Kalina koralowa
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

szczeciowce

Rodzina

piżmaczkowate

Rodzaj

kalina

Gatunek

kalina koralowa

Nazwa systematyczna
Viburnum opulus L.
Sp.Pl.1:268. 1753[3]
Zasięg
Mapa zasięgu
Zasięg odmiany typowej (zielony), odm. Sargenta (niebieski), odm. amerykańska (fioletowy)
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Roślina kwitnąca
Kwiaty płodne
Dojrzewające owoce
Nitkowate i miseczkowate miodniki na ogonku liściowym

Kalina koralowa (Viburnum opulus L.) – gatunek krzewu należący do rodziny piżmaczkowatych (Adoxaceae), czasem zaliczany do monotypowej rodziny kalinowatych (Viburnaceae), dawniej także do przewiertniowatych (Caprifoliaceae).

Występuje w Europie i środkowo-zachodniej Azji, a odmiany geograficzne rosną także na Dalekim Wschodzie i w Ameryce Północnej. W Polsce kalina koralowa jest pospolita na terenie całego kraju z wyjątkiem Tatr.

Jest rośliną leczniczą stosowaną głównie w leczeniu chorób kobiecych, związanych z problemami zdrowotnymi i bolesnościami w czasie ciąży i menstruacji. Owoce są jadalne, choć surowe są w dużych ilościach szkodliwe dla dzieci i na ogół nie są cenione ze względów smakowych. W krajach byłego Związku Radzieckiego uprawia się jednak odmiany o owocach pozbawionych goryczy i tam mają one większe znaczenie spożywcze. Ze względu na efektowne kwiatostany, długo utrzymujące się owoce oraz intensywne przebarwianie jesienne liści – kalina jest cenioną rośliną ozdobną.

W tradycjach wielu narodów słowiańskich odgrywa istotną rolę: jest częstym motywem pieśni ludowych, przewija się w tradycjach związanych z weselami i pogrzebami, symbolizując młodość i niewinność.

Zasięg geograficzny

Odmiana typowa (var. opulus) występuje w przeważającej części Europy z wyjątkiem północnych krańców Półwyspu Skandynawskiego oraz południowych krańców Półwyspu Iberyjskiego, Apenińskiego i Bałkańskiego. W kierunku wschodnim zasięg obejmuje rozległy obszar sięgający Syberii z izolowanymi obszarami występowania w rejonie gór Azji Środkowej oraz Kaukazu. Rozproszone stanowiska ma w Azji Mniejszej[4]. W Polsce gatunek ten jest pospolity z wyjątkiem wyższych partii gór[5].

Odmiany opisywane często jako odrębne gatunki zastępcze rosną w Azji Wschodniej i Ameryce Północnej. V. opulus var. sargentii (kalina Sargenta) występuje na Sachalinie, Wyspach Japońskich, na Półwyspie Koreańskim, w dorzeczu Amuru oraz we wschodniej części Chin. Odmiana amerykańska (kalina amerykańska) V. opulus var. americanum zasięgiem swym obejmuje rejon Wielkich Jezior oraz tereny na wschód od nich do wybrzeży Atlantyku z pojedynczymi stanowiskami sięgającymi Nowej Fundlandii. W kierunku zachodnim zwężające się pasmo obszaru występowania biegnie wzdłuż pogranicza Stanów Zjednoczonych i Kanady z pojedynczymi stanowiskami na zachodnim wybrzeżu w rejonie Vancouver[4][3]. W Kanadzie odmiana euroazjatycka notowana jest jako gatunek inwazyjny[6].

Morfologia

Pokrój
Krzew o wysokości do 4 m (4,5 m[7]) i szerokości ok. 2 m (u dołu krzew wąski). Wyjątkowo w korzystnych warunkach osiągać może nawet do 6–7 m wysokości[8]. Korona luźna, niesymetryczna, tworzona przez giętkie pędy o wzroście pseudodichotomicznym.
Łodyga
Kora szara (zwłaszcza zimą jasna[9]) pokryta licznymi szarymi, kolistymi przetchlinkami, podłużnie spękana (kreskowana). Młode gałązki sześciokanciaste, kruche, krótkoowłosione, połyskujące, czerwonobrunatne. Mają długie międzywęźla, często esowato wygięte, bez zgrubień w węzłach[10]. Rdzeń drewna jasny, szeroki, sześciokątny, samo drewno zielonkawe. Pąki nakrzyżległe, czerwonobrunatne, pod spodem zielonawe, nieco lepkie, okryte dwiema dużymi łuskami i osadzone na krótkich trzonkach. Zróżnicowane są na buławkowate, większe i tępo zakończone pąki kwiatowe oraz spłaszczone od strony pędu, przylegające i ostro zakończone pąki liściowe. Pąka szczytowego często brak. Blizna liściowa z trzema śladami wiązek przewodzących[10].
Korzenie
Korzeń palowy długi z bardzo licznymi korzeniami bocznymi[8], tworzącymi płaski system korzeniowy, silnie rozwinięty, z licznymi odrostami[11].
Liście
Naprzeciwległe, o długości do 7–10 cm i szerokości do 8 cm, na młodych, silnie rosnących pędach mogą być większe, do 12 cm długości[8]. Ogonek liściowy krótki (2–3 cm), z wierzchu rynienkowaty. U jego nasady znajdują się drobne, nitkowate, 2–6-sieczne i szybko odpadające przylistki[12]. Blaszka liściowa jest szerokojajowata, tępo klapowana (z trzema, rzadziej pięcioma klapami), na brzegu grubo i nieregularnie piłkowana, u nasady słabo sercowata lub ucięta. Z wierzchu naga i ciemnozielona, pod spodem jaśniejsza, delikatnie owłosiona gwiazdkowatymi włoskami. Na ogonkach liściowych znajdują się pozakwiatowe miodniki. U nasady ogonka umieszczone są one na nitkowatych wyrostkach, a bliżej blaszki liściowej wykształcają się w formie 2–4 gruczołków miseczkowatych, siedzących i zielonych[13][12]. Liście rozwijają się równocześnie z kwiatami, jesienią przebarwiają się na kolor szkarłatnopurpurowy.
Kwiaty
Niewielkie, białe (czasem nieco czerwonawo nabiegłe[14]), zebrane na szczytach gałązek w płaskie do kulistawych baldachogrona o średnicy od 5 do 10 cm. Wszystkie kwiaty są 5-płatkowe; brzeżne są większe (15–25 mm), z nierównej wielkości płatkami, płaskie i płonne (pozbawione są pręcików i słupków[14]) – pełnią funkcję powabni. Kwiaty środkowe mają dzwonkowaty kształt i są mniejsze (4–5 mm średnicy), obupłciowe. Kielich niepozorny, z bardzo krótkimi (0,3 mm długości), jajowatymi i zaostrzonymi ząbkami[14]. Korona z krótką rurką i 5 łatkami, na końcach tępymi i nieco podwijającymi się[14]. Pręcików jest 5, są zrośnięte z rurką korony i wystają ponad nią (białe nitki pręcików mają ok. 5 mm długości). Pylniki białe[14], otwierają się po wewnętrznej stronie[11]. Słupek z zalążnią dolną, o wysokości 2 mm[14]. Wskutek zaniku dwóch komór słupek jest jednokomorowy i jednonasienny[15]. Szyjka słupka krótka, zakończoną trójdzielnym znamieniem[11][14].
Owoc
Szkarłatnoczerwony, lśniący, kulistego kształtu pestkowiec o średnicy 8–10 mm, na szczycie z pozostałościami słupka i kielicha[8][14]. W żółtawym miąższu znajduje się jedna, okrągła i spłaszczona pestka, o czerwonej barwie, średnicy 6–8 mm i wadze 10–12 mg[8]. Masa 1000 nasion wynosi 33 g[14]. Dojrzałe owoce zwisają na szypułkach[14].

