ResponseEve, a responsive template by SiGa

Ten artykuł dotyczy miasta na Ukrainie. Zobacz też: Krzemieniec.

Krzemieniec

Крем’янець, Кременець

Widok miasta
Herb Flaga
Państwo	Ukraina
Obwód	tarnopolski
Prawa miejskie	1438
Burmistrz	Andrij Smagljuk
Powierzchnia	31 km²
Populacja (2019) • liczba ludności	20 898
Nr kierunkowy	+380 3546
Kod pocztowy	47003
Położenie na mapie obwodu tarnopolskiego Krzemieniec
Położenie na mapie Ukrainy Krzemieniec
50°06′29″N 25°43′39″E/50,108056 25,727500
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Informacje w Wikipodróżach
Strona internetowa

Krzemieniec^[1] (ukr. Кременець, Kremeneć) – miasto na Ukrainie, w obwodzie tarnopolskim, siedziba rejonu krzemienieckiego, u podnóża Gór Krzemienieckich. W 2019 roku liczyło ok. 20,9 tys. mieszkańców^[2].

Historia

• 1227 – pierwsza wzmianka o Krzemieńcu; Latopis Halicko-Wołyński^[3] wzmiankuje, że książę halicko-wołyński Mścisław II Udały rozbił w 1226 pod grodem wojska króla Węgier Andrzeja II
• 1240 – krzemieniecki zamek oparł się Mongołom Batu-chana^[4] jako jedyny na Rusi Halicko-Włodzimierskiej
• 1366 – obsadzenie przez Kazimierza Wielkiego zamku krzemienieckiego załogą i urzędnikami polskimi^[4], Kazimierz Wielki przekazuje gród Jerzemu Narymuntowiczowi w lenno
• 1370 – po śmierci Kazimierza Wielkiego Ludwik Węgierski usuwa Jerzego Narymuntowicza i podporządkowuje gród Królestwu Węgier
• 1382 – po podziale księstwa halicko-włodzimierskiego od 1382 w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego^[3], wykupiony od starosty węgierskiego przez księcia Lubarta
• 1431 – Świdrygiełło nadał Krzemieńcowi prawo magdeburskie^[4]. Siedziba starostwa krzemienieckiego ziemi wołyńskiej Wielkiego Księstwa Litewskiego
• W pierwszej połowie XVI wraz ze starostwem w oprawie królowej Bony. Przebudowa zamku na górze zamkowej, zwanej odtąd Górą Bony
• 26 maja 1569, tuż przed unią lubelską, przywilejem Zygmunta Augusta wraz z ziemią wołyńską formalnie wcielony do Korony, odtąd do III rozbioru Polski siedziba starostwa krzemienieckiego województwa wołyńskiego^[5], sądów szlacheckich: ziemskiego i grodzkiego^[6], ponadto miasto królewskie, tj. zlokalizowane na gruntach należących do króla^[7]
• październik 1648, w czasie powstania Chmielnickiego sześciotygodniowe oblężenie zamku i jego zburzenie przez wojska kozackie pod dowództwem Maksyma Krzywonosa.
• 1795 – po III rozbiorze wszedł w skład guberni wołyńskiej Imperium Rosyjskiego, siedziba powiatu krzemienieckiego
• 1 października^?/13 października 1805 – powstało Liceum Krzemienieckie założone przez Tadeusza Czackiego^[8][9]
• 1832 – Car Mikołaj I w ramach represji po stłumieniu powstania listopadowego skasował Liceum Krzemienieckie, a jego zbiory i bibliotekę przeniósł do Kijowa, gdzie przekazał je nowo utworzonemu Uniwersytetowi Kijowskiemu.
• W czasie I wojny światowej od 1915 na bezpośrednim zapleczu frontu rosyjskiego. Po przewrocie bolszewickim od 22 stycznia 1918 do czerwca 1919 pod władzą Ukraińskiej Republiki Ludowej (URL), Hetmanatu i ponownie URL. Jednocześnie od traktatu brzeskiego z 9 lutego 1918 do stycznia 1919^[10] pod okupacją armii niemieckiej. W czerwcu 1919 zajęty przez Wojsko Polskie, w czasie wojny polsko-bolszewickiej w lipcu – wrześniu 1920 zajmowany przez Armię Czerwoną, odbity po kontrofensywie polskiej
• W latach 1921^[11]–1945 miasto znajdowało się w granicach II Rzeczypospolitej. Było siedzibą powiatu krzemienieckiego w województwie wołyńskim. We wsi Białokrynica k. Krzemieńca stacjonował 12 Pułk Ułanów Podolskich^[12]. Według drugiego spisu powszechnego w 1931 Krzemieniec zamieszkiwało 19 877 osób, z czego 8428 stanowili Ukraińcy, 6904 Żydzi, 3108 Polacy i 883 Rosjanie^[13].

Zamek w Krzemieńcu

• W okresie II RP z inicjatywy miejscowego nauczyciela Liceum Krzemienieckiego Ludwika Gronowskiego powstała Wołyńska Szkoła Szybowcowa słynna w całej Polsce. Tutaj kurs szybowcowy odbywała m.in. córka marszałka Józefa Piłsudskiego – Jadwiga Piłsudska.
• W dniach 8-14 września 1939 w mieście kwaterował min. Józef Beck oraz korpus dyplomatyczny, ewakuowany z Warszawy. Miasto było bombardowane przez samoloty niemieckie^[14].
• Od 17 września 1939 do 2 lipca 1941 Krzemieniec pod okupacją ZSRR w konsekwencji agresji ZSRR na Polskę i paktu Ribbentrop-Mołotow. 1 listopada 1939 jednostronnie anektowany przez ZSRR. Od 3 lipca 1941 do 19 marca 1944 pod okupacją III Rzeszy w konsekwencji ataku Niemiec na ZSRR, od 19 marca 1944 do 16 sierpnia 1945 ponownie pod okupacją sowiecką. Po konferencji jałtańskiej (4–11 lutego 1945), wyłoniony w konsekwencji jej ustaleń Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej podpisał 16 sierpnia 1945 umowę z ZSRR, uznając nieco zmodyfikowaną linię Curzona za wschodnią granicę Polski, w oparciu o porozumienie o granicy zawarte pomiędzy PKWN i rządem ZSRR 27 lipca 1944. W konsekwencji umowy Krzemieniec wraz z województwem wołyńskim włączono do Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.
  • 3 lipca 1941 r., dzień po zajęciu Krzemieńca przez Wehrmacht, w mieście doszło do antysemickiego pogromu dokonanego przez nacjonalistów ukraińskich, w którym zginęło co najmniej 130^[15], a według niektórych źródeł nawet od 300 do 500 Żydów^[16]. Pretekstem do pogromu było wymordowanie przez NKWD w więzieniu w Krzemieńcu około 100–150 więźniów (głównie Ukraińców, lecz także Polaków) tuż przed wycofaniem się Sowietów z miasta^[15][17].
  • 28 lipca 1941 r. Niemcy , na podstawie listy ułożonej przez nacjonalistów ukraińskich, aresztowali przedstawicieli inteligencji polskiej z Krzemieńca, głównie nauczycieli Liceum Krzemienieckiego. W dniach 28–30 lipca 1941 r. 30 z tych osób zostało przez Niemców rozstrzelanych pod Górą Krzyżową^[17].
  • 1 marca 1942 r. Niemcy utworzyli w Krzemieńcu getto dla ludności żydowskiej. W sierpniu 1942 roku getto zostało „zlikwidowane” przez Sicherheitsdienst, niemiecką żandarmerię i złożony z Ukraińców Schutzmannschaft. Żydów w liczbie ok. 8 tys. rozstrzeliwano w rejonie dawnej fabryki tytoniowej i wrzucano do dołów i rowów^[18]. W celu wygonienia Żydów z kryjówek getto zostało podpalone^[19]. Trwający kilka dni pożar zniszczył zabytkowe centrum miasta^[20].
• 1945–1991 – w składzie Ukraińskiej SRR
• W 1989 liczyło 24 570 mieszkańców^[21].
• od 1991 miasto należy do Ukrainy
• w 2002 otwarto w Krzemieńcu Muzeum Juliusza Słowackiego. Remont budynku przeznaczonego pod muzeum trwał dwa lata. Polska na ten cel przeznaczyła milion dolarów^[22].
• W 2013 liczyło 21 729 mieszkańców^[23].

