Mistrzostwa świata w szachach 1972 – cykl rozgrywek najwyższej rangi w celu wyłonienia indywidualnego szachowego mistrza świata na 1972 pod egidą FIDE. Finałowy mecz tych rozgrywek pomiędzy aktualnym mistrzem świata Borisem Spasskim, a zwycięzcą meczów pretendentów, Robertem Fischerem został rozegrany w Reykjavíku w dniach 4 lipca – 1 września1972. Odbyło się dziesięć turniejów strefowych, turniej międzystrefowy, mecze kandydatów oraz mecz finałowy, w którym zwyciężył pretendent Amerykanin Robert Fischer, zostając jedenastym w historii oficjalnym mistrzem świata w szachach.
W rozgrywkach wzięło udział 167 szachistów z 60 krajów, w tym dwóch Polaków Jan Adamski (wicemistrz Polski) i Jerzy Lewi (mistrz Polski), ale bez sukcesów. Obaj odpadli w turniejach strefowych: Adamski był 19. w Raacha, a Lewi 12. w Atenach.
System rozgrywek
Przeprowadzony system rozgrywek o tytuł indywidualnego szachowego mistrza świata na 1972 składał się z dwóch etapów (eliminacji – w celu wyłonienia pretendenta do tytułu MŚ i pojedynku finałowego). Eliminacje były trójstopniowe (turnieje strefowe, turniej międzystrefowy oraz trójstopniowe mecze kandydatów – ćwierćfinały, półfinały i finał). FIDE ustaliło następujące parytety szachistów w poszczególnych strefach, którzy awansowali do turnieju międzystrefowego[2]:
zwycięzca turnieju międzystrefowego w poprzednim cyklu rozgrywek 1966–1969 (Bent Larsen)
Z turnieju międzystrefowego do meczy kandydatów awansowało 6 szachistów, finalista w poprzednim cyklu rozgrywek 1966–1969 (Tigran Petrosjan) i finalista meczy kandydatów w poprzednim cyklu rozgrywek 1966–1969 (Wiktor Korcznoj)[3]. Zwycięzca finałowego pojedynku kandydatów (pretendent) awansował do meczu finałowego, w którym zmierzył się z obrońcą tytułu MŚ (Boris Spasski).
Już na długo przed rozpoczęciem mecz cieszył się olbrzymim zainteresowaniem, nie tylko wśród szachistów. Po raz pierwszy bowiem od ćwierćwiecza naprzeciwko radzieckiego mistrza miał zasiąść pretendent z innego kraju. Pretendent Amerykanin Robert Fischer był szachistą wyjątkowym, odnoszącym niespotykane wcześniej sukcesy (w drodze do meczu z Borisem Spasskim dwukrotnie pokonał w meczach kandydatów swoich przeciwników w stosunku 6 : 0, a byłego mistrza świata, Tigrana Petrosjana – 6½ : 2½). Z tego powodu, jak również i powodów politycznych (naprzeciwko siebie stanęli rywale z dwóch największych, rywalizujących ze sobą, mocarstw świata), pojedynek nazwano „meczem stulecia”[26]. Fischer przed meczem przestudiował z tzw. „czerwonej księgi”[27] wszystkie partie Spasskiego, a prócz tego trenował podnoszenie ciężarów i boks, aby nabrać kondycji fizycznej, natomiast Spasski przede wszystkim gruntownie przygotowywał się teoretycznie, korzystając z pomocy paru arcymistrzów[28]. Spasski miał pewną przewagę psychologiczną, bowiem w pięciokrotnych wcześniejszych partiach nigdy z nim nie przegrał (trzykrotnie zwyciężył i dwa razy zremisował)[28].