Biologia

Rozwój

Siewka kaliny koralowej.
Liście w barwach jesiennych

Roślina wieloletnia, nanofanerofit. Rozmnaża się zarówno płciowo, jak i wegetatywnie, przy czym szczególnie łatwo tworzy odrosty korzeniowe[16]. Wymaga zapylenia krzyżowego[8]. Nasiona w naturze (bez stratyfikacji) kiełkują latem następnego roku po zawiązaniu, jednak wschody pojawiają się dopiero na drugą wiosnę[17]. Siewka ma dwa liścienie wyrastające na nagim i purpurowym hipokotylu długości do 3 cm. Są one niemal siedzące[18] (ogonek osiąga do 1 mm długości[19]), a ich blaszka osiąga do 1,5 cm długości i 0,4 cm szerokości. Ma ona kształt wąsko eliptyczny do lancetowatego, wierzchołek jest tępo zaostrzony[18], nasada klinowata[19]. Blaszka liścieni jest naga, z dołu nieco jaśniejsza, z trzema prawie równoległymi wiązkami przewodzącymi biegnącymi na całej długości. Łodyżka nadliścieniowa (epikotyl) osiąga do 2 cm długości i jest czworokątna. Pierwsze liście są naprzeciwległe, osadzone na ogonkach do 1 cm długości, o blaszce szerokojajowatej osiągającej do 2,5 cm długości. Przy wierzchołku blaszka jest grubo i tępo piłkowana (2–5 par ząbków). Jest naga i tylko na brzegu krótko orzęsiona, zielona (od spodu jaśniejsza)[18]. W ciągu roku od rozpoczęcia wschodów młode siewki osiągają około 10–15 cm wysokości[17].

Krzew rośnie szybko[12], roczne przyrosty długości pędów wynoszą 30–40 cm[8]. Po 5 latach krzew osiąga ok. 1,5 m wysokości i tyleż szerokości. Po 10 latach osiąga ok. 3×3 m, a po 20 osiąga wymiary maksymalne[7].

Liście rozwijają się w końcu kwietnia[20]. Kwitnienie trwa od maja do lipca i kwiaty w tym czasie zapylane są przez muchówki[21], wabione efektownymi kwiatostanami i raczej nieprzyjemnym zapachem wydzielanym przez kwiaty[22]. Owoce dojrzewają w sierpniu i wrześniu, po czym pozostają przez kilka miesięcy na krzewach[17]. Zachowują się tak długo, ponieważ z powodu wysokiej zawartości garbników są niechętnie zjadane przez ptaki[13]. Liście przebarwione jesienią odpadają w październiku i na początku listopada[20]. Pędy zachowują żywotność przez 9–25 lat (maksymalnie do 50)[8].

Cechy fitochemiczne

Kora kaliny koralowej zawiera pochodne kumaryny (skopoletynę[23][24] i eskuletynę[24]), flawonoidy (astragalinę, kempferol, kwercetynę[24]), fitosterole (systosterol[24]), irydoidy, garbniki (garbniki katechinowe stanowią 2,3% surowca[25]), żywicę (do 6,5%[26]), triterpeny (np. β-amarynę[27]), kwasy organiczne (izowalerianowy, octowy, masłowy, kapronowy, mrówkowy, linolowy, cerotynowy, palmitynowy[28])[15][29], fenolokwasy[30], olejek eteryczny (do 0,3%)[27], witaminę K[28]. W korze stwierdzono także obecność związku o słabym działaniu cytotoksycznym o nazwie p-ksylilenodwucyjanid[27]. W różnych częściach rośliny występuje glikozyd o gorzkim smaku zwany wiburniną[26]. W owocach znajdują się saponiny[31], węglowodany (do 30%[28]–32%[26]), garbniki (do 3%[26]), pektyny (według różnych źródeł od 0,5%[8] do 5%[32]), kwasy organiczne (m.in. kwas octowy[28]), karotenoidy, witamina C (18–81, rzadko ponad 100 mg na 100 g[8])[30], P[33], E i kwas foliowy (witamina B9)[8]. Z substancji mineralnych w owocach stwierdzono: Na, K, Ca, Mg, P, Fe (do 5 mg na 100 g)[8]. Za specyficzny zapach owoców odpowiada zawarty w nich w niewielkich ilościach kwas walerianowy i jego pochodne[34]. Owoce mają smak określany jako „słodko-cierpko-gorzki”. Wyraźna goryczka owoców zanika jednak po przemrożeniu i pod wpływem wysokiej temperatury[34][8].

Roślina trująca
Na zawarte w owocach trujące saponiny[15] wrażliwe są małe dzieci, także bydło i konie[29], przy czym objawy zatrucia występują tylko po spożyciu dużych ilości owoców[35]. Według niektórych autorów także kora i liście są lekko trujące[35][31]. Objawami zatrucia jest rozszerzenie źrenic oraz ostry nieżyt przewodu pokarmowego z mdłościami, wymiotami, ewentualnie biegunką[31]. W skrajnych przypadkach dochodzą do tego zaburzenia świadomości i rytmu serca, duszności, zaburzenia mowy, pojawienie się krwi w moczu w wyniku uszkodzenia nerek[35], w końcu nawet utrata przytomności i śmierć[31][29]. Zwykle jednak zatrucia kaliną mają łagodny przebieg[31]. Według niektórych autorów owoce po przetworzeniu, zwłaszcza po przegotowaniu, są nieszkodliwe i nadają się do spożycia[36][31].

Genetyka

Liczba chromosomów 2n=18[37].

