Ołtarz Wita Stwosza w Krakowie
Stephan Lochner - Ołtarz Trzech Króli (około 1440 roku) Katedra w Kolonii
Mistrz Paweł z Lewoczy, Ołtarz Świętego Jakuba, w kościele farnym w Lewoczy
Rogier van der Weyden - Ołtarz Sądu Ostatecznego (około 1445–1450) Beaune, Hôtel-Dieu
Warsztat Wita Stwosza (?), ołtarz główny z 1491 roku w kościele w Książnicach Wielkich
Mistrz HL - Ołtarz Koronacji Marii (lata 1523-1526) Breisach am Rhein, kościół Św. Szczepana

Ołtarz szafiasty (z niem. Schreinaltar), szafowy lub retabulum szafiaste (schreinretabel) – typ nastawy ołtarzowej występujący w okresie gotyku, głównie w krajach Europy północnej. Centralną część stanowi otwierana od frontu drewniana skrzynia, w której ustawione są rzeźby – figury Jezusa, Marii, świętych lub sceny narracyjne. Do bocznych, przednich krawędzi skrzyni przymocowane są na zawiasach tzw. skrzydła służące do zamykania skrzyni nastawy. Skrzydła są zwykle podzielone na kwatery i zdobione malowidłami, płaskorzeźbą, a w niektórych przypadkach rzeźbą pełnoplastyczną.

Geneza i rozwój

Retabulum ołtarzowe ma swoją genezę w okresie kształtowania się nowej formuły liturgii eucharystycznej. Ponieważ kościoły średniowieczne były orientowane (skierowane w stronę Ziemi Świętej) prezbiterium było najważniejszą częścią przestrzeni liturgicznej świątyni. We wschodniej części znajdował się ołtarz, pierwotnie w postaci prostej mensy na której stawiano najważniejsze utensilia liturgiczne. Kapłan dokonywał aktu transsubstancjacji tyłem do wiernych, dlatego też mensa ołtarzowa była przez niego zakryta, stąd też istniała potrzeba ideowego i artystycznego wyeksponowania głównego miejsca liturgii, którym był ołtarz. Drugim czynnikiem który ukształtował szafiaste retabulum ołtarzowe był rozwój kultu relikwii i potrzeba ich należytej ostentacji. Relikwie częstokroć włączano w kontekst liturgiczny, stąd niektóre retabula są jednocześnie relikwiarzami. Trzecim czynnikiem była potrzeba odpowiedniej prezentacji wizerunków kultowych lub przedstawień o charakterze religijnym. Ma to związek z kształtowaniem się ikonografii Chrystusa, Marii, świętych, ich wizerunki, lub wątki z zywotów były ilustrowane na retabulach. Czwartym, najważniejszym czynnikiem była konieczność zilustrowania liturgii, a struktura retabulów była często ściśle podporządkowana wymogom liturgii i hierarchii poszczególnych dni. Retabula były zamykane, parą, dwoma, a nawet trzema parami skrzydeł (np. ołtarz Koronacji Marii w gdańskim kościele NMP) co sprzyjało eksponowaniu poszczególnych wątków w odpowiednie dni: powszechnie, niedziele i święta. Zazwyczaj w dni powszechne ołtarz był całkowicie zamknięty, a w niedziele i święta otwierany, w przypadku nastaw z dwoma parami strzydeł, w niedziele otwierano zewnętrzną parę skrzydeł, jedynie na główne uroczystości otwierano także wewnętrzną parę by odsłonić główne przedstawienie umieszczone w korpusie.

Pierwowzorem gotyckich retabulów szafiastych były m.in. zamykane relikwiarze, przenośne ołtarze z kości słoniowej w formie tryptyków i obrazy tablicowe z wydzielonymi kwaterami.

Najstarsze zachowane retabula szafiaste datuje się na XIV wiek, znajdują się na terenie niemieckiej Nadrenii (ołtarze w kościele NMP w Oberwesel, kościele klasztornym Cysterek w Marienstatt i z kościoła Klarysek w Kolonii, obecnie w tamtejszej katedrze) oraz na Holsztynie (ołtarz w kościele w Cismarze) i Pomorzu Przednim (zespół retabulów ołtarzowych w kościele Cystersów w Doberan). Nadreńskie retabula oprócz przedstawień rzeźbiarskich i malarskich posiadają repozytoria na relikwie. Przez cały okres gotyku powstawały rozmaite retabula ołtarzowe o takim typie w rozmaitej postaci. Część z nich składa się wyłącznie z rzeźb umieszczonych w architektoniczną strukturę nastawy, inne składają się wyłącznie z malowideł. Już od początku tradycji szafiastego ołtarza powstawały retabula jako kompleksowe dzieła sztuki łączące zarówno cechy architektury, rzeźby i malarstwa.