Organizacja meczu – jak przewidywał ówczesny prezes FIDE, dr Max Euwe – wymagała rozwiązania wielu niełatwych problemów[28]. Pierwszym z nich okazał się wybór miejsca spotkania. Zainteresowane przeprowadzeniem spotkania miasta zaoferowały następujące kwoty przetargowe o prawo przeprowadzenia tego meczu: Belgrad (152 000 $), Buenos Aires (150 000 $) i Reykjavík (125 000 $)[28]. Z tej listy miast Spasski wybrał Reykjavík, a Fischer – Belgrad, dlatego początkowo wybrano rozwiązanie kompromisowe: pierwsza połowa meczu w Belgradzie, a druga w Reykjavíku[33]. Niespodziewanie jednak Fischer oświadczył, iż nie odpowiadają mu warunki finansowe meczu[33]. Zażądano od obu miast gwarancji finansowych, w związku z czym Belgrad zrezygnował z organizacji części tego meczu. Autorzy David Edmonds i John Eidinow w książce „Bobby Fischer Goes to War” twierdzą, że Fischer czynił trudności organizatorom, domagając się coraz lepszych warunków finansowych oraz ryzykując swoją karierę, mając na celu jedynie zdobycie tytułu mistrza świata[34][35]. Ostatecznie decyzją FIDE wyznaczono na miejsce spotkania Reykjavík (hala koncertowo-sportowa Laugardalshöll na 3000 miejsc)[36], a datę rozpoczęcia meczu wyznaczono na dzień 1 lipca 1972[33][37].
Zasady
Pojedynek miał składać się z 24 partii[37]. Mistrzem świata miał zostać ten z szachistów, który jako pierwszy zdobędzie 12½ punktów[37]. W przypadku remisu tytuł zachowywał Spasski. Grano o fundusz nagrodowy w łącznej wysokości 300 000 $[j] (w tym część wpływów za transmisję telewizyjną)[36], który miał być podzielony w stosunku ⅝ : ⅜ między zwycięzcę i pokonanego[33]. Na sędziego głównego spotkania wyznaczono Niemca Lothara Schmida, a sędzią pomocniczym został Islandczyk Guðmundur Arnlaugsson[37]. Sekundantami Spasskiego zostali: Jefim Geller, Nikołaj Krogius i Iivo Nei, a Fischera – William Lombardy oraz prawnik Paul Marshall[33][38]. Limit czasu ustalono na 2 godziny 30 minut / 40 posunięć + 1 godzina / dalszych 16 posunięć[37]. Partie odbywały się w niedzielę, wtorek i czwartek, w godzinach 17:00–22:00[38]. Po 40 posunięciach partia była przekładana i dogrywana następnego dnia od godziny 16:00[38].
Przebieg meczu
Do stolicy Islandii przybyło około 40 000 turystów, pragnących oglądać historyczny pojedynek[33]. Fischer postawił organizatorom kolejne wygórowane warunki finansowe, a ponieważ nie mogli oni ich spełnić, nie przybył na czas do Reykjavíku[33]. Dopiero po telefonicznej interwencji Maxa Euwego i doradcy ds. bezpieczeństwa narodowego Stanów Zjednoczonych, późniejszego sekretarza stanuHenry'ego Kissingera oraz powiększeniu funduszu nagrodowego przez londyńskiego bankiera Jamesa Slatera o 50 000 £[39], Fischer zdecydował się na przyjazd 4 lipca o godzinie 7:00 do Reykjavíku, po czym z powodu zmęczenia podróżą udał się na odpoczynek z lotniska do luksusowej willi otoczonej kordonem policji na przedmieściu Reykjavíku, a na losowanie kolorów bierek wyznaczone na godzinę 12:00 w „Hótelu Loftleiðir”, oddelegował swojego sekundanta i adwokata, ale zostało ono przesunięte[33][35][40]. Co skłoniło Fischera do przyjazdu na Islandię? Wspomniani wcześniej autorzy Edmonds i Eidinow odpowiadając na to pytanie, twierdzą, że najwyraźniej trzy elementy: duma, pieniądze i patriotyzm[34][35].