Zabytki

Zabytki

• zamek w Krzemieńcu
• zespół klasztorny oo. jezuitów
  • klasztor jezuitów – Liceum Krzemienieckie jest najbardziej charakterystyczną budowlą Krzemieńca, która powstała w latach 1731–1753^[25] według projektu architekta – jezuity Pawła Giżyckiego z fundacji książąt Wiśniowieckich.
  • kościół pw. św. Ignacego Loyoli i św. Stanisława. Po kasacie zakonu jezuitów w 1773 r. kościół zamieniono w parafialny, a następnie w 1832 roku w cerkiew prawosławną^[26], kiedy to został odebrany katolikom, którzy odzyskali go w 1920 roku w czasach II Rzeczypospolitej. Po wojnie budowla używana była jako sala sportowa, a później jako skład mebli^[27]. Po upadku ZSRR kościół zamieniono na cerkiew Przemienienia Pańskiego należącą do Ukraińskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego^[27][28], która po soborze zjednoczeniowym w 2018 przeszła na własność Kościoła Prawosławnego Ukrainy.
• rzymskokatolicki kościół pw. św. Stanisława Biskupa z lat 1853–1857 został wybudowany na wzór kościoła św. Katarzyny w Sankt Petersburgu. Wewnątrz znajduje się pomnik Juliusza Słowackiego. Do jego zachowania w czasach sowieckich przyczynili się miejscowi Polacy, przekonując Rosjan, że chodzi tu o upamiętnienie „rewolucyjnego poety”. Kościół był jedyną na Wołyniu świątynią rzymskokatolicką, której władza radziecka nie zamknęła po wojnie^[29].
• kościół pw. Wniebowzięcia Matki Bożej, który jako fara został przekazany franciszkanom w początkach XVII w., ufundowała w roku 1538 królowa Bona Sforza. Franciszkanów sprowadził biskup łucki Marcin Szyszkowski. Istniejącą dziś świątynię ufundowali w 1606 książęta Wiśniowieccy i Zbarascy – oni sfinansowali też budowę klasztoru. Kościół znacznie przebudowano i powiększono w połowie XVII w. Wówczas też powstała dzwonnica. W 1832 w ramach represji po upadku powstania listopadowego, klasztor zamknięto, a świątynię przekazano wiernym prawosławnym. Pełni funkcję soboru pw. św. Mikołaja. Należała do Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Moskiewskiego, zaś 6 grudnia 2023 przeszła do Kościoła Prawosławnego Ukrainy^[30].
• żeński monaster Objawienia Pańskiego stoi przy ulicy Szewczenki (do 1939 Szerokiej). Jest on kontynuatorem tradycji prawosławnego klasztoru założonego w 1636, który w XVIII w. został przejęty przez jezuitów, następnie przekazany bazylianom. W 1805^[31] Tadeusz Czacki doprowadził do przeniesienia zakonników do budynków osiemnastowiecznego klasztoru reformatów (ufundowany w 1750 przez Stanisława Potockiego, wojewodę poznańskiego), zaś dawny obiekt klasztorny włączył do kompleksu budynków Liceum Krzemienieckiego. Bazylianie działali w Krzemieńcu do 1832, gdy w ramach represji po powstaniu listopadowym decyzją władz carskich budynek został przejęty na katedrę przez Rosyjski Kościół Prawosławny i przebudowany w stylu bizantyjskim. W czasach II Rzeczypospolitej rezydował tutaj prawosławny biskup wołyński^[32][33]
• Bliźniaki Krzemienieckie – dwie złączone kamienice z przełomu XVII i XVIII wieku, znajdują się w centralnym punkcie miasta.
• cmentarze
• synagoga

Sport

W czasach II Rzeczypospolitej w mieście działał klub piłkarski KKS Krzemieniec.

