Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unicode.
Według katalogu Ethnologue na rodzinę zachodniopapuaską składają się: języki północnohalmaherskie, języki zachodniej Ptasiej Głowy oraz języki yapen (z prowincji Papua)[3]. Encyklopedia Krugoswiet podaje, że łącznie tymi językami posługuje się ok. 300 tys. ludzi, a języki ternate, tobelo i tidore zalicza do grupy najbardziej znaczących języków papuaskich w Indonezji (pod względem liczby użytkowników)[1]. W regionie występuje także kilka izolatów i grup o bliżej nieokreślonej przynależności, które również omawia się pod pojęciem języków zachodniopapuaskich (w sensie arealnym)[2]. Spekulatywna propozycja z 2005 r. łączy postulowaną rodzinę zachodniopapuaską z szeregiem innych języków indonezyjskiej Papui, lokując je w ramach rozszerzonej wersji tegoż zespołu[4].
Języki północnohalmaherskie występują poza obszarem Papui Zachodniej – w północnej części Halmahery (Moluki) oraz na okolicznych wyspach: Ternate, Tidore, Makian (zachodni fragment) i Morotai[5]. Dotarły na północne Moluki najprawdopodobniej w wyniku migracji z Nowej Gwinei[6][7], przypuszczalnie jeszcze przed napływem języków austronezyjskich[7]. Używane są przez grupę ludności, która jest bardziej pokrewna sąsiednim ludom austronezyjskim aniżeli mieszkańcom Nowej Gwinei, zarówno pod względem kultury, jak i cech fizycznych[8]. Jest to jedyna rodzina językowa poza Melanezją – z wyjątkiem pewnych języków Timoru i okolic[a] – którą podejrzewa się o pokrewieństwo z językami papuaskimi Oceanii[9].
Dawniej do rodziny zachodniopapuaskiej zaliczano także języki papuaskie Timoru oraz wysp Alor i Pantar w południowej Indonezji[10][11]. W toku późniejszych badań klasyfikację tę uznano za błędną, a języki timor-alor-pantar zaczęto włączać w ramy rodziny transnowogwinejskiej (co uchodzi za bardziej słuszne)[a]. Stwierdzono także istnienie podobieństw słownikowych między językami zachodniopapuaskimi a andamańskimi, jednakże ich związki pozostają bliżej nierozstrzygnięte[12]. Nowsza propozycja łączy języki zachodniopapuaskie z wysuniętymi na wschód językami torricelli[13].
Języki regionu są w różnym stopniu zagrożone wymarciem. Wszystkie z nich znajdują się pod presją języka narodowego Indonezji i lokalnych języków malajskich, a czasem również innych języków austronezyjskich. Przyczynia się do tego urbanizacja wraz z postępującym wpływem systemu edukacji[14].
Typologia
Wykazują szereg punktów wspólnych w zakresie typologii, zarówno między sobą, jak i w porównaniu z okolicznymi językami austronezyjskimi[2][15]. Jednocześnie odróżniają się od wielu innych rodzin języków papuaskich. Do charakterystycznych ich cech należą: mało złożona morfologia, rozróżnienie między rodzajem męskim i żeńskim w formach czasowników (3. os. l. poj.), obecność przyimków oraz szyk zdania SVO (podmiot orzeczenie dopełnienie). Prefiks 1. os. l. poj. konsekwentnie przybiera postać *t ∼ *d[16].
Wpływy austronezyjskie w typologii języków północnohalmaherskich, pomimo bliskości geograficznej obu rodzin językowych, są słabiej zaznaczone niż w pozostałych językach regionu[16]. W konserwatywnych językach północnej Halmahery występują poimki oraz szyk zdania SOV (podmiot dopełnienie orzeczenie), zgodnie z hipotetyczną specyfiką języka prazachodniopapuaskiego[17]; ponadto ich morfologia jest stosunkowo bogata[18]. Również w języku yawa obowiązuje szyk SOV, przeważający w językach papuaskich[2].