Na żądanie Fischera po jego interwencji zmieniono oświetlenie sali, skrócono stół szachowy, a zamiast szachownicy o polach czarno-białych dano szachownicę o polach zielono-białych, zlikwidowano również dwa pierwsze rzędy, choć on domagał się dziesięciu[36]. Termin I partii wyznaczono na 11 lipca. Spasski przybył na rozpoczęcie I partii o godzinie 16:40 przywitany przez publiczność[36]. Zaczęła się ona pod nieobecność Fischera. Spasski wykonał pierwsze posunięcie pionem (1.d4) i nacisnął zegar, po czym po około 9 minutach zjawił się Fischer i po uściśnięciu jego dłoni, wykonał swoje pierwsze posunięcie skoczkiem (1...Sf6)[41]. W I partii Fischer łatwo wyrównawszy czarnymi albo przecenił nieco pozycję, albo w remisowej końcówce dał się złapać w pułapkę, a w rezultacie stracił gońca (29...G:h2??)[42][43] za dwa piony i mimo wytężonej obrony przegrał tę partię w końcówce[33][35] (→ diagram).
Już podczas dogrywki tej partii Fischer zażądał kategorycznie usunięcia z sali kamer telewizyjnych, mimo wcześniejszej zgody, ponieważ – jak twierdził – przeszkadzają mu w koncentracji[33][44]. Organizatorzy zobowiązani kontraktem na prawo transmisji i filmowania meczu z amerykańską firmą „Chester Fox”, na podstawie umowy amsterdamskiej, którą podpisali przedstawiciele FIDE, federacji szachowych Stanów Zjednoczonych i ZSRR oraz organizatora meczu Islandzkiej Federacji Szachowej, kamery pozostawili, czyniąc je ukrytymi i niesłyszalnymi[33][44]. Mimo to Fischer stwierdził, że przeszkadza mu samo „poczucie ich obecności” i oświadczył sędziemu Schmidowi, że nie stawi się do II partii[45]. Tak się też stało, co było wydarzeniem w meczach o mistrzostwo świata dotychczas nieoglądanym – II partia, po godzinnym oczekiwaniu na Fischera zgodnie z międzynarodowymi przepisami szachowymi zakończyła się walkowerem[33][44]. Złożony protest Fischera, Komisja Arbitrów większością głosów odrzuciła[46]. Groziło zerwanie meczu, posypały się depesze zachęcające Fischera do kontynuowania meczu oraz groźba dyskwalifikacji nadesłana przez Maxa Euwego[46]. Schmid, próbował ułatwić porozumienie szachistów, twierdząc, że może przenieść pojedynek do innej sali[35]. Spasski, wbrew jednogłośnej rekomendacji swoich doradców, zgodził się grać III partię bez kamer[35]. Sytuacja została rozwiązana tylko dzięki jego dobrej woli[35]. Gdyby nie zgodził się na rozegranie III partii w tych warunkach, jego odmowa zostałaby uznana za uzasadnioną i jest prawie pewne, że mecz by się zakończył, a Spasski zachowałby tytuł mistrza świata[35]. Ponadto szachista i psychologNikołaj Krogius, twierdził, że Spasski czuł się moralnie zobowiązany do kontynuowania gry po wygraniu II partii walkowerem[35]. Natomiast Larry Evans, szachista i dziennikarz, powiedział z kolei[35]:
Fischer głęboko w sercu zakorzenił irracjonalny strach przed porażką. W Reykjavíku mógł przezwyciężyć ten strach tylko wtedy, gdy zdał sobie sprawę, że zakłócił równowagę emocjonalną Spasskiego.
Kryzys udało się w końcu opanować. III partię rozegrano w małej sali, bez kamer i widzów[46]. Spasski po biciu i wymianie bierek na polu e4 (posunięcia 32–34) stracił piona, a następnie popełnił duży błąd (41.Hd4??)[47][48] i pretendent odniósł pierwsze w życiu zwycięstwo nad Spasskim (→ diagram)[46].
IV partię na żądanie Spasskiego znów rozegrano w dużej sali, ale bez kamer[46]. Spasski grając czarnymi poświęcił piona, przejął inicjatywę i osiągnął przewagę, ale zakończyła się ona remisem po burzliwym przebiegu (obie strony z gońcem i czterema pionami) i nawet dużym błędzie Spasskiego w końcówce (29...Wh8??)[49][46][35].
