lewy brzeg Dunaju Árva Alsókubin 2.018 78.745 Słowacja, Polska
Bars Aranyosmarót 2.723 165.122 Słowacja
Esztergom Esztergom 1.076,35 87.651 Słowacja, Węgry
Hont Ipolyság 2.633 132.441 Słowacja, Węgry
Liptó Liptószentmiklós 2.246,70 82.159 Słowacja
Nógrád Balassagyarmat 4.132,80 239.097 Słowacja, Węgry
Nyitra Nyitra 5.519 457.455 Słowacja
Pozsony Pozsony 4.370 389.750 Słowacja
Trencsén Trencsén 4.456 310.437 Słowacja
Turóc Turócszentmárton 1.123 55.703 Słowacja
Zólyom Besztercebánya 2.730,17 124.420 Słowacja
Prawy brzeg Dunaju Baranya Pécs 5.176,31 334.764 Węgry, Chorwacja
Fejér Székesfehérvár 4.129 261.133 Węgry
Győr Győr 1.381,11 134.154
(1907)
Węgry
Komárom Komárom 2.843 201.850 Słowacja, Węgry
Moson Mosonmagyaróvár 2.013,90 94.479 Węgry, Austria, Słowacja
Somogy Kaposvár 6.530,94 326.835 Węgry
Sopron Sopron 3.240,99 279.7926 Węgry, Austria
Tolna Szekszárd 3.537 267.259 Węgry
Vas Szombathely 5.472 439.671
(1907)
Węgry, Austria, Słowenia
Veszprém Veszprém 3.953 229.501
(1920)
Węgry
Zala Zalaegerszeg 5.974,62 465.143 Węgry, Chorwacja, Słowenia
Między Dunajem a Cisą Bács-Bodrog Zombor 10.362 812.385 Węgry, Serbia
Csongrád Szentes 3.544 295.927 Węgry
Heves Eger 3.878,35 233.785 Węgry
Jász-Nagykun-Szolnok Szolnok 5.251 387.225
(1920)
Węgry
Pest-Pilis-Solt-Kiskun Budapeszt 11.817 1.909.600
(włączając
Budapeszt)
Węgry
Prawy brzeg Cisy Abaúj-Torna Kassa 3.323 205.656
(1907)
Słowacja, Węgry
Bereg Beregszász 3.787,89 208.589 Ukraina, Węgry
Borsod Miszkolc 3.629 289.914 Węgry
Gömör és Kishont Rimaszombat 4.289,07 183.784 Słowacja, Węgry
Sáros Eperjes 3.652 174.620 Słowacja
Szepes Lőcse 3.668 172.867 Słowacja, Polska
Ung Ungvár 3.230 162.089 Słowacja, Ukraina
Zemplén Sátoraljaújhely 6.269,30 343.194 Słowacja, Węgry
Lewy brzeg Cisy Békés Gyula 3.670,50 278.731 Węgry
Bihar Nagyvárad 10.657 646.301 Rumunia, Węgry
Hajdú Debreczyn 3.343 253.863 Węgry
Máramaros Máramarossziget 9.720 342.401
(1907)
Ukraina, Rumunia
Szabolcs Nyíregyháza 4.637 319.818 Węgry
Szatmár Nagykároly 6.257,44 367.570 Rumunia, Węgry
Szilágy Zilah 3.815 230.140 Rumunia
Ugocsa Nagyszőllős 1.190,63 75.461 Ukraina, Rumunia
Między Cisą a Maruszą Arad Arad 6.077,66 386.100 Rumunia, Węgry
Csanád Makó 1.714,56 147.086
(1907)
Węgry, Rumunia
Krassó-Szörény Lugos 11.032 466.147 Rumunia
Temes Temesvár 7.433 502.866
(1907)
Rumunia, Serbia
Torontál Nagybecskerek 10.042 649.593 Serbia, Rumunia, Węgry
Siedmiogród Alsó-Fehér Nagyenyed 3.580,38 212.352 Rumunia
Beszterce-Naszód Beszterce 4.167,15 119.014 Rumunia
Brassó Brassó 1.499 101.199 Rumunia
Csík Csíkszereda 4.859,07 145.720 Rumunia
Fogaras Fogaras 2.433 95.174 Rumunia
Háromszék Sepsiszentgyörgy 3.889 148.080 Rumunia
Hunyad Déva 7.783 340.135 Rumunia
Kis-Küküllő Dicsőszentmárton 1.724 116.091 Rumunia
Kolozs Kolozsvár 5.006 286.687 Rumunia
Maros-Torda Marosvásárhely 4.187,73 197.528 Rumunia
Nagy-Küküllő Segesvár 3.337 148.826 Rumunia
Szeben Nagyszeben 3.619 176.921 Rumunia
Szolnok-Doboka Dés 4.786 251.936 Rumunia
Torda-Aranyos Torda 3.497,30 171.500
(1907)
Rumunia
Udvarhely Székelyudvarhely 2.938 124.173 Rumunia
Fiume Fiume 1,96 29.494 Chorwacja
Chorwacja Belovár-Kőrös Belovár 5.047,73 266.210 Chorwacja
Lika-Krbava Goszpics 6.211,48 190.978 Chorwacja
Modrus-Fiume Ogulin 4.879,09 220.629 Chorwacja
Pozsega Pozsega 4.932,95 202.836 Chorwacja
Szerém Vukovár 6.865,80 347.022 Chorwacja, Serbia
Varasd Varasd 2.521,28 258.066 Chorwacja
Verőce Eszék 4.866,88 216.417 Chorwacja
Zágráb Zágráb 7.210,04 484.252 Chorwacja