Ekologia

Siedlisko
Kalina koralowa rośnie w wilgotnych lub przynajmniej świeżych lasach i zaroślach, zarówno w podszycie, jak i na skrajach. Często w łęgach wzdłuż rzek, strumieni i nad brzegami jezior, także w grądach i rzadziej w olsach[38][39], nierzadko na brzegach śródleśnych i podleśnych torfowisk niskich[40], w zaroślowych zbiorowiskach ekotonowych[39]. Spotykana jest też pod okapem drzewostanów mieszanych i sosnowych posadzonych na żyznych i świeżych siedliskach lasowych[38]. Na stanowiskach nasłonecznionych lepiej kwitnie i owocuje[13]. Występuje na niżu, w górach po regiel dolny[39]. Najwyższe jej stanowisko w Polsce znajduje się w Bieszczadach na Bukowym Berdzie[38]. Jest odporna na mróz (znosi dobrze mrozy do –25 °C[7]) i ocienienie. W warunkach naturalnych rośnie zwykle na glebach próchnicznych, żyznych, zasobnych w węglan wapnia[11], o odczynie obojętnym[41], w miejscach o wysokim poziomie wód gruntowych[42]. Jest gatunkiem wskaźnikowym wysokiej wilgotności[42], tolerancyjnym wobec zasolenia, odpornym na zapylenie i zanieczyszczenie powietrza[8].
Fitosocjologia
Gatunek charakterystyczny dla zaroślowych zbiorowisk otulinowych ze związku (All.) Pruno-Rubion fruticosi, w których kalina koralowa znajduje optimum rozwojowe (intensywnie kwitnie i owocuje)[43]. Poza tym rośnie często w zbiorowiskach z klas (Cl.) Querco-Fagetea i Alnetea glutinosae[41].
Znaczenie dla zwierząt
Wśród gałęzi kaliny często wiją swoje gniazda słowiki[44]. Owoce spożywają najczęściej drozdy, rudziki (te gatunki mają udział w rozsiewaniu nasion)[45], poza tym 20 innych gatunków (m.in. piegża, pokrzewka cierniówka, sroka zwyczajna, muchołówka szara)[46]. Żywią się nimi także wspinające się po pędach gryzonie[45]. Kalina koralowa dostarcza pokarmu 17 gatunkom owadów, m.in. larwom chronionego motyla przeplatki maturna[47]. Jej kwiaty odwiedzają m.in. pszczolinki, muchówki, grzebacze, złotolitki, bzygowate, kózkowate. Korą, pędami, liśćmi i owocami żywi się 11 gatunków ssaków (m.in. nornik bury, bóbr, kuna leśna)[46].

Systematyka i zmienność

Kuliste kwiatostany odmiany buldeneż

Pozycja systematyczna

Kalina koralowa wchodzi w skład sekcji Opulus w obrębie rodzaju kalina (Viburnum). Do sekcji zalicza się 3 lub 5 gatunków w zależności od ujęcia taksonów dalej tu opisanych jako odmiany geograficzne Viburnum opulus (zgodnie z ujęciem GRIN[3]). Poza nimi należy tu także wschodnioazjatycka Viburnum koreanum Nakai i północnoamerykańska Viburnum edule (Michx.) Raf. Cała sekcja ma dobrze potwierdzony badaniami charakter monofiletyczny. Stanowi klad bazalny jednego z dwóch głównych kladów w obrębie rodzaju, obejmującego poza sekcją Opulus także sekcje Odontotinus, Oreinotinus, Tinus i Megalotinus[48].

Rodzaj Viburnum stanowi z kolei klad bazalny w obrębie rodziny piżmaczkowatych (Adoxaceae), więc zgodnie z regułami taksonomicznymi może być wyodrębniany jako rodzina siostrzana dla pozostałych rodzajów (jako monotypowa rodzina kalinowatych Viburnaceae). W świetle obecnej wiedzy o filogenezie błędem jest natomiast włączanie go do przewiertniowatych (Caprifoliaceae), stanowiących odrębną linię rozwojową w obrębie rzędu szczeciowców (Dipsacales)[2].

Odmiany geograficzne

Poza odmianą typową znane są dwie odmiany geograficzne, często traktowane jak odrębne gatunki[13]. Są taksonami zastępczymi o bardzo podobnych wymaganiach siedliskowych i podobnym wyglądzie – mają sezonowe, klapowane liście, kwiaty płonne na brzegu kwiatostanu, czerwone, kuliste owoce z płaską pestką[13].

  • Odmiana Sargenta V. opulus L. var. sargentii (Koehne) Takeda (syn. kalina Sargenta V. sargentii Koehne, V. opulus var. calvescens (Rehder) H. Hara[3]) – występuje na Dalekim Wschodzie. Wyróżnia się długo wyciągniętymi końcami szczytów klap liści. W uprawie spotyka się kultywar ‘Onondaga’ uzyskany w United States National Arboretum w Waszyngtonie w 1959. Odmiana ta ma kontrastująco zabarwione kwiaty – płodne kwiaty wewnątrz kwiatostanu są czerwone, podczas gdy zewnętrzne kwiaty płonne są białe lub lekko zaróżowione[49].
  • Odmiana amerykańska V. opulus L. var. americanum Aiton (syn. kalina amerykańska V. americanum auct. non Mill., V. trilobum Marshall[3]) – występuje w Ameryce Północnej. Takson bardzo podobny do euroazjatyckiej odmiany typowej, bez wyraźnych różnic diagnostycznych (jako taką wskazuje się obecność u odmiany typowej cieńszych i szybko zanikających przylistków). Odmiana północnoamerykańska jest bardziej mrozoodporna od pozostałych, rzadziej atakowana jest przez mszyce, liście mają bardziej intensywne kolory jesienią, a jej owoce są mniej gorzkie[50].

Odmiany uprawne

Wyróżnia się następujące kultywary odmiany euroazjatyckiej:

  • odmiany z kulistymi kwiatostanami:
    • V. opulus ‘Roseum’ (syn. V. opulus var. sterile DC, V. opulus var. roseum L.) – odmiana płonna, buldeneż (fr. boule de neige – śnieżna kula). Pokrój jak u formy typowej, wyróżnia się tworzeniem wyłącznie kwiatów płonnych zebranych w duże, kuliste i zwisające kwiatostany. Kwiaty są barwy białej (czasem przekwitające różowieją), rozwijają się w maju, nieco wcześniej niż w odmianie typowej. Jesienią roślina ozdobna z powodu ciemnopurpurowej barwy liści. Starsze okazy mogą ogałacać się od dołu, jeśli rosną w zbyt dużym zwarciu, poza tym odmiana łatwo uszkadzana jest przez owady. Krzew zalecany do parków sztucznych, rzadziej stosowany w założeniach krajobrazowych[17][51]. Najlepiej rośnie i kwitnie w miejscach o dobrym dostępie do światła. Odmiana ta znana jest już od XVI wieku[13].
    • V. opulus ‘Pink Sensation’ – bardzo podobna do ‘Roseum’, ma kwiaty różowo nabiegłe[52].
  • odmiany karłowe:
    • V. opulus ‘Compactum’ – zwarty, gęsty pokrój przy wysokości do 1,5 m (1,2 m[7]) i szerokości do 2 m[53] (1,5 m[7]), obficie kwitnie i owocuje[52],
    • V. opulus ‘Nanum’ – do 0,6 m wysokości, gęsto ugałęzione, drobne liście[13][51], nie kwitnie[9] lub bardzo rzadko[52][7],
  • odmiany o barwnych liściach:
    • V. opulus ‘Aureum’ – liście młode brązowe, starsze złociste[51], według niektórych źródeł młode liście żółte (jasnożółte[7]), a starsze zielone[54] (żółtozielone[7]), wymaga miejsc słonecznych[9], ale nie pełnego słońca[7], osiąga 1/3 wzrostu i rozłożystości formy typowej[7],
    • V. opulus ‘Kristy D.’ – liście pstre z fragmentami blaszki zabarwionymi na kolor bladoróżowy[54],
  • odmiany o odmiennie zabarwionych owocach:
    • V. opulus ‘Xanthocarpum’ – owoce żółte, przezroczyste[52],
    • V. opulus ‘Fructuluteo’ – owoce żółte z różowym rumieńcem[7],
  • odmiany o innych cechach:
    • V. opulus ‘Notcutt’ – silnie rosnąca odmiana z wielkimi, czerwonymi owocami i liśćmi przebarwiającymi się jesienią na kolor czerwono-brązowy[55].