W V partii Spasski wyszedł również nieco lepiej z debiutu, nie znalazł jednak sposobu na powiększenie przewagi, inicjatywę przejął Fischer i popełniony w niedoczasie błąd Spasskiego doprowadził do przegranej już w 27 posunięciu (27.Hc2??), w którym stracił piona (27...G:a4!)[50][51][46] (→ diagram).
Kluczowym momentem całego meczu okazały się decyzje podjęte wówczas przez pretendenta[46]. Doszedłszy do wniosku, że przedmeczowe teoretyczne studium Spasskiego dotyczące analizy grywanych debiutów i jego wariantów przez Fischera działa bez zarzutu, Fischer postanowił zmienić prawie cały repertuar debiutowy[46]. Już w VI partii zaskoczył on dwukrotnie mistrza świata, po raz pierwszy ruchem pionem (1.c4!), a następnie w jednym z koronnych wariantów Spasskiego pewną nowością i Fischer wygrał w dobrym stylu – zdaniem Spasskiego – najlepszą swą partię w całym meczu, a Spasski zdaniem komentatorów (Svetozar Gligorić, Samuel Reshevsky) popełnił w niej kilka błędów (16...Wa7??,...18...Hf8?)[52][53][46] (→ diagram).
VII partia skończyła się remisem po długiej, zaciętej walce[46]. Początkowo nie licząc się z ofiarami atakował Spasski, potem Fischer wypuścił z rąk prawie już pewną wygraną, popełniając kilka błędów (31...Wc8?,...43...Kf5?)[54][55] i ostatecznie Spasski uratował pozornie już straconą partię, pomimo tego że Fischer miał dwa piony przewagi po posunięciach (8...H:b2,...12...S:e4)[46].
W VIII partii (najsłabszej w meczu), Spasski nad jednym ruchem w debiucie zastanawiał się prawie godzinę, potem nastąpił niedoczas, pomyłka (15...b5??)[56][57], potem wymiana w 17 posunięciu białego gońca za czarną wieżę (17.G:b8 W:b8) i wreszcie przegrywający błąd (19...Sd7??)[56][57][46] (→ diagram).
Następna – X partia zakończyła się zwycięstwem pretendenta, który w ostrej grze środkowej, uzyskał przewagę materialną, a Spasski popełnił w niej kilka błędów (25...H:a5?,...27...Wd7?,...40...Kf7?)[58][59][46] (→ diagram).
W XI partii Fischer powtórzył debiut i wariant z VII partii, ale wpadł na przygotowaną przez Spasskiego kontrę i ostatecznie ją przegrał, popełniając w niej kilka błędów (18...h4?, 19...Sd6?, 20...f5?,...22...Hb5?), potem w 25 posunięciu stracił hetmana (25.a:b5)[60][61][46] (→ diagram).
XII partia zakończyła się praktycznie bez emocji – remisem po dłuższej walce o charakterze kombinacyjnym, pomimo że Spasski uzyskał po 52 posunięciu (52...W:f2+) przewagę piona[46].
Bardzo ważna, a zarazem najdłuższa, trwająca 9,5 godziny okazała się XIII partia[46][35]. Fischer w debiucie ofiarował piona, po wcześniejszym błędzie Spasskiego (9.a4?)[62][63], a Spasski miał inicjatywę, której nie wykorzystał[46]. Wytworzyła się ostra końcówka z lepszymi szansami dla Fischera, pretendent wypuścił jednak przewagę, a w dogrywce Spasski mógł parokrotnie zremisować, ale jednak popełnił błąd (69.Wd1+??)[64][65] i Fischer odniósł kolejne zwycięstwo[66][35] (→ diagram). Po rozegraniu całego meczu wspomniany wcześniej Krogius stwierdził[35]:
Po meczu Fischer powiedział mi, że jeszcze zanim Spasski popełnił ten fatalny błąd, wiedział, patrząc na twarz Spasskiego, że mistrz był już zrezygnowany z przegranej gry.
