Miłorząb dwuklapowy, m. chiński, m. dwudzielny[4] (Ginkgo bilobaL.) – gatunekdrzewa należącego do rodziny miłorzębowatych. Pochodzi z Chin[5]. Obecnie jest gatunkiem zagrożonym na stanowiskach naturalnych[5]. Miłorząb dwuklapowy podobny jest do kopalnego gatunku Ginkgo adiantoides. Czasami używana nazwa miłorząb japoński[a][6] jest myląca, gdyż gatunek ten nie występuje naturalnie w Japonii, a jedynie z tego kraju drzewo to po raz pierwszy trafiło do Europy.
Występowanie
Gatunek endemiczny i reliktowy występujący na stanowiskach naturalnych wyłącznie w Chinach. Przez długi czas utrzymywało się przekonanie, że ani w Chinach ani w Japonii miłorząb nie występuje już w stanie dzikim, a jego osobniki rosnące m.in. przy wielu świątyniach i klasztorach zawdzięczają swe istnienie jedynie opiece kapłanów i mnichów. Pierwsze stanowisko wskazywane jako naturalne odkryto w połowie XX w prowincji Anhui[7]. Kolejne populacje uznawane za naturalne lub półnaturalne zgłaszano z Dahongshan (Hubei), Wuchuan (Kuejczou), z Jinfoshan koło Chongqing, na masywie Tianmushan (Zhejiang) oraz w górach Dalou Shan na granicy między prowincją Kuejczou i Chongqing[8]. Za najbardziej prawdopodobne uznaje się, że gatunek przetrwał na dwóch naturalnych stanowiskach – we wschodnich Chinach na górze Tianmushan oraz w południowo-zachodnich w górach Dalou[8][9].
Od wielu wieków gatunek był uprawiany w Chinach i został szeroko rozprzestrzeniony w południowo-wschodniej i wschodniej części tego kraju[10]. Około XIII wieku gatunek z wschodnich Chin trafił do Japonii i Korei[9].
Do Europy miłorząb został sprowadzony w pierwszej połowie XVIII wieku z Japonii do Holandii do ogrodu botanicznego w Utrechcie (najstarszy okaz w Europie). Nie jest pewne, kiedy sprowadzono go do Polski, a najstarszy zachowany okaz rośnie od lat 70. lub 80. XVIII wieku w ogrodzie przy pałacu w Łańcucie[11]. W latach 80. XX w. mierzył 31 m wysokości, a na wysokości 130 cm nad ziemią miał 352 cm obwodu[12]. Inne okazy w Polsce pojawiały się kolejno: w 1808 – w Ogrodzie Botanicznym w Krakowie, 1824 – w Ogrodzie Botanicznym w Warszawie, 1827 – w arboretum w Kórniku w PAN oraz w Ogrodzie Dendrologicznym w Przelewicach.
Morfologia
Liść miłorzębuLiście i kwiaty męskieKwiaty żeńskie
Jest jednym z nielicznych przedstawicieli roślin nagozalążkowych, które mają spłaszczone, opadające na zimę liście (nie przekształcone w szpilki). System korzeniowy palowy i głęboki.
Pokrój
Dorasta w swojej ojczyźnie do wysokości 30–40 metrów. Korona młodych okazów stożkowata, gałęzie odrastają prostopadle do pnia lub kierują się ukośnie, z czasem konary wyginają się ku dołowi, wierzchołek zaokrągla się i cała korona staje się cylindryczna. Okazy męskie od żeńskich można odróżnić po pokroju: drzewa męskie – mają pokrój zbliżony do nagozalążkowych, wyraźnie widać strzałę – pokrój strzelisty, a drzewa żeńskie – pokrój zbliżony do okrytozalążkowych.
Prosty[5], „strzałowaty”. Kora bruzdowana, szarobrunatna, u starszych egzemplarzy głęboko spękana[5]. Gałęzie osadzone na pniu prostopadle. Gałązki zróżnicowane na żółtawopopielate długopędy i gęsto ustawione na nich krótkopędy, o charakterystycznych wałeczkach, będących pozostałościami po opadłych łuskach i liściach (do ok. 4 cm długości). Długopędy roczne często grubsze na końcu niż u nasady. Okazy żeńskie i męskie można odróżnić po pędach: żeński pęd ma pąki małe i na wierzchołku zaostrzone, a męski duże i zaokrąglone.