W Rosji w uprawie znajdują się poza tym odmiany o owocach słodkich, pozbawionych goryczy[8].

Nazewnictwo

Nazwa „kalina” jest tak rozpowszechniona w języku polskim, że w zasadzie nie istnieją inne określenia. O odległej genezie nazwy świadczy zresztą to, że w większości języków słowiańskich brzmi tak samo. Krzew nazywany po prostu „kaliną”, dopiero w drugiej połowie XIX wieku, w miarę upowszechniania się nazw zwyczajowych naśladujących binominalne nazwy naukowe określana zaczęła być „kaliną zwyczajną” (w przeciwieństwie do „kaliny hordowiny” wcześniej znanej jako „hordowina”)[56], a od początków XX wieku „kaliną koralową”. Rodzajowa nazwa naukowa (Viburnum), nadana formalnie przez Karola Linneusza w 1753 roku, wzięta została ze starożytnej łaciny. Prawdopodobnie wspominanym (m.in. przez Wergiliusza) krzewem o nazwie Viburnum była właśnie kalina (choć pewnie inny gatunek – kalina wawrzynowata lub hordowina)[57]. Nazwa gatunkowa opulus po raz pierwszy zastosowana została przez Josepha Tourneforta i zaakceptowana przez Linneusza. Słowo to znów genezę swą wywodzi z rzymskiej nazwy rośliny, w tym wypadku oznaczającej klon włoski (Acer opalus, syn. A. opulus). Nazwa została zastosowana w odniesieniu do kaliny koralowej ze względu na podobieństwo jej liści do klonu[57].

Zagrożenia i ochrona

Roślina była objęta w Polsce częściową ochroną gatunkową od 1983 roku[58] do października 2014 roku[59]. Ochrona wprowadzona została wobec kaliny, mimo jej szerokiego rozpowszechnienia, w związku z potrzebą racjonalizacji jej pozyskania jako rośliny leczniczej[58]. Współcześnie zwraca się uwagę na to, że przy braku możliwości zajmowania przez ten gatunek siedlisk przekształconych silnie przez człowieka (nie jest apofitem), zagrożeniem dla jego zasobów jest osuszanie wilgotnych terenów, wylesianie obszarów, na których występuje, przebudowa drzewostanów, zręby zupełne i w końcu zbiór do celów leczniczych[38]. Liczne stanowiska kaliny chronione są w parkach narodowych i rezerwatach przyrody[38]. Dodatkowo znaczna część jej stanowisk znajduje się w siedliskach przyrodniczych (lasy grądowe i łęgowe) stanowiących przedmiot ochrony sieci Natura 2000[60].

Obecny stan zasobów gatunku oceniany jest jako stabilny[41], nie pojawia się on ani na krajowych, ani na regionalnych czerwonych księgach gatunków zagrożonych.

Zastosowanie

Roślina ozdobna

Krzew odmiany płonnej w całej okazałości podczas kwitnienia

Kalina koralowa uprawiana jest jako roślina ozdobna głównie w parkach i zadrzewieniach krajobrazowych. Ceniona jest ze względu na efektowne kwitnienie, długo utrzymujące się i barwne owoce oraz intensywnie przebarwiające się jesienią liście. Sadzona jest w miejscach wilgotnych i nad wodami[13] w nasadzeniach naturalistycznych[53]. Kilka wyraźnie różniących się sposobem wzrostu odmian uprawnych pozwala na różne ich zastosowanie, w tym na nieformalne żywopłoty, nasadzenia grupowe i w formie soliterów[61].

Roślina lecznicza

Kora z takich 3-letnich gałązek stanowi surowiec zielarski
Historia
Roślina była znana i stosowana jako lecznicza już w starożytności[25]. Właściwości przeciwskurczowe odkryte niezależnie i wykorzystywane były w medycynie ludowej zarówno w Europie, na Dalekim Wschodzie, jak i w Ameryce Północnej[50]. W czasach nowożytnych początkowo sprowadzano do celów leczniczych korę kaliny śliwolistnej (V. prunifolium) z Ameryki Północnej. Dopiero w XIX wieku pojawiły się naukowe opracowania wskazujące na lecznicze właściwości kaliny koralowej. W 1858 w Rosji była zalecana jako środek przeciwrakowy, w 1882 zalecano sporządzanie z liści leku przeciw dusznicy bolesnej i dopiero w 1928 stwierdzono, że kalina koralowa nie ustępuje w działaniu śliwolistnej[25]. Równocześnie i wcześniej kalina koralowa stosowana była do celów leczniczych w medycynie ludowej. W XVIII wieku Remigiusz Ładowski w „Historii naturalnej królestwa polskiego” pisał, że na Litwie zbierają na zimę kaliny wiązkami i używają na różne lekarstwa. W całej Polsce napar z liści i owoców stosowano przeciw zapaleniu gardła, z owoców sporządzano „przeczyszczające powidełka”, a wywar z kory wcierany w głowę miał utrzymać lub przywrócić bujność czuprynie[62]. W rejonie Olkusza owoce zalecano spożywać dzieciom przy robaczycy, a górale w rejonie Czarnego Dunajca pili odwar z owoców przy zimnicy[63].
Surowiec zielarski
Kora (Cortex Viburni) z 2–3-letnich gałązek pozyskiwana jest wczesną wiosną, gdy łatwo odchodzi od drewna[22]. Można ją pozyskiwać także późną jesienią, jednak wówczas trudniej zdjąć ją z pędów[27]. Korę suszy się w temperaturze do 40 °C, w wyniku czego zwija się w rurki, z wierzchu popielate, w środku żółtawe z czerwonymi zaciekami, pozbawione zapachu lub o słabej, nieprzyjemnej woni, w smaku gorzkie i cierpkie[28]. Dla uzyskania 1 kg surowca o wilgotności do 12% potrzeba 2,5 kg świeżej kory[64]. Z kory wykonuje się odwar lub ekstrakt (Extractum viburnum opuli fluidum), będący polecaną formą stosowania[30]. Poza tym stosuje się także owoce (Fructus Viburni opuli) i rzadko kwiaty (Flos Viburni opuli)[30]. W Rosji stosuje się w lecznictwie także odwar z korzeni[33].
Działanie
Ekstrakty z kory mają właściwości przeciwskurczowe (zwłaszcza przy bolesnych skurczach macicy obserwuje się zwolnienie napięcia mięśniowego i zniesienie lub przynajmniej osłabienie bolesności)[27][25][30], uspokajające, przeciwbólowe i przeciwkrwotoczne (w niektórych źródłach zawężane do narządów rodnych[23]). Największe zastosowanie ma u kobiet i dlatego kalina bywa nazywana lekiem kobiecym[28]. Łagodzi dolegliwości menstruacji. Zapobiega również poronieniom, krwawieniom związanym z klimakterium, kurczom nóg podczas ciąży[30], niepowstrzymanym wymiotom ciężarnych i zaburzeniom nerwowym w czasie ciąży[65]. Owoce działają z kolei lekko moczopędnie i wzmacniają mięsień sercowy. Przetwory z nich stosowane są przy przeziębieniach, skurczach jelit i żylakach odbytu[30] oraz innych krwawieniach wewnętrznych i z nosa[33]. 10–20% rozwory soku stosowane są przy leczeniu chorób skóry[33]. Odwarem z korzeni leczy się skazę limfatyczną, drgawki, histerię, bezsenność i astmę[33]. Odwar z kwiatów poprawiać ma trawienie i zalecany jest w źródłach rosyjskich przy skurczach jelit, biegunkach, także jako środek wykrztuśny, napotny i pomocny w chorobach kobiecych[33]. Dla wyciągów wodnych i alkoholowych z kory kaliny wykazano także słabe działanie cytotoksyczne[27]. Wodne wyciągi z kory i owoców wykazują silne działanie antyoksydacyjne[66].
Weterynaria
Odwary z kory stosowane są w leczeniu chorób narządów oddechowych zwierząt[33]. Kora, a poza tym liście i owoce używane są do leczenia pryszczycy u bydła[26].
Homeopatia
Nalewki z kaliny stosowane są w leczeniu kurczów, przy problemach zdrowotnych z organami płciowymi, zwłaszcza w chorobach kobiecych. Uważane są także za zapobiegające poronieniom[67].