Partie od XIV do XX to seria remisów[67]. W XIV partii Fischer niepewnie rozegrał debiut, popełniwszy błąd (18.Ge5?)[68][69], potem stracił piona, a w końcówce to Spasski podstawił mu piona (27...f6??)[70][71] w dwuruchowej kombinacji, a partia zakończyła się remisem (obie strony wieża i trzy piony)[67].
W XV partii Spasski zdobył piona (14.H:g7), potem „lekkomyślnie” wziął drugiego (29.H:h5?!), został zaatakowany, ale Fischer wypuścił w końcu wygraną[67].
Partie XVI i XVII to względnie, spokojna wyrównana walka[67]. W partii XVI Spasski uzyskał po 33 posunięciu (33...W:h2) przewagę piona, ale zakończyła się ona remisem.
Przed rozpoczęciem XVII partii, sekundant Spasskiego – Geller sugerował o możliwym wpływie na Spasskiego elementów elektronicznych lub substancji chemicznych, które mogą znajdować się na sali gry[35]. Podejrzany był m.in. fotel Fischera[35]. Organizatorzy potraktowali sprawę poważnie i prześwietlili fotel promieniami rentgenowskimi, ale podejrzenia się nie potwierdziły[35].
Partia XVIII z błędem Spasskiego (34...H:d5?)[72][73] i uzyskaną przewagą Fischera w postaci jednego piona po 36 posunięciu (36.W:h5) zakończyła się kolejnym remisem.
Partia XIX zakończyła się remisem (obie strony wieża i trzy piony), a partia XX to z kolei ostra kombinacyjna gra obu rywali, bez zdecydowanej przewagi którejś ze stron[67].
Partia XXI okazała się ostatnią. Spasski wyraźnie grał słabo, popełniwszy błąd (30.g4?)[74][75], kilkakrotnie wypuścił remis i Fischer wygrał w końcówce[67] (→ diagram).
Wynik meczu 12½ : 8½. Nowym, jedenastym w historii oficjalnym mistrzem świata proklamowano 1 września 1972 Amerykanina Roberta Fischera[67]. Fischera przyjęto w Stanach Zjednoczonych jak bohatera narodowego – prezydentRichard Nixon wysłał mu telegram gratulacyjny, zapraszając go do Białego Domu[35].
↑Barażowa rozgrywka w celu wyłonienia dwóch kandydatów z drugiego miejsca, którzy awansowali do turnieju międzystrefowego zakończyła się następująco: 1. Portisch 4 pkt; 2. Ivkov 3½ pkt; 3. Smejkal 2½ pkt; 4. Andersson 2 pkt[5].
↑Dodatkowy baraż w celu wyłonienia zwycięzcy turnieju Suttles – Vranesic 2½ : 1½[9].
↑Dodatkowy baraż w celu wyłonienia zwycięzcy turnieju Jímenez – Yépez 2½ : ½[10].
↑Dodatkowy baraż w celu wyłonienia trzeciego szachisty, który awansował do turnieju międzystrefowego Mecking – García 2½ : ½[11].
↑Dodatkowy baraż w celu wyłonienia zwycięzcy turnieju Üjtümen – Kagan 3 : 0[12].
↑Dodatkowy baraż w celu wyłonienia zwycięzcy turnieju Naranja – Browne 1 : 1. W tej sytuacji zastosowano system Sonneborna-Bergera, w którym lepszą punktację turniejową miał Naranja (38,25) : (36,75)[13].
↑Fischer, który nie startował w turnieju 5 strefy w Nowym Jorku, nie mógł wystartować w turnieju międzystrefowym, ale na skutek odstąpienia miejsca przez Pála Benkő oraz interwencji działaczy amerykańskich w FIDE, został dopuszczony poza regulaminem, uchwałą Kongresu FIDE w Siegen 1970 do rozgrywek (→ Frey i Witkowski 1978 ↓, s. 24).
↑Hübner po zakończeniu siódmej partii wycofał się z meczu, na skutek odrzucenia jego protestu, spowodowanego problematycznymi warunkami przebiegu partii (rzekomy hałas)[18].
↑Niektóre źródła określają wysokość funduszu nagrodowego na 250 000 $ (→ Gligorić 1972 ↓, s. 36).
↑ abcdefghijklmnopqrZenónZ.FrancoZenónZ., The Match of the Century: Fischer-Spassky, 1972 [online], chess24.com, 3 września 2018 [zarchiwizowane z adresu 2022-12-01](ang.).
↑ abcdSzachowy „mecz stulecia”, „Dziennik Łódzki”, Nr 164 (7445), Łódź: Łódzkie Wydawnictwo Prasowe, 12 lipca 1972, s. 1–2, ISSN 0208-7707 [dostęp 2022-01-02].
↑Dodatkowa nagroda 130 tys, dolarów. Jutro początek meczu Spasski – Fischer?, „Dziennik Łódzki”, Nr 158 (7439), Łódź: Łódzkie Wydawnictwo Prasowe, 5 lipca 1972, s. 1–2, ISSN 0208-7707 [dostęp 2022-01-02].
↑Fischer vs Spassky 1972. The Match of the Century [online], chessgames.com [zarchiwizowane z adresu 2023-03-22](ang.).
Bibliografia
DavidD.EdmondsDavidD., JohnJ.EidinowJohnJ., Bobby Fischer goes to war. The true story of how the Soviets lost the most extraordinary chess match of all time, London: Faber & Faber, 2011, ISBN 978-0-571-28294-4, OCLC 978256530(ang.).
StanisławS.GawlikowskiStanisławS., Walka o tron szachowy, Warszawa: Wydawnictwo „Sport i Turystyka”, 1976, s. 331–336, OCLC 63401906.
SvetozarS.GligorićSvetozarS., Fischer vs. Spassky. World Chess Championship Match 1972, New York: Simon and Schuster, 1972, OCLC 895402581(ang.).
SamuelS.ReshevskySamuelS., Chess. The Fischer-Spassky Games for the World Championship of Chess. (PDF), Edinburgh: John Bartholomew & Son Ltd., 1972, ISBN 0-85152-914-3, OCLC 906498758 [zarchiwizowane z adresu 2022-02-26](ang.).
Linki zewnętrzne
The World Chess Championship Zonals 1969-1972 (C08) [online], mark-weeks.com [zarchiwizowane z adresu 2022-07-13](ang.).
World Chess Championship 1972 Fischer - Spassky Title Match Highlights [online], mark-weeks.com [zarchiwizowane z adresu 2022-09-15](ang.).
Match of the Century begins in Reykjavik [online], en.chessbase.com [zarchiwizowane z adresu 2020-11-28](ang.).
EdwardE.WinterEdwardE., Spassky v Fischer, Reykjavik, 1972 [online], chesshistory.com [zarchiwizowane z adresu 2022-11-07](ang.).
BillB.WallBillB., 1972 World Championship Chess Match, Fischer-Spassky [online], chessmaniac.com, 29 czerwca 2014 [zarchiwizowane z adresu 2022-01-03](ang.).
The Fischer Story. A Mystery Wrapped in an Enigma [by William Lombardy] [online], chlodwig.com:80 [zarchiwizowane z adresu 2006-07-14](ang.).
ИгорьИ.ЛенскийИгорьИ., Борис Спасский: «Победа надо мной в Рейкьявике сгубила Фишера». (wywiad z Borisem Spasskim) [online], b-m.info, 5 sierpnia 2016 [zarchiwizowane z adresu 2022-01-04](ros.).
Witaj
Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.
Mecz o mistrzostwo świata
ZSRR
Stany Zjednoczone
Bent Larsen)
Robert Hübner
Wolfgang Uhlmann
Lajos Portisch
Svetozar Gligorić
Óscar Panno
Henrique Mecking
Vlastimil Hort
Duncan Suttles
Renato Naranja
Tüdewijn Üjtümen
Eleazar Jiménez
