Odelsk (biał.Адэльск, ros.Одельск) – wieś, dawne miasto na historycznej zachodniej Grodzieńszczyźnie,[1] na Białorusi (miasto od XVI w. do 1934) w obwodzie grodzieńskim, nieopodal płynącej kilka kilometrów na południe rzeki Odła (dopływu Świsłoczy), kilkaset metrów od granicy z Polską, 30 kilometrów na południe od Grodna.
Pierwsza osada powstała na trakcie z Brześcia Litewskiego do Grodna, wiodącym przez Bielsk Podlaski, Narew i Krynki[3]. Pierwsza pisana wzmianka o Odelsku pochodzi z 1490 roku, kiedy to Kazimierz IV Jagiellończyk przeznaczył fundusze na wzniesienie w mieście katolickiego kościoła powołania Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Ten sam król nadał miasteczku prawa i swobody oraz pozwolił urządzać jarmarki w niedzielę. W 1494 r. wielki książę litewski Aleksander Jagiellończyk potwierdził przywileje ojca dla Odelska. 12 czerwca 1546 r. królowa Bona Sforza wydała przywilej dla Odelska, od tego czasu Odelsk otrzymał swobody miejskie i cieszył się nimi przez wieki. W dokumencie mówi się o targach i wolnościach. Wspomniane tu są poprzednie dokumenty otrzymane od króla Kazimierza. Ponadto mowa jest o tym, że „poprzedni dokument spalił się w pożarze kościoła”. W dokumencie tym królowa Bona nadaje targi w niedzielę i nadania gruntów miejskich tak jak to mieli mieszczanie w Krynkach. Przywilej wystawiony w Krakowie dla wójta miasteczka Odelsk Wasyla Simonowicza i mieszczanina Jakuba Paulusowicza[4]. Po III rozbiorze Polski i nowym podziale administracyjnym królestwa Prus w czerwcu 1796, miejscowość trafiła (wraz z miastami Choroszcz, Gródek, Janów, Jasionówka, Knyszyn, Sokółka, Wasilków i Zabłudów) do departamentu białostockiego pod kierownictwem landrata Czyża. Później Odelsk wraz z Białostocczyzną trafił pod berło Imperium Rosyjskiego.
W roku 1800 w Odelsku znajdowały się 172 domy, w 1886 natomiast 274 domy[a] i 1346 mieszkańców, w 1897 populacja wzrosła do 1435. W całym tym okresie według spisów około 95% stanowili Polacy, a zgodnie z kryterium religii 90–96% mieszkańców to katolicy, pozostali to żydzi i kilku prawosławnych. W 1921 mieszkały tu 1333 osoby, a w 1990 r. w Odelsku było 761 mieszkańców.
Po I wojnie światowej i odzyskaniu przez Polskę niepodległości Odelsk trafił pod administracyjny zarząd nowo utworzonego polskiego powiatu sokólskiego. Ze względu na niewielkie rozmiary miejscowości, 13 czerwca 1934 roku Odelsk utracił prawa miejskie[5]. Za II RP istniała gmina Odelsk z siedzibą w Babikach, do której w 1934 roku przyłączono Odelsk (po utracie praw miejskich).
II wojna światowa
W 1944 wytyczono tymczasową nową granicę polsko-radziecką, która pozostawiała Odelsk w granicach Białoruskiej SRR. Późniejsza ostateczna delimitacja utrzymała ten stan rzeczy, pomimo że Linia Curzona, w oparciu o którą granicę tę wyznaczano, przebiegała dwa kilometry na wschód i mieszkańcy wsi (w 1945 w zdecydowanej większości narodowości polskiej) oczekiwali i podejmowali starania o włączenie Odelska do Polski, gdzie pozostawała większa część ich parafii i większość ich ziem uprawnych. Dyrektora miejscowej szkoły Ignacego Mazura, który inicjował zbieranie podpisów o przyłączenie do Polski Sowieci zesłali na 10 lat, a wielu mieszkańców, w tym jednorazowo grupa 200 osobowa uciekało przez nową granicę przed łagrami. Zdaniem mieszkańców przyczyną takiego wytyczenia granicy było istnienie w miasteczku kilku murowanych domów „niezbędnych” sowieckiej administracji[6]. Przebieg granicy tymczasowej z 1944 jednak utrzymano i pozostaje on taki do dziś.
Po II wojnie światowej
Bezpośrednio po zakończeniu II wojny rozpoczęto przymusową kolektywizację i siłą zapędzano do kołchozu, do którego przystępowali dobrowolnie jedynie ci którzy nic nie mieli. Gospodarzom zabrano inwentarz i ziemię, pozostawiając jedynie niewielkie działki przyzagrodowe, na które nakładano dodatkowo wysokie niemożliwe do zapłaty podatki i obowiązkowe kontyngenty tak by doprowadzić je do upadku. Niezapłacony podatek egzekwowano rekwizycjami żywego inwentarza i resztek plonów często prosto z pola. Opornych zamykano w więzieniach lub zsyłano. Jednocześnie kołchoz zarządzany nieefektywnie wypłacał za ciężką niezmechanizowaną pracę fizyczną (z braku padłych w kołchozie koni do orki zaprzęgano ludzi) w naturze (np. zbożem, ziemniakami lub słomą) albo nie płacąc wcale. Dodatkowo ludność wiejska w ZSRR nie mogła (aż do końca lat siedemdziesiątych) opuszczać kołchozów i była prześladowana za podejmowanie zajęć dodatkowych jak rzemiosło i usługi (np. kopanie studni po pracy w kołchozie). Żeby przeżyć ludzie ryzykowali kradnąc mienie kołchozowe, wielu także próbowało uciekać za coraz szczelniej chronioną granicę[7].
W Odelsku znajduje się zabytkowy drewniany Kościół Wniebowzięcia NMP pochodzący z XVIII wieku (parafię utworzono tu w 1490) z murowaną dzwonnicą.
Legenda: (1) w nawiasach podano okres praw miejskich / praw miasteczka / praw osiedla; (2) wytłuszczono miasta/osiedla trwale restytuowane; (3) tekstem prostym opisano miasta nierestytuowane, miasta restytuowane przejściowo (ponownie zdegradowane) oraz miasta niesamodzielne, włączone do innych miast; (4) OTP – osiedle typu miejskiego; (5) zastosowane nazewnictwo oddaje formy obecne, mogące się różnić od nazw/pisowni historycznych.
Źródła: Dz.U. z 1933 r. nr 35, poz. 294, Dz.U. z 1934 r. nr 48, poz. 422, Dz.U. z 1934 r. nr 48, poz. 420, Dymitrow M., 2015, Pojęcie miejskości w świetle reformy gminnej w Polsce międzywojennej, [in] Krzysztofik R., Dymitrow M. (Eds), Degraded and restituted towns in Poland: Origins, development, problems / Miasta zdegradowane i restytuowane w Polsce. Geneza, rozwój, problemy, University of Gothenburg, Gothenburg, s. 61–63 / 65–115.
Witaj
Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.