Obszary występowania

Retabula szafiaste kształtowały się głównie w kulturze niemieckojęzycznej, która obejmowała całe Święte Cesarstwo Rzymskie, a także oddziaływała na terenach ościennych. We wszystkich krajach niemieckich (głównie w Saksonii i Brandenburgii oraz Szwabii, Frankonii i Bawarii) powstawały najróżniejsze ich typy. Wiele retabulów znajduje się w Austrii, Śląsku, Małopolsce i na Spiszu. W Małopolsce najbardziej znanym przykładem ołtarza szafiastego jest Ołtarz Mariacki Wita Stwosza z Kościoła Mariackiego w Krakowie. Szafiaste retabula powstawały także na zachód od Niemiec, głównie w Niderlandach.

Przykłady

  • Ołtarz w kościele Cysterek w Marienstatt - tryptyk datowany na około 1350 rok, wykonany w Kolonii, charakteryzuje się dwustrefowym podziałem. W każdej części znajdują się nisze obramione ostrołukowymi arkadami i wimpergami z dekoracją maswerkową. W górnej strefie nisze mieszczą pełnoplastyczne figury apostołów oraz umieszczona na osi środkowej scena Triumfu Marii, w dolnej zaś popiersia relikwiarzowe przedstawiające m.in. święte Katarzynę, Kordulę, Urszulę, Agnieszkę. Korpus podzielony jest na trzy osie, z których środkowa (ze wspomnianą rzeźbioną sceną Triumfu Marii) jest wysunięta, stąd też po zamknięciu skrzydeł jest widoczna. Na rewersach skrzydeł malowane sceny pasyjne.
  • Tryptyk z Łuczyny, wykonany około roku 1370, drewniany z pełnoplastycznymi figurami Madonny z Dzieciątkiem na lwie, w asyście świętych Mikołaja i Katarzyny. Na bocznych kwaterach płaskorzeźbione wizerunki świętych apostołów i męczenników. Ze względu nie tylko na charakterystyczny typ przedstawienia Marii z Dzieciątkiem ale też na styl figur łączony jest przez badaczy jako dzieło artysty z kręgu Mistrza Madonn na lwach. Zasięg dzieł wykonanych w tym stylu obejmuje Śląsk, Pomorze, Wielkopolskę i Małopolskę.
  • Ołtarz Świętego Jakuba, w kościele farnym w Lewoczy, chef d'oeuvre Mistrza Pawła, wykonany około 1517 roku. Tryptyk ten składa się z predelli mieszczącej pełnoplastyczną scenę Ostatniej Wieczerzy, szafy z figurami Marii z Dzieciątkiem, świętych Jakuba i Jana Ewangelisty zamykanej skrzydłami z płaskorzeźbionymi (awersy) i malowanymi (rewersy) scenami z Żywota św. Jakuba i zwieńczenia, które tworzą strzeliste fiale. Pośród których figury Ojców Kościoła: Augustyna, Hieronima i Grzegorza Wielkiego.
  • Ołtarz Świętej Krwi w kościele Świętego Jakuba w Rothenburg ob der Tauber - dzieło Tilmana Riemenschneidera z początku XVI stulecia. W ażurowej szafie z wykuszem od strony tylnej ozdobionym ostrołukowym oknami mieści się scena Ostatniej Wieczerzy, gdzie figury Chrystusa i apostołów wykonane są pełnoplastycznie, podobnie jak figury na zwieńczeniu (m.in. Vir Dolorum) i predelli (krucyfiks adorowany przez anioły trzymające arma Christi). Na bocznych skrzydłach płaskorzeźbione sceny Wjazdu Chrystusa do Jerozolimy i Modlitwy w Ogrojcu. Na zwieńczeniu mieści się relikwiarz mieszczący domniemaną krew Chrystusa.