Po 1918

Rozpad Austro-Węgier
Reforma administracyjna w 1923
Podział administracyjny Węgier w latach 1941-44
Reforma administracyjna w 1950

Drastyczne zmiany na administracyjnej mapie Węgier powstały w następstwie traktatu w Trianon. Nowe granice przecięły wiele komitatów. Ich części pozostałe przy Węgrzech łączono, dokonując przy okazji drobnych zmian granic:

  • resztki komitatów Pozsony i Moson przyłączono do komitatu Győr, tworząc komitat Moson-Győr,
  • resztkę komitatu Hont przyłączono do komitatu Pest-Pilis-Solt-Kiskun,
  • resztkę komitatu Gömör és Kishont przyłączono do komitatu Borsod,
  • resztkę komitatu Bereg przyłączono do komitatu Szabolcs.

Po aneksji południowej Słowacji, Zakarpacia i północnego Siedmiogrodu w latach 1938–1940 na przyłączonych terenach przywrócono system komitatów, modyfikując go w miarę potrzeby. Po zakończeniu II wojny światowej i po objęciu władzy przez komunistów, 1 stycznia 1950 dokonano ostatniej istotnej reformy administracyjnej. Dokonano wtedy między innymi następujących zmian:

Dokonano również znaczących zmian w przebiegu granic komitatów. W okresie powojennym stopniowo spadała również liczba powiatów, które łączono. Ze 150 w 1945 w 1983 pozostały 83.

Ostatnią reformą podziału terytorialnego Węgier było zastąpienie dotychczasowych dużych powiatów (járás) przez 168 małych powiatów (kistérség). Dokonano tego ustawą z 18 grudnia 2003.

Przypisy

  1. a b Samorząd terytorialny na świecie (16). Węgry. wartowiedziec.org. [dostęp 2018-09-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-09-23)]. (pol.).
  2. Dane na rok 2010:Magyarország megyéi. terport.hu. [dostęp 2018-09-23]. (węg.).
  3. 6.1.1. A lakónépesség nem szerint, január 1. (2001–)*(2/2). ksh.hu. [dostęp 2021-01-07]. (węg.).
  4. a b 6.1.3. Népsűrűség, települések száma, január 1. (2001–)(2/2). ksh.hu. [dostęp 2020-01-07]. (węg.).

Witaj

Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.

Źródło

Zawartość tej strony pochodzi stąd.

Odsyłacze

Generator Margonem

Podziel się