Roślina jadalna

Owoce późną jesienią

Słabo trujące właściwości owoców najwyraźniej zanikają po działaniu pierwszych przymrozków lub pod wpływem wysokiej temperatury[34]. Właśnie przemrożone już owoce w niektórych okolicach zbierane były do wyrobu syropów i konfitur. Przetwory te łączone z miodem stosowano bardziej jednak jako domowy lek łagodzący kaszel, aniżeli produkt spożywczy. Dzięki dużej zawartości pektyn owoce nadają się do przetworów galaretujących, mogą być także stosowane w przemyśle winiarskim i gorzelnianym. Nadają one delikatny, ale charakterystyczny smak[34], oceniany zwykle jednak jako niezbyt smaczny[68] (porównywany jest do żurawin z gorzkim posmakiem)[36]. Zbiór i przetwarzanie owoców kaliny praktykowane są zwłaszcza w krajach byłego Związku Radzieckiego, gdzie owoce spożywa się na surowo lub w postaci kompotu, kisielu, galaretek, marmolad, nalewek i nadzienia do pierogów. Sokiem barwi się produkty spożywcze, a także używany jest on do wyrobu wódek i niskoalkoholowego napoju „Kalinka”[33]. Sok z owoców rozwodniony w proporcji pół na pół z wodą po sfermentowaniu daje ocet, z którego można robić napoje orzeźwiające latem[65]. Sok z owoców „Gilaboru” jest tradycyjnym napojem w środkowej Anatolii[69]. Odmiana północnoamerykańska ma mniej gorzkie owoce i zbierane są one tuż przed dojrzeniem na przełomie sierpnia i września, po czym służą do wyrobu dżemów i galaretek. Pozyskanie i wykorzystanie kaliny w Ameryce Północnej nie miało i nie ma jednak znaczenia komercyjnego[50].

Inne zastosowania

Przekrój pnia kaliny koralowej
  • Owoce dostarczają czerwonego barwnika[70][26], a kora czarnozielonego, stosowanego do farbowania wełny[26].
  • Kalina jest rośliną miododajną[33], choć pszczoły zbierają z niej zwykle tylko pyłek[71].
  • W ogrodnictwie na kalinie koralowej szczepi się inne gatunki kalin, zwłaszcza zimozielone, silnie rosnące. W roli podkładek wykorzystuje się rośliny o grubości ołówka[17].
  • Z pędów kaliny robi się lub robiło pręty, tyki[20] i strzały (strzały kalinowe znaleziono przy Ötzim zwanym „człowiekiem lodu”[72]).
  • Drewno kaliny nie ma większego znaczenia użytkowego, nie nadaje się nawet na opał[62]. Wyjątkowo lub dawniej drewno to stosowane było do ozdoby instrumentu zwanego dzingulis, używanego podczas uroczystości weselnych na Litwie[73], w tokarstwie[8], przez szewców do wyrobu kołeczków i obcasów (na przełomie XVII i XVIII wieku)[74], ew. do wyrobu niewielkich przedmiotów rozmaitego zastosowania, zwłaszcza w Szwecji i Rosji[75].
  • Kalina sadzona bywa w pasach zadrzewień śródpolnych, również w celach glebochronnych[8].

Uprawa

Czarne mszyce na młodym pędzie kaliny
Liść kaliny zjedzony przez gąsienicę szarynki kalinówki

Gatunek jest uprawiany niemal wyłącznie jako roślina ozdobna. Surowiec zielarski i owoce do celów spożywczych pozyskuje się głównie z roślin dziko rosnących. W 1974 rozpoczęto uprawy plantacyjne kaliny w Związku Radzieckim. Były one rozpowszechnione na obszarze od Uralu i Kaukazu po Daleki Wschód. Współcześnie plantacje tego gatunku znajdują się jeszcze na Wyspach Sołowieckich, w okolicach miast Archangielsk, Kotłas, Solikamsk i Ussuryjsk. Uprawiane są liczne, wyhodowane w Rosji odmiany o owocach pozbawionych goryczy[8]. Plon owoców z upraw wynosi według różnych źródeł ok. 4–8[8] lub 8–9 ton/ha[76], wyjątkowo do 16 ton/ha[8]. Jeden krzew daje do 10, wyjątkowo nawet do 18 kg owoców[8].

Wymagania
Kalina najlepiej rośnie na glebie świeżej i wilgotnej, nawet mokrej. Preferuje gleby żyzne, choć znosi też gleby słabsze, piaszczyste[9]. Pod względem nasłonecznienia jest tolerancyjna – może być sadzona zarówno na stanowiskach zacienionych, jak i słonecznych[13]. Dobrze rośnie w warunkach miejskich[9]. Podczas zim nie przemarza, rosnąc w strefie mrozoodporności mieszczącej się w przedziale od 3 do 8[61].
Pielęgnacja
Kalina nie powinna być przycinana[77] (pąki kwiatowe znajdują się na końcach pędów i ich skrócenie pozbawia kalinę największych walorów), co najwyżej może być przerzedzana co 4–5 lat, można też usuwać martwe lub nieforemne pędy[78]. Ziemię przy krzewach należy odchwaszczać i co 3–4 lata nawozić obornikiem lub kompostem. W przypadku wyjątkowo długotrwałej suszy wskazane jest podlewanie[78].
Rozmnażanie
Odmiany ozdobne rozmnaża się z sadzonek zielnych lub zdrewniałych oraz przez odkłady i szczepienie (to ostatnie na sadzonkach kaliny koralowej typowej, zwłaszcza w celu uzyskania form wysokopiennych). Formę typową rozmnaża się także wegetatywnie lub przez siew. Nasiona po usunięciu owocni (jej zachowanie nie wpływa jednak opóźniająco na kiełkowanie) poddaje się rocznej stratyfikacji. Do obsiania 1 ara potrzeba 1[17]–2[79] kg nasion. Nasiona przykrywa się warstwą 1–2 cm ziemi[79].
Zwalczanie
Na obszarach, gdzie kalina jest gatunkiem inwazyjnym, jej zwalczanie jest kłopotliwe z powodu łatwości, z jaką tworzy ona odrośla. W celu uniknięcia powstawania odrostów zdziera się z pnia korę wraz z łykiem na długości ok. 10 cm, zachowując przy tym ksylem. Można też po ścięciu pnia posmarować go herbicydem, jednak przy tej metodzie należy kontrolować pojawianie się odrostów i kontynuować ich zwalczanie[6].
Choroby i szkodniki
Rosnące w dobrych warunkach rośliny są odporne na choroby i nie są atakowane przez szkodniki[78]. Rośliny słabsze, rosnące poza optymalnym siedliskiem (np. w miejscach suchych), są często atakowane przez mszyce (gł. burakową Aphis fabae, kalinową Aphis viburni i Ceruaphis eriophori[80]), co objawia się zwijaniem i zniekształcaniem liści[13]. Czarne mszyce i towarzyszące im mrówki mogą masowo występować na szczytach młodych pędów, psując wrażenia estetyczne[61]. Na liściach żerują także larwy i osobniki dorosłe szarynki kalinówki (Galerucella viburni, syn. Pyrrhalta viburni, rodzina stonkowate[80]) wygryzające blaszki liściowe, nierzadko do samych nerwów[13]. Gatunek ten rodzimy dla Europy i Azji od drugiej połowy XX wieku stał się także poważnym szkodnikiem kalin północnoamerykańskich[50]. Rośliny zaatakowane wymagają opryskiwania preparatami owadobójczymi[9][50]. Liście bywają atakowane przez choroby grzybowe. Erysiphe sparsa (mączniaki prawdziwe Erysiphales) powoduje zaczerwienienie liści i ich zwijanie. Ascochyta viburni (Coelomycetes) powoduje powstawanie jasnych plam o średnicy ok. 1 cm z czerwonym obrzeżeniem. Efektem zarażenia Stigmina tinea (Dothideomycetes) są brązowe plamy widoczne po obu stronach blaszki liściowej[80].

Znaczenie w kulturze i wierzeniach

Kalina zajmuje szczególne miejsce w tradycjach i sztuce Polaków i Słowian wschodnich, zwłaszcza Ukraińców[26], przez których uznana została za jeden z symboli Ukrainy[81][a]. Jako symbol dziewictwa stała się obowiązkową ozdobą korowajów i rózg weselnych i częstym motywem pieśni weselnych[82]. Kalina była także natchnieniem dla poetów i autorów różnych pieśni ludowych. W 1952 w cyklu „Pieśni kurpiowskie” Kazimierz Sikorski jedną z nich poświęcił „Kalinie”[83]. Teofil Lenartowicz napisał poświęcony jej wiersz pt. „Kalina” odnosząc się m.in. cyklu rozwoju tego gatunku w kolejnych porach roku i typowych miejsc występowania. Do wiersza tego muzykę skomponował Ignacy Komorowski[84], na którego nagrobku na warszawskich Powązkach wykuto napis „Śpiewakowi Kaliny ziomkowie”.

Rosła kalina z liściem szerokim,
nad modrym w gaju rosła potokiem,

W dawnej pieśni galicyjskiej także znajduje się trafne odwołanie do preferencji siedliskowych[13]:

Ty pójdziesz górą, ty pójdziesz górą, a ja doliną.
Ty zakwitniesz różą, ty zakwitniesz różą, a ja kaliną

Często motyw kaliny, zwykle oznaczający młodą dziewczynę, pojawia się w twórczości Juliusza Słowackiego[62]. W samej „Balladynie” kalina pięciokrotnie jest wzmiankowana, pojawia się też w poemacie „Beniowski”:

Oj! nakarmiła się gorzką kaliną!(...)
Cóż? oszukana – ha? kwiatku kaliny,(...)
A czerwieniéjesz teraz jak kalina.

Do najpopularniejszych ludowych pieśni rosyjskich należy „Kalinka”[85], w której mowa o dziewczęciu przyrównywanym do jagody.

Na Podlasiu kalinę sadzono na grobach dziewcząt i młodzieńców, jako symbol czystości i smutku[26], przy czym wyrosłe tak krzewy były niemal nietykalne. Złamanie lub wykopanie takiego krzewu stanowić miało ciężki grzech, który miał się zemścić na sprawcy[62]. Już samo wąchanie kwiatów kaliny na cmentarzu miało powodować utratę węchu[86]. W Małopolsce gałązki kaliny z owocami wchodziły w skład bukietów święconych 15 sierpnia podczas Święta Matki Boskiej Zielnej[82].

Kalina oznaczająca młodą dziewczynę pojawia się też w jednym z przysłów zebranych przez Samuela Adalberga, wypowiadanego w szczególnej sytuacji po śmierci starej żony...[62]

Pan Bóg za glinę, ja za kalinę.

Kalina zagrała ważną rolę w dziesiątym odcinku polskiego serialu z 1981 roku pt. „Jan Serce”. Główny bohater z poświęceniem poszukuje krzewu kaliny, której owoce mają uzdrowić jego chorą matkę. W odcinku tym poznaje też swoją miłość noszącą imię nomen omen Kalina[87]. Uznawany za najlepszy w dorobku Wasilija Szukszyna film z 1973 nosi tytuł „Kalina czerwona”[88].

Uwagi

  1. ↑ Zob. np. „Tam na łące czerwona kalina” (ukr. Ой у лузі червона калина).

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-20] (ang.).
  3. ↑ a b c d e Taxon: Viburnum opulus L.. USDA, ARS, National Genetic Resources Program. Germplasm Resources Information Network – (GRIN). [dostęp 2010-04-22]. (ang.).
  4. ↑ a b Arne Anderberg: Olvon Viburnum opulus L.. Den virtuella floran, Naturhistoriska riksmuseet. [dostęp 2010-04-22]. (szw.). Mapa zasięgu na podstawie: Hultén, E. & Fries, M. 1986. Atlas of North European vascular plants: north of the Tropic of Cancer I-III. – Koeltz Scientific Books, Königstein.
  5. ↑ Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Zając Adam, Zając Maria (red.). Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001. ISBN 83-915161-1-3.
  6. ↑ a b Information on Invasive Shrub and Vine Species. Canadian Botanical Conservation Network. [dostęp 2012-02-14]. (ang.).
  7. ↑ a b c d e f g h i j k Brian Davis: The gardener’s illustrated encyclopeidia of trees & shrubs. Emmaus, Pennsylvania: Rodale Press, 1987, s. 216–217. ISBN 0-87857-679-7.
  8. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u A. Ju. Doronina, N.V. Terekhina: Viburnum opulus L. – Snowball tree, European cranberrybush, Guelder rose, Squawbush. Interactive Agricultural Ecological Atlas of Russia and Neighboring Countries. Economic Plants and their Diseases, Pests and Weeds. [dostęp 2010-05-21]. (ang.).
  9. ↑ a b c d e f Bugała Władysław: Drzewa i krzewy dla terenów zieleni. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1991. ISBN 83-09-00013-8.
  10. ↑ a b Szymanowski Tadeusz: Rozpoznawanie drzew i krzewów ozdobnych w stanie bezlistnym. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1974.
  11. ↑ a b c d Wielka encyklopedia drzewa i krzewy. Reichholf Josef, Steinbach Günter (red.). Warszawa: MUZA S.A., 1995. ISBN 83-7079-440-8.
  12. ↑ a b c Godet Jean-Denis: Drzewa i krzewy. Warszawa: MULTICO Oficyna Wydawnicza, 1997. ISBN 83-7073-156-2.
  13. ↑ a b c d e f g h i j k l Seneta Włodzimierz, Dolatowski Jakub: Dendrologia. Warszawa: Wydawnictwa Naukowe PWN, 1997. ISBN 83-01-12099-1.
  14. ↑ a b c d e f g h i j Marilena Idžojtić: Dendrology: Cones, Flowers, Fruits and Seeds. Academic Press, 2018, s. 699. ISBN 978-0-444-64175-5.
  15. ↑ a b c Turowska Irena, Cyunel Elżbieta: Rośliny nasienne. Kraków: Akademia Medyczna im. M. Kopernika w Krakowie, 1989.
  16. ↑ Puchniarski Tadeusz Henryk: Rośliny siedlisk leśnych w Polsce. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 2004. ISBN 83-09-01822-3.
  17. ↑ a b c d e f Hrynkiewicz-Sudnik Jerzy, Sękowski Bolesław, Wilczkiewicz Mieczysław: Rozmnażanie drzew i krzewów liściastych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001. ISBN 83-01-13434-8.
  18. ↑ a b c Stanisław Król: Siewki drzew i krzewów. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1972, s. 139.
  19. ↑ a b F.M. Muller: Seedlings of the North-Western European Lowland: A flora of seedlings. Wageningen: Centre for Agricultural Publishing and Documentation, 1978, s. 200.
  20. ↑ a b c Guelder Rose – Viburnum opulus. Conservation Volunteers Northern Ireland, BTCV. [dostęp 2010-04-29]. (ang.).
  21. ↑ Seidl Olga, Rostafiński Józef: Przewodnik do oznaczania roślin. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1973.
  22. ↑ a b Cybulska H., Janicka H., Wiszniewski J., Wysocka A.: Uprawa i zbiór ziół. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1953.
  23. ↑ a b Fitoterapia i leki roślinne. Lamer-Zarawska Eliza, Kowal-Gierczak Barbara, Niedworok Jan (red.). Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2007. ISBN 978-83-200-3401-1. OCLC 750093865. (pol.).
  24. ↑ a b c d Mowszowicz Jakub: Przewodnik do oznaczania krajowych roślin zielarskich. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1985. ISBN 83-09-00682-9.
  25. ↑ a b c d Antkowiak Lidia: Rośliny lecznicze. Poznań: Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego, 1998. ISBN 83-7160-146-8.
  26. ↑ a b c d e f g h i Mamčur Fedor I., Gładun J.: Rośliny lecznicze w ogródku. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1988. ISBN 83-09-01356-6.
  27. ↑ a b c d e f Ożarowski Aleksander: Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie. Warszawa: Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, 1987. 83-202-0472-0.
  28. ↑ a b c d e f Bonenberg Krystyna: Rośliny użyteczne człowiekowi. Warszawa: Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, 1988. ISBN 83-202-0451-8.
  29. ↑ a b c Mowszowicz Jakub: Przewodnik do oznaczania krajowych roślin trujących i szkodliwych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1982. ISBN 83-09-00660-8.
  30. ↑ a b c d e f g Bełdowska Bożena, Guzewska Joanna: Rośliny lecznicze – opis, zbiór, zastosowanie. Warszawa: Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, 1987. ISBN 83-202-0489-5.
  31. ↑ a b c d e f Zatrucia roślinami wyższymi i grzybami. Henneberg Maria, Skrzydlewska Elżbieta (red.). Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1984. ISBN 83-200-0419-5.
  32. ↑ Marian Nowiński: Dzieje upraw i roślin leczniczych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1983. 83-09-00678-0.
  33. ↑ a b c d e f g h i Czikow P., Łaptiew J.: Rośliny lecznicze i bogate w witaminy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1987. ISBN 83-09-00523-7.
  34. ↑ a b c d Grochowski Wiesław: Jadalne owoce leśne. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1986. ISBN 83-09-00021-9.
  35. ↑ a b c Bohne Burkhard, Dietze Peter: Rośliny trujące: 170 gatunków roślin ozdobnych i dziko rosnących. Warszawa: Bellona, Spółka Akcyjna, 2008. ISBN 978-83-11-11088-5.
  36. ↑ a b Łuczaj Łukasz: Dzikie rośliny jadalne Polski. Krosno: Chemigrafia, 2004. ISBN 83-904633-6-9.
  37. ↑ Rutkowski Lucjan: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
  38. ↑ a b c d e Piękoś-Mirkowa Halina, Mirek Zbigniew: Rośliny chronione. Warszawa: MULTICO Oficyna Wydawnicza, 2006. ISBN 83-7073-444-8.
  39. ↑ a b c Witkowska-Żuk Leokadia: Atlas roślinności lasów. Warszawa: MULTICO Oficyna Wydawnicza, 2008. ISBN 83-7073-649-1.
  40. ↑ Marian Nowiński: Rośliny lecznicze flory polskiej. Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Nauki Biologiczne nr 4, 1959.
  41. ↑ a b c Zarzycki Kazimierz, Trzcińska-Tacik Helena, Różański Wojciech, Szeląg Zbigniew, Wołek Jerzy, Korzeniak Urszula: Ecological indicator values of vascular plants of Poland. Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2002. ISBN 83-85444-95-5.
  42. ↑ a b Aichele D., Golte-Bechtle M.: Jaki to kwiat?. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1984. ISBN 83-09-00687-X.
  43. ↑ Matuszkiewicz Władysław: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
  44. ↑ Teresa Wielgosz: Wielka księga ziół polskich. Poznań: Publicat S.A., 2008. ISBN 978-83-245-9538-9.
  45. ↑ a b Ángel Hernández. Birds and guelder rose Viburnum opulus: selective consumption and dispersal via regurgitation of small-sized fruits and seeds. „Plant Ecology”. 203, 1, s. 111–122, 2009. DOI: 10.1007/s11258-008-9514-y. 
  46. ↑ a b Reinhard Witt, Przewodnik Krzewy, tłum z jęz. niemieckiego Stefan Łukomski, wyd. Multico, Warszawa 1997, s. 95.
  47. ↑ Marcin Sielezniew, Izabela Dziekańska, Motyle dzienne, wyd. Multico, Warszawa 2010, s. 251.
  48. ↑ Richard C. Winkworth, Michael J. Donoghue. Viburnum phylogeny based on combined molecular data: implications for taxonomy and biogeography. „American Journal of Botany”. 92, s. 653–666, 2005. Wrocław. [zarchiwizowane z adresu]. 
  49. ↑ PlantFiles: Sargent Viburnum. Dave’s Garden. [dostęp 2010-04-26]. (ang.).
  50. ↑ a b c d e Viburnum opulus L. var. americanum Aiton. Plants Profile: Natural Resources Conservation Service. [dostęp 2010-04-26]. (ang.).
  51. ↑ a b c Drzewoznawstwo. Białobok S., Hellwig Z. (red.). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1955.
  52. ↑ a b c d Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
  53. ↑ a b Filipczak Joanna (kier. red.): Katalog roślin. Warszawa: Agencja Promocji Zieleni Sp. z o.o., 2006. ISBN 83-921807-3-9.
  54. ↑ a b Viburnum opulus. University of Connecticut Plant Database. [dostęp 2010-04-26]. (ang.).
  55. ↑ Viburnum opulus--European Cranberrybush. Michigan State University Extension. [dostęp 2010-04-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2005-11-07)]. (ang.).
  56. ↑ Majewski Erazm: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich. Warszawa: Nakładem autora, 1894.
  57. ↑ a b Rejewski Marian: Pochodzenie łacińskich nazw roślin polskich. Warszawa: KiW, 1996. ISBN 83-05-12868-7.
  58. ↑ a b Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 30 kwietnia 1983 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin (Dz.U. z 1983 r. nr 27, poz. 134).
  59. ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2014 r. poz. 1409).
  60. ↑ Poradniki ochrony siedlisk i gatunków. Ministerstwo Środowiska. [dostęp 2010-04-22]. (pol.).
  61. ↑ a b c Viburnum opulus. PocketGardener, The Ohio State University. [dostęp 2010-04-25]. (ang.).
  62. ↑ a b c d e Ziółkowska Maria: Gawędy o drzewach. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1983. ISBN 83-205-3485-2.
  63. ↑ Paluch Adam: Zerwij ziele z dziewięciu miedz. Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, 1989.
  64. ↑ Kwaśniewska Jadwiga, Mikołajczyk Krystyna: Zbieramy zioła. Warszawa: Wydawnictwa Akcydensowe, 1986.
  65. ↑ a b Poprzęcki Witold: Ziołolecznictwo. Warszawa: Spółdzielcza Agencja Reklamowa „SPAR”, 1989. ISBN 83-00-02498-0.
  66. ↑ Altun M.L., Citoğlu G.S., Yilmaz B.S., Coban T. Antioxidant properties of Viburnum opulus and Viburnum lantana growing in Turkey. „Int J Food Sci Nutr.”. 59(3), s. 175–180, maj 2008. PMID: 17852468. (ang.). 
  67. ↑ Homeopathic Materia Medica – Viburnum opulus. International Academy of Classical Homeopathy. [dostęp 2010-05-25]. (ang.).
  68. ↑ Miernik Robert: Przetwory z płodów leśnych. Warszawa: Wydawnictwo Spółdzielcze, 1989. ISBN 83-209-0727-6.
  69. ↑ Altan A., Kus S., Kaya A. Rheological Behaviour and Time Dependent Characterisation of Gilaboru Juice (Viburnum opulus L.). „Food Science and Technology International”. 11, 2, s. 129–137, 2005. [dostęp 2010-04-25]. (ang.). 
  70. ↑ Grochowski Wiesław: Uboczna produkcja leśna. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1990.
  71. ↑ Lipiński Mieczysław: Pożytki pszczele. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1958, s. 165.
  72. ↑ Fowler Brenda: Iceman: Uncovering the Life and Times of a Prehistoric Man found in an Alpine Glacier. Chicago: University of Chicago Press, 2001, s. 105–106. 0-226-25823-8.
  73. ↑ Self-sounding instruments (idiophones). Anthology of the Lithuanian Ethnoculture. [dostęp 2010-05-01]. (ang.).
  74. ↑ Willich A. F. M.: The domestic encyclopaedia; or, A dictionary of facts, and useful knowledge: Comprehending a concise view of the latest discoveries, inventions, and improvements, ... numerous engravings and cuts in five volumes. W.Y. Birch and A. Small, 1804.
  75. ↑ Guelder Rose. W: Encyclopedia Britannica. T. vol. 12. 1911, s. 668.
  76. ↑ A.V. Panteev, A.I. Batchilo, Z.V. Grakovich: The breeding of Chaenomeles japonica Lindl. (Japanese quince), Cerasus tomentosa Wall. (Felt cherry), and Viburnum opulus L. (Snowball tree) in the Republic of Belarus. ISHS Acta Horticulturae 390: Internat. Symposium on Medicinal and Aromatic Plants. [dostęp 2010-04-26]. (ang.).
  77. ↑ Himmelhuber Peter: Cięcie drzew i krzewów ozdobnych. Warszawa: MULTICO Oficyna Wydawnicza Sp. z o.o., 1996. ISBN 83-7073-125-2.
  78. ↑ a b c Sarwa Andrzej J.: Mała encyklopedia doniczkowych roślin ozdobnych. Tarnów: Oficyna Wydawnicza Karat, 1994. ISBN 83-85601-39-2.
  79. ↑ a b Błaszczyk E., Ślaski J.: Szkółkarstwo. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1962, s. 250–251.
  80. ↑ a b c Viburnum opulus L. (Guelder Rose). BioInfo (UK). [dostęp 2017-09-07]. (ang.).
  81. ↑ Божок, О. П. 'Дерева, оспівані народом', Символ дерева у світовій культурі та художній творчості, Науковий вісник НЛТУ України – Львів: НЛТУ України. – 2006. – Вип.16.4. – 284 с.
  82. ↑ a b Paluch Adam. Świat roślin w tradycyjnych praktykach leczniczych wsi polskiej. „Acta Universitatis Wratislaviensis”. 752, 1984. Wrocław. 
  83. ↑ Sikorski Kazimierz, Kalina. Melodia kurpiowska. Na chór mieszany a cappella. Biblioteka Polskiej Piosenki. [dostęp 2012-02-14]. (pol.).
  84. ↑ Rosła kalina. Biblioteka Polskiej Piosenki. [dostęp 2010-04-20]. (pol.).
  85. ↑ Russian folk song and dance „Kalinka”. Barynya. [dostęp 2010-04-21]. (ang.).
  86. ↑ Anna Mazerant: Mała księga ziół. Warszawa: Inst. Wyd. Zw. Zawodowych, 1990. ISBN 83-202-0810-6.
  87. ↑ Jan Serce. Film Polski. [dostęp 2010-04-20]. (pol.).
  88. ↑ Kalina czerwona. FilmWeb. [dostęp 2010-04-25]. (pol.).