Pąki są grube i ostro zakończone. Mają zieloną bądź czerwoną barwę[5]. Liście są skrętoległe na długopędach, blaszka liściowa klapowana, na krótkopędach są gęsto skupione i ułożone okółkowo po 5–8, a blaszka liściowa jest wachlarzowata[5]. Kształt szerokowachlarzowaty, blaszka skórzasta, twarda, zielona, aparaty szparkowe jak u okrytozalążkowych na spodniej stronie liści, o unerwieniu widlastym, rozgałęziającym się dychotomicznie, jesienią przebarwiają się na kolor jaskrawożółty[5] (już w drugiej dekadzie września przebarwia się; liście utrzymują się na drzewie aż do ujemnych temperatur, a potem bardzo długo utrzymują się żółte na powierzchni gleby). Liście posiadają wcięcie na wierzchołku, jeśli wyrastają z długopędów, natomiast te na krótkopędach wcięcia nie posiadają.
Roślina dwupienna[5], choć wszczepia się gałązki żeńskie w korony drzew męskich (pierwszy taki znany, udany eksperyment przeprowadzono na początku XIX w. w ogrodzie botanicznym w Wiedniu[13]). Kwiaty męskie to żółte kotki o długości 2–4 cm[5]. Pojawiają się późną wiosną[5]. Bardzo mocno pylą; pyłek przenoszony jest na odległość do 1,5 km. Kwiaty żeńskie to dwa nagie zalążki o długości 4 mm[5]. Umiejscowione są na długiej szypułce (4 cm długości) na krótkopędzie. Liczba kwiatów przeważnie parzysta. Nie zawsze oba zalążki rozwijają się.
Nasiona są żółte, na długiej szypule, otoczone mięsistą osnówką[5]. Przypominają śliwkę[5] o średnicy około 2,5–3 cm (Uwaga: nie należy ich mylić z owocami – nagonasienne nie wytwarzają owoców). Prażone nasiona są jadalne. Osnówki mają nieprzyjemny zapach zjełczałego masła.
Zróżnicowane na jasnobrązowy biel i czerwonawożółtą twardziel, posiada jedwabisty połysk oraz zwartą strukturę z wąskimi i dobrze widocznymi słojami rocznymi, przypomina drewno drzew iglastych – jest lekkie i miękkie, poza tym odporne na gnicie i ogień, bardzo cenione, stosowane w rzeźbiarstwie oraz do produkcji mebli i pojemników do przechowywania japońskiej wódki sake.
Biologia i ekologia
Rozwój
Drzewo dwupienne, rozdzielnopłciowe. Kwitnie po 40 latach uprawy z nasion. Zapłodnienie trwa do około 5 miesięcy (to zależy od temperatury i wilgotności). Nasiona z polskich miłorzębów mają bardzo małą zdolność kiełkowania rzędu 20–30%. Zazwyczaj rozwija się tylko jeden zalążek kwiatu żeńskiego. U starszych okazów (zwykle ponadstuletnich) na pniu pojawiają się narośle zwane czi-czi. Początkowo guzowate, wielkości pięści, mają budowę pędu, ale są nieulistnione. Przybierają z czasem formę korzeni powietrznych, które po zetknięciu się z glebą zakorzeniają się[7]. Pod wpływem np. ruchów skorupy ziemskiej odrywają się od drzewa i wyrastają z nich nowe osobniki.
Wymagania siedliskowe
Jest rośliną światłolubną, nie znosi stanowisk ocienionych, na których zamiera. Odporny na mróz. Drzewa o wysokości ponad 20 metrów i 1 metrze pierśnicy nie należą do rzadkości. Bardzo dobrze wytrzymuje bardzo małe napowietrzenie gleby. Świetnie znosi zasolenie. Jest bardzo odporny na suszę glebową. Źle rośnie na glebach piaszczystych i na takich, na których jest wysokie lustro wody. Odporny na choroby i szkodniki – nie spotyka się żadnych. Bardzo wolno przyrasta na grubość pnia i dosyć długo musi być palikowany. Nadaje się na bonsai. Świetnie znosi cięcie.