W językach regionu częste są mieszane systemy liczbowe (łączące elementy przynajmniej dwóch systemów: piątkowego oraz dziesiątkowego bądź dwudziestkowego)[19]. Spotyka się podział na dzierżawczość zbywalną i niezbywalną (alienable vs inalienable possession)[20]. Złożone systemy klas rzeczowników, będące wyróżnikiem wielu rodzin papuaskich, nie są typowe dla tych języków (choć w niektórych z nich funkcjonują rodzaje gramatyczne)[21].
Klasyfikacja
Rozprzestrzenienie języków północnohalmaherskich (fr.) (klasyfikacja serwisu Glottolog, wersja 4.6)Języki wyspy Yapen (5 – język yawa, 12 – język saweru)
Podział wewnętrzny podano za Ethnologue (wyd. 22)[3]:
słabo udokumentowany język kuwani o nieznanej lokalizacji, należący do języków zachodniej Ptasiej Głowy (West Bird’s Head, WBH), z opisem ograniczającym się do listy słownictwa[22]
do szerzej pojmowanej grupy języków zachodniopapuaskich (niekoniecznie tworzącej rodzinę) zaliczono też języki: meyah-sougb, mpur (amberbaken), maybrat, hattam-mansim, abun[2]
Początki badań lingwistycznych w regionie przypadają na XIX wiek. Języki zachodniopapuaskie stały się tym samym jednymi z najwcześniej poznanych i sklasyfikowanych języków papuaskich[23]. W 1872 roku P.J.B.C. Robidé van der Aa(inne języki) zwrócił uwagę na „nieindonezyjski” charakter języków północnohalmaherskich (North Halmahera, NH)[24]. Zbieżności strukturalne między językami północnohalmaherskimi a pewnymi językami Nowej Gwinei zauważył Wilhelm Schmidt w 1900 roku, zaliczając te pierwsze do grupy języków papuaskich (pojmowanej w sposób typologiczny). W II poł. XX w. H.K.J. Cowan poczynił obserwacje, które pozwoliły mu powiązać ze sobą szereg papuaskich rodzin Indonezji. Postulował m.in. pokrewieństwo języków NH i języków Ptasiej Głowy (Doberai), odnotowując istotne podobieństwa morfologiczne (w przedrostkach wyrażających podmiot) – które sugerują bliższy związek NH z językami zachodniej Ptasiej Głowy (West Bird’s Head, WBH) – oraz niewielką liczbę podobieństw słownikowych[25]. W serii artykułów (1957–1965) przedstawił propozycję dużej rodziny (fyli) zachodniopapuaskiej, obejmującej: języki NH, większość języków Ptasiej Głowy (prawie wszystkie poza kebar[26]), później wraz z „grupą wschodnią”[27] (pierwotnie wyłączone języki mantion/sougb i meax/meyah), język yawa z wyspy Yapen (względnie języki yapen[28][c]), a także część języków półwyspu Bomberai oraz języki timor-alor-pantar (TAP)[25]. Cowan nie uwzględnił niepoznanych wówczas języków hatam i borai[29]. Niektórzy inni autorzy, jak S.A. Wurm (1975), stali na stanowisku, że obecność zbieżnych elementów w językach zachodniopapuaskich i TAP (oraz językach andamańskich[12]) należy tłumaczyć wpływem substratu[30]. Jednocześnie A. Capell zasugerował, że w wielu językach Małych Wysp Sundajskich i Moluków zaznaczyły się wpływy nieaustronezyjskiego podłoża językowego[31].
Pierwotna postać fyli zachodniopapuaskiej – z uwzględnieniem TAP oraz papuaskich języków Bomberai i południowego wybrzeża Ptasiej Głowy (South Bird’s Head, SBH) – nie przetrwała próby czasu, do czego przyczyniło się kilka czynników: niedoskonałość zastosowanej metody leksykostatystyki, nierozpoznanