Olsza, olcha[4] (Alnus Mill.) – rodzajdrzew i krzewów z rodziny brzozowatych (Betulaceae A. Gray). Według różnych źródeł zalicza się do niego od 25[5] do 41[6]–44[7] gatunków. Występują one naturalnie w strefie umiarkowanej i borealnej półkuli północnej, na wschodzie ich zasięg występowania dociera do indyjskiego stanu Asam, Azji Południowo-Wschodniej[8][5] i Japonii, gdzie rośnie 10 gatunków[9]. Najdalej na południe sięga A. acuminata, rosnąca w Ameryce Południowej w kolumbijskichAndach[8][9]. W Europie rośnie 5 gatunków[9], z czego w Polsce trzy: olsza czarnaA. glutinosa, olsza szaraA. incana i olsza zielonaA. alnobetula (poza tym status gatunku nadawany jest introdukowanej i zadomowionej olszy pomarszczonej A. rugosa[10], w innych ujęciach mającej status podgatunku olszy szarej A. incana subsp. rugosa[11].
Gatunki z tego rodzaju rosną często na siedliskach wilgotnych i zalewowych. Wykorzystywane jest ich drewno, cenione ze względu na łatwość obróbki i trwałość, w tym odporność na gnicie w wodzie. Wyrabiano z niego m.in. węgiel drzewny i proch. Drzewa sadzone są w celu rekultywacji słabych i zniszczonych gruntów, jako ozdobne, bywają też wykorzystywane jako lecznicze.
Morfologia
Pokrój olszy czarnej (A. glutinosa)
Pokrój
Zrzucające liście drzewa lub krzewy. Osiągają zwykle niezbyt okazałe rozmiary, do największych gatunków należy chińska A. cremastogyne (do 40 m wysokości) i olsza czarna (do 35 m wysokości)[12]. Pędy i kora zwykle ciemno zabarwione[9], czasem szara, za młodu gładka, z licznymi okrągłymi lub eliptycznymi przetchlinkami[13]. Korzenie mają brodawki, które w symbiozie z bakteriami wiążą azot atmosferyczny[14], zwykle zasiedlone przez nie korzenie są czerwone i spęczniałe[9]. Skupienia brodawek korzeniowych mogą osiągać u tego rodzaju wielkość jabłek[15]. Pąki zwykle na trzonkach[12][9], okryte 3–6 łuskami, dość duże, czasem lepkie, zaostrzone lub tępe[13].
Naprzemianległe, pojedyncze[14]. Blaszka liściowa jest eliptyczna, jajowata lub okrągława[13], piłkowana lub ząbkowana na brzegu, często podwójnie, rzadko całobrzega[14][13]. Przylistki drobne, łuskowate, szybko opadające[13].
Promieniste, jednopłciowe, zebrane w zwisające kotki o cylindrycznym kształcie. Poszczególne kwiaty są bardzo drobne i pozbawione okwiatu[12]. Kwiatostany męskie mają postać zwisających, wąskich kotek[13]. Zbudowane są z licznych segmentów, z których każdy składa się z 3–5 przysadek i 3 pojedynczych kwiatów. Poszczególne kwiaty zawierają po cztery pręciki z czerwonymi zwykle pylnikami[9]. Kwiaty żeńskie wyrastają pojedynczo lub w parach w kątach łuskowatych przysadek tworząc zredukowany kwiatostan typu wierzchotka wsparty czterema podsadkami. Wierzchotki te tworzą szyszkokształtny kwiatostan złożony. Poszczególne kwiaty żeńskie zawierają dwukomorową zalążnię z pojedynczym zalążkiem i słupek z dwoma nitkowatymi szyjkami[13].
Spłaszczone orzeszki z błoniastymi lub papierzastymi skrzydełkami[13], stąd mające postać drobnych skrzydlaków[5]. W czasie owocowania osie kwiatostanów wraz ze zrośniętymi z sobą podsadkami i podkwiatkami drewnieją i tworzą niewielkie „szyszki”, które wiszą na drzewach zwykle długo po wysypaniu się owoców[15].
Biologia i ekologia
Rośliny z tego rodzaju są jednopienne i wiatropylne[13]. Kwitną wiosną lub jesienią (sekcje Cremastogyna i Clethropsis). Wszystkie gatunki olszy mają brodawki korzeniowe, w których żyją bakterie promieniowce z rodzaju Actinomycetes, mające zdolność asymilowania wolnego (atmosferycznego) azotu. Dzięki temu mogą zasiedlać gleby ubogie i bagienne. Większość gatunków rośnie na siedliskach wilgotnych, mokrych lub zalewanych – wzdłuż brzegów rzek i jezior. Rośliny z tego rodzaju zasiedlają odsłoniętą glebę po zalewach lub uwalnianą spod ustępujących lodowców[9]. Podrodzaj subg. Alnobetula obejmuje gatunki krzewów zaadaptowane do klimatu chłodnego[5], w tym stanowiące w wielu miejscach istotny komponent lasotundry[16].
Systematyka
Liść olszy szarej (A. incana)Kora olszy japońskiej (A. japonica)Kwiatostany meskie i żeńskie olszy czarnej (A. glutinosa)Owoce olszy czerwonej (Alnus rubra)
Pozycja systematyczna
Rodzaj z rodziny brzozowate z rzędu bukowców. W obrębie rodziny zaliczany do podrodziny Betuloideae Arnott, jako takson siostrzany rodzaju brzozaBetula[2].
Olsza wykorzystywana jest do zalesiania nieużytków o niskiej zawartości azotu w glebie, w tym poprzemysłowych[12], olsza szara uprawiana bywa jako przedplon[17].
Szybko rosnąca i zachowująca długo liście jesienią olsza sercowata stosowana jest do tworzenia pasów wiatrochronnych[9].
Niektóre gatunki wykorzystywane były jako lecznicze[8].
W tradycji niemieckiej pojawia się Olchowa Kobieta (Else, Elsa, Elise), która najpierw kusi, a później karze mężczyzn zmieniając się we włochate stworzenie.
↑Michael A.M.A.RuggieroMichael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20](ang.).
↑Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Wyd. wydanie II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 596. ISBN 83-214-1305-6.
↑ abcdAlnus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2013-02-25]. (ang.).
↑ abAlnus Mill.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-04-30].
↑Alnus. The Plant List. [dostęp 2016-06-09]. (ang.).
↑ abcdefghDavid J.D.J.MabberleyDavid J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 33, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
↑ abcdefghijkRoger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 122. ISBN 0-333-73003-8.
↑ZbigniewZ.MirekZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 30, ISBN 978-83-62975-45-7.
↑Alnus incana subsp. rugosa. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-04-15].
↑ abcdefWłodzimierz Seneta: Drzewa i krzewy liściaste A–B. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1991, s. 189-207. ISBN 83-01-10135-0.
↑ abcdefghiMariaM.Gostyńska-JakuszewskaMariaM., Betulaceae, Brzozowate, [w:] AdamA.Jasiewicz (red.), Flora Polski. Rośliny naczyniowe, t. III, Kraków: PAN, 1992, s. 14, ISBN 83-85444-06-8.
↑ abcAlnus. Plantes et botanique. [dostęp 2016-06-09]. (fr.).
↑ abWielka encyklopedia przyrody. Rośliny kwiatowe. 1. Warszawa: Muza S.A., 1998, s. 98. ISBN 83-7079-778-4.
↑L. S. Berg: Przyroda ZSRR. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1962, s. 27–30.
nieznana
stabilna