Znane osoby związane z miastem

• Józef Antoni Beaupré – polski lekarz i działacz patriotyczny, wychowanek tutejszego Liceum i długoletni obywatel miasta Krzemieniec
• Willibald Besser – polski botanik i florysta pochodzenia niemieckiego, badacz flory Galicji Wschodniej
• Tadeusz Czacki – polski działacz oświatowy i gospodarczy, członek KEN, współtwórca Konstytucji 3 Maja, gł. organizator Liceum Krzemienieckiego
• Józef Czech – polski matematyk, pedagog, po utworzeniu liceum w Krzemieńcu został jego pierwszym dyrektorem
• Józef Czech – polski księgarz i drukarz
• Aleksander Czekanowski – polski podróżnik i geolog, związany szczególnie z badaniem odległych terenów Syberii
• Witold Czeczott-Danilewicz - polski architekt, projektant gmachu sądu powiatowego w Krzemieńcu
• Joanna Duda-Gwiazda – polska działaczka opozycji demokratycznej, żona Andrzeja Gwiazdy, urodzona w Krzemieńcu
• Paweł Giżycki – polski architekt baroku, malarz, dekorator, jezuita
• Ludwik Gronowski – polski fotograf i pedagog, wykładowca Liceum Krzemienieckiego
• Mikołaj Jełowicki – polski pisarz, dziennikarz, kapitan jazdy wołyńskiej w powstaniu listopadowym
• Mark Kac – polski i amerykański matematyk żydowskiego pochodzenia, przedstawiciel lwowskiej szkoły matematycznej
• Hugo Kołłątaj – polski bp, polityk, publicysta, geograf, podkanclerzy koronny od 1791, współtwórca Liceum Krzemienieckiego
• Emil Krcha – polski malarz, organizator Rysunkowego Ogniska Wakacyjnego w Krzemieńcu
• Andrzej Kuczek – podpułkownik kawalerii Wojska Polskiego, dowódca 12 Pułku Ułanów Podolskich, ofiara zbrodni katyńskiej.
• Jerzy Litwiniuk – polski poeta i tłumacz z obcych języków, urodził się w Krzemieńcu
• Czesław Malec – polski koszykarz, reprezentant kraju, olimpijczyk
• Wiktor Morozow – ukraiński piosenkarz, kompozytor, tłumacz
• Ołeksandr Osecki – generał major Armii Imperium Rosyjskiego, generał chorąży armii Ukraińskiej Republiki Ludowej
• Michał Podczaszyński – polski dziennikarz i krytyk literacki
• Bronisław Rakowski – generał brygady Wojska Polskiego, dowódca 12 Pułku Ułanów Podolskich
• Zygmunt Rumel – polski poeta, publicysta prasy krzemienieckiej, komendant VIII Okręgu Wołyń BCh, oficer AK, zamordowany przez UPA 10.07.1943
• Irena Sandecka – polska poetka, nauczycielka, pracownik naukowy Liceum Krzemienieckiego, działaczka społeczna i katolicka, od 1942 mieszkająca i działająca w Krzemieńcu
• Joseph Saunders - angielski rytownik z Londynu, profesor historii sztuki, publicysta. Pochowany na cmentarzu oo. Bazylianów w Krzemieńcu.
• Stanisław Sheybal – polski fotograf, od końca lat 20. XX w. nauczyciel rysunku Liceum Krzemienieckiego, stworzył i prowadził tam szkolną pracownię fotograficzną
• Juliusz Słowacki – polski dramaturg i epistolograf, jeden z najwybitniejszych poetów polskich doby romantyzmu, urodził się w Krzemieńcu
• Salomea Słowacka – matka J. Słowackiego, adresatka lirycznych listów syna. Jej empirowy nagrobek znajduje się na miejscowym Cmentarzu Tunickim
• Władysław Spałek – pułkownik saperów Wojska Polskiego II Rzeczypospolitej i Polskich Sił Zbrojnych.
• Stanisław Srzednicki – polski instruktor harcerski, współorganizator młodzieżowej organizacji „Orlęta” w Warszawie, porucznik
• Kazimierz Urbanik – polski matematyk, rektor Uniwersytetu Wrocławskiego, profesor.
• Aleksander Wicherski – polski kompozytor, krytyk muzyczny, malarz i poeta, z zawodu adwokat
• Wasyl Żdankin – ukraiński piosenkarz, zdobył Grand Prix na festiwalu piosenki ukraińskiej „Czerwona Ruta”.

Miasta partnerskie

• Świątniki Górne
• Konstancin-Jeziorna

Zobacz też

• mord na polskiej inteligencji krzemienieckiej
• getto w Krzemieńcu
• gmina Białokrynica

Przypisy

Bibliografia

• Julian Ursyn Niemcewicz, Juljana Ursyna Niemcewicza, podróże historyczne po ziemiach polskich między rokiem 1811 a 1828 odbyte, wydawcy A. Franck; B.M. Wolff, Petersburg 1858, s. 191–199 Czytaj
• Кременець. [W:] Енциклопедія історії України / Редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. НАН України. Інститут історії України. Т. 5 : Кон—Кю. Київ: wyd. «Наукова думка», 2010. ISBN 966-00-0632-2. (ukr.)
• Jan Skłodowski: Krzemieniec – Ateny Wołyńskie = Wolyn Athens. Warszawa: wyd. „Ad Oculos”, 2006.

Linki zewnętrzne

• Krzemieniec, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV: Kęs – Kutno, Warszawa 1883, s. 776 .
• Lipowica, przedmieście Krzemieńca, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. V: Kutowa Wola – Malczyce, Warszawa 1884, s. 284 .
• Radziecka mapa topograficzna 1:100 000. sunsite.berkeley.edu:8085. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-07-12)].
• Archiwalne widoki miasta w bibliotece Polona
• Galeria współczesnych zdjęć miasta