  • Ołtarz główny w kościele w Kefermarkt, wykonany w latach 1490-97. Jest to tryptyk, którego korpus mieści pełnoplastyczne figury świętych Wolfganga, Piotra i Krzysztofa. Na skrajach mniejsze figury świętych Szczepana i Wawrzyńca. Na skrzydłach bocznych Zwiastowanie Marii i Pokłon Trzech Króli (strona lewa) Boże Narodzenie i Zaśnięcie Marii Panny (strona prawa). Na zwieńczeniu figury Marii z Dzieciątkiem, święte Barbara i Katarzyna oraz św. Agnieszka. Ponadto w tej strefie popiersia dwóch proroków.
  • Ołtarz Koronacji Marii w kościele Świętego Floriana w Sankt Wolfgang im Salzkammergut - zwany Ołtarzem Pachera, poliptyk wykonany około 1470 roku przez Michaela Pachera, pentaptyk z rzeźbionymi predellą, korpusem i zwieńczeniem i malowanymi polami dwóch par skrzydeł. Odsłona powszechna ukazuje Żywot świętego Wolfganga z Ratyzbony, niedzielna epizody z życia Chrystusa (Chrzest w Jordanie, Kuszenie Chrystusa, Próba ukamieniowania, Wypędzenie przekupniów ze świątyni, Gody w Kanie, Chrystus i cudzołożnica, Cudowne rozmnożenie chleba i Wskrzeszenie Łazarza), świąteczna zaś sceny Bożę Narodzenie, Obrzezanie, Ofiarowanie Jezusa w świątyni i Zaśnięcie Marii. W szafie bogato rzeźbiona scena Koronacji Marii w asyście świętych Floriana i Wolfganga. Na predelli Ostatnia Wieczerza, a na zwieńczeniu Grupa Ukrzyżowania.
  • Ołtarz Koronacji Marii główny ołtarz, kościoła Św. Szczepana w Breisach am Rhein. Wykonany został w latach 1523-26 przez anonimowego Mistrza HL. W korpusie pełnoplastyczne przedstawienie Koronacji Marii, na skrzydłach płaskorzeźbione wizerunki świętych męczenników: Szczepana i Wawrzyńca oraz Gerwazego i Protazego. W predelli pełnoplastyczne wizerunki Czterech Ewangelistów. Retabulum to charakteryzuje się monochromatycznymi niepolichromowanymi rzeźbami i dekoracją, z drugiej strony zaś przepychem, obfitością, bogactwem dekoracji, dekoracyjnością kostiumów, fryzur, dbałością o detale anatomiczne postaci. Ze względu na te cechy, styl tego retabulum (wraz z innymi tego typu dziełami w Rzeszy) jest niekiedy określany jako "późnogotycki barok".
  • Ołtarz Wniebowzięcia NMP, znajdujący się w prezbiterium kościoła Wniebowzięcia NMP w Pisarzowicach. Późnogotycki rzeźbiony pentaptyk szafiasty ze sceną główną Wniebowzięcia NMP w szafie środkowej z 1521 r. jest jednym z nielicznych zachowanych (bez większych zmian) retabulów śląskich. Rzeźby zostały wykonane z drewna lipowego, powleczone zaprawą kredowo-klejową, polichromowane temperą i złocone.

Inne przykłady:

Bibliografia

  • Michael Baxandall, Die Kunst der Bildschnitzer. Tilman Riemenschneider, Veit Stoß & ihre Zeitgenossen, München 2004
  • Zofia Białłowicz-Krygierowa, Studia nad snycerstwem XIV wieku w Polsce, część 1, Początki śląskiej tradycji ołtarza szafowego, Warszawa-Poznań 1981.
  • Donald L. Ehresmann, Some Observations on the Role of Liturgy in the Early Winged Altarpieces, [w:] The Art Bulletin, 64 (1982), 359-369.
  • Harald Keller, Der Flügelaltar als Reliquienschrein, [w:] Studien zur Geschichte der europäischen Plastik, Festschrift für Theodor Müller, München 1965
  • Norbert Wolf, Deutsche Schnitzretabel des 14. Jahrhunderts, Berlin 2002

Zobacz też


Witaj

Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.

Źródło

Zawartość tej strony pochodzi stąd.

Odsyłacze

Generator Margonem

Podziel się