Bibliografia

  • Witkowska-Żuk Leokadia: Atlas roślinności lasów. Warszawa: MULTICO Oficyna Wydawnicza, 2008. ISBN 83-7073-649-1.
  • Ożarowski Aleksander, Jaroniewski Wacław: Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie. Warszawa: Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, 1989. ISBN 83-202-0472-0.

Linki zewnętrzne

  • Viburnum opulus w wyszukiwarce informacji naukowych: Scirus (wyniki przeszukiwań katalogów publikacji naukowych) (ang.)
  • Viburnum opulus Den virtuella floran – mapa zasięgu geograficznego (Hultén, E. & Fries, M. 1986. Atlas of North European vascular plants: north of the Tropic of Cancer I-III. – Koeltz Scientific Books, Königstein)
  • Atlas anatomiczny drewna: Viburnum opulus. Schoch W., Heller I., Schweingruber F.H., Kienast F. 2004: Wood anatomy of central European Species.
Rodzime drzewa i krzewy Polski na podstawie Roślin naczyniowych Polski (Mirek i in. 2020)
Nagonasienne
Drzewa i krzewy
Okrytonasienne
Krzewy i pnącza
Drzewa

Witaj

Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.

Źródło

Zawartość tej strony pochodzi stąd.

Odsyłacze

Generator Margonem

Podziel się