Liść miłorzębu dwuklapowego (Ginkgonis folium) – cały lub połamany, wysuszony liść o zawartości nie mniej niż 0,5% flawonoidów[14].
Skład
Wyciąg z miłorzębu dwuklapowego zawiera glikozydy flawonowe m.in. izoramnetynę, olejek kamforowy, kwercetynę oraz laktony terpenowe (ginkolidy a, b, c i bilobalid). Lek usprawnia krążenie obwodowe i mózgowe, zapobiega zwapnieniu naczyń, hamuje agregację płytek krwi, zwiększa jej przepływ, usprawnia pamięć i ułatwia koncentrację[15].
Wskazania do stosowania
Postępujące obniżenie wydolności intelektualnej oraz zaburzenia ukrwienia obwodowego i mózgowego. Mogą wystąpić spontanicznie krwawienia i reakcje alergiczne[15]. Zmniejsza ryzyko raka u myszy[16]. Celowości stosowania miłorzębu w profilaktyce demencji oraz choroby Alzheimera, a także jego pozytywnego wpływu na sprawność umysłową, nie udało się potwierdzić w badaniach klinicznych[17][18]. Istnieją także badania wykazujące, że duże dawki miłorzębu dwuklapowego mogą być szkodliwe dla zdrowia, np. mogą przyczyniać się do powstawania udarów. Stwierdzono jednakże, że wyciąg z miłorzębu (EGb761) wykazuje skuteczność w leczeniu całego zakresu zaburzeń kognitywnych związanych z wiekiem[19].
Najstarszy miłorząb w Polsce (ogród przypałacowy w Łańcucie)
W Polsce gatunek dosyć często spotykany w parkach i ogrodach jako drzewo ozdobne, odporne na mrozy. Dzięki odporności na zasolenie gleby i zanieczyszczenia powietrza w wielu krajach stosuje się go do obsadzania ulic. Wybiera się przy tym prawie wyłącznie okazy męskie, gdyż dojrzałe nasiona spadając zaśmiecają ulice, a rozkładając się wydają nieprzyjemną woń[7].
W Japonii jest jednym z popularnych drzew jesieni. Łatwo je znaleźć w świątyniach buddyjskich, chramach shintō, parkach miejskich i wzdłuż ulic. Metropolia Tokio wybrała miłorząb jako swoje drzewo-symbol[20].
W centrum Hiroszimy znajduje się ogród o nazwie Shukkei-en, założony czterysta lat temu. Podczas amerykańskiego ataku nuklearnego w 1945 roku został on całkowicie zniszczony, albowiem epicentrum eksplozji było oddalone zaledwie o 1,2 km. Po wojnie został odtworzony i udostępniony zwiedzającym. W ogrodzie rośnie miłorząb, którego wiek szacuje się na ponad 200 lat[21]. Tablica umieszczona przy nim informuje: Ten miłorząb jako jedyne drzewo [w tym ogrodzie] przetrwał burzę ogniową po bombardowaniu atomowym w dniu 6 sierpnia 1945 roku. Obwód pnia: około 4 m, wysokość: około 17 m. Jest przechylony przez podmuch wybuchu, przycinanie gałęzi zapobiega jego upadkowi.
Roślina magiczna
Panuje przekonanie, że miłorzęby sadzono przy świątyniach dlatego, by chroniły je przed pożarami. W przypadku pojawienia się ognia na płonące dachy miały spadać z każdego liścia krople wody. W 1923 r. po silnym trzęsieniu ziemi spłonęło prawie do szczętu całe Tokio. Ocalała m.in. stara świątynia Kwannon, osłonięta przez wielki okaz miłorzębu, a wraz z nią ludzie, którzy się w niej skryli. W pożarze drzewo utraciło wprawdzie wszystkie liście, ale przeżyło i na wiosnę znów okryło się zielenią[7].
Narośle czi-czi na pniach starych miłorzębów Chińczycy czczą jako symbole płodności i urodzaju, a Chinki modlą się pod nimi o liczne potomstwo i o pokarm dla niego[7].
Inne zastosowania
Białe jądro zawarte w nasieniu jest w Chinach przysmakiem[5].
W Japonii nasiona, zwane tam 銀杏 ginnan[22], są powszechnie spożywane (po uprażeniu, gotowaniu). Dodaje się je również do popularnej potrawy chawan-mushi (rodzaj kremu jajecznego z warzywami, ginnan i zazwyczaj kurczakiem)[22][23].
‘Stefan Batory’ – wyhodowana na UP w Poznaniu[24];
‘Władysław Łokietek’ – bardzo wolno rośnie (10 lat osiąga 60–70 cm,a 20 lat – 1,7 m); bardzo drobne liście; odmiana polska, wyhodowana na UP w Poznaniu[24];
‘Mieszko I’ – średni wzrost, pokrój stożkowy; wyhodowana na UP w Poznaniu[24];
‘Przemysław II’ – wąski pokrój o lekko przewieszających pędach; wyhodowana na UP w Poznaniu[24];
‘Kazimierz Wielki’ – przewieszające pędy, korona kopulasta, pędy grube i długie, blaszki liściowe do 20 cm, intensywnie i szybko rosnący; wyhodowana na UP w Poznaniu[24];
‘Fastigiata’ – wąska, kolumnowa; klon męski
‘Mariken’ – holenderska, do małych ogrodów, szczepiona, powstała z „czarciej miotły”; ciemniejsze liście, kuliste, niektóre liście zrośnięte po 2; klon męski
‘Pragense’ – znaleziono w Pradze w latach 60. Początkowo pędy wzniesione do góry, po kilku latach pędy przewieszają się; krótkie przyrosty 20–30 cm; klon męski
‘Saratoga’ – amerykańska odmiana – lata 80.; inny kształt blaszki liściowej, podstawa zawsze klinowata; kopulasta korona; często krzewiasta; klon męski
‘Variegata’ – powstała w Chinach w 1856; w 1995 r. trafiła do Polski; rośnie wolno; z białymi paskami lub plamami na liściach, bardzo duża zmienność liści; im więcej słońca, tym bardziej pstra; korona szeroko kopulasta; klon żeński
Uwagi
↑Miłorząb po japońsku pisze się znakami 銀杏, które czyta się dwojako: ginnan lub ichō. Pierwsze słowo oznacza zarówno samo drzewo, jak i jego jadalne zarodki, drugie natomiast wyłącznie drzewo. Nazwa ginkgo w językach europejskich jest skutkiem pomyłki niemieckiego botanika i lekarza Engelberta Kaempfera (1651–1716), który przywiózł nasiona tego drzewa do Europy. Podczas pobytu w Japonii notował on wymowę nazw roślin pisanych znakami kanji. Popełnił jednak błąd, zapisując ich dosłowne znaczenie „srebrna morela” z wymową ginkgo (jap. ginkyō). Albowiem pierwszy znak oznacza „srebro”, a drugi odnosi się do struktur kilku owocowych drzew żeńskich rodzaju Prunus, zawierających twarde białe wewnętrzne pokrycie nasienne, podobne do pestki moreli lub skorupki pistacjowej. Szwedzki botanik Karol Linneusz utrwalił błąd, przypisując drzewu nazwę naukową: Ginkgo biloba.
Przypisy
↑Michael A.M.A.RuggieroMichael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-02-28](ang.).
↑M.J.M.M.J.M.ChristenhuszM.J.M.M.J.M. i inni, A new classification and linear sequence of extant gymnosperms, „Phytotaxa”, 19 (1), 2011, s. 55–70, DOI: 10.11646/phytotaxa.19.1.3(ang.).
↑W.W.SunW.W., Ginkgo biloba, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2013, wersja 2013.2 [dostęp 2014-03-22](ang.).
↑Mirek Zbigniew, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Biodiversity of Poland. Vol. 1. Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2002. ISBN 83-85444-83-1.brak strony w książce
↑ abcdeJadwiga Kobendzina. Miłorząb dwudzielny. Najoryginalniejsze drzewo świata. „Poznaj świat”. VII, s. 33–34, luty 1959.
↑ abCindy Q.C.Q.TangCindy Q.C.Q. i inni, Evidence for the persistence of wild Ginkgo biloba (Ginkgoaceae) populations in the Dalou Mountains, southwestern China, „American Journal of Botany”, 99 (8), 2012, s. 1408-1414, DOI: 10.3732/ajb.1200168 [dostęp 2023-05-17].
↑ abWeiW.GongWeiW. i inni, Phylogeography of a living fossil: Pleistocene glaciations forced Ginkgo biloba L. (Ginkgoaceae) into two refuge areas in China with limited subsequent postglacial expansion, „Molecular Phylogenetics and Evolution”, 48 (3), 2008, s. 1094-1105, DOI: 10.1016/j.ympev.2008.05.003 [dostęp 2023-05-17].
↑XiulianX.ChiXiulianX. i inni, Old ginkgo trees in China：Distribution, determinants and implications for conservation, „Global Ecology and Conservation”, 24 (e01304), 2020, DOI: 10.1016/j.gecco.2020.e01304 [dostęp 2023-05-17].
↑Olaf Kalisz, Tadeusz Wolski, Marek Gerkowicz. Miłorząb japoński (Ginkgo biloba) i jego preparaty w terapii zaburzeń krążenia mózgowego i obwodowego. „Annales Universitatis Mariae Curie Sklodowska, Lublin – Polonia. Sectio DD”. LXI (2), s. 11–24, 2006. (pol.).
↑Włodzimierz Seneta: Dendrologia. Wyd. piąte zmienione. Cz. 1. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987, s. 34. ISBN 83-01-07011-0. (pol.).
↑F.F.FilipczakF.F., Miłorząb – drzewo święte w Chinach i Japonii, „Przyroda Polska”, R. XV, nr 5/1971, s. 7.
↑ abJ.K.J.K.PodlewskiJ.K.J.K., A.A.Chwalibogowska-PodlewskaA.A., Leki Współczesnej Terapii Tom II, W-wa 2010.brak strony (książka)
↑Ginkgo biloba extract: More than just for memory?
↑A randomized placebo-controlled trial of Ginkgo biloba for the prevention of cognitive decline [online], neurology.org [dostęp 2017-11-25] [zarchiwizowane z adresu 2012-09-04](ang.).
↑Steven T.S.T.DeKoskySteven T.S.T. i inni, Ginkgo biloba for Prevention of Dementia | Dementia and Cognitive Impairment, „Journal of the American Medical Association”, 300 (19), 2008, s. 2253–2262, DOI: 10.1001/jama.2008.683, PMID: 19017911, PMCID: PMC2823569 [dostęp 2017-11-25](ang.).
↑Walter E.W.E.MullerWalter E.W.E. i inni, Therapeutic efficacy of the Ginkgo special extract EGb761VR within the framework of the mitochondrial cascade hypothesis of Alzheimer’s disease, „THE WORLD JOURNAL OF BIOLOGICAL PSYCHIATRY”, 2017, DOI: 10.1080/15622975.2017.1308552.
↑What trees turn colors?. japan-guide.com, 2018. [dostęp 2018-06-10]. (ang.).
↑Database of Hibaku Jumoku – Atomic-Bombed Trees of Hiroshima. Unitar – Green Legacy Hiroshima, 2011. [dostęp 2018-06-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-03-29)]. (ang.).
↑ abJapanese Food Glossary. Japan Tourist Info – Japan Visitor, 2018. [dostęp 2018-06-11]. (ang.).
↑Hosking, Richard. A Dictionary of Japanese Food, s. 45.
↑ abcdefDiariusz COBORU dot. Zmian w Księdze Ochrony Wyłącznego Prawa oraz Krajowym Rejestrze. [dostęp 2012-10-11].
.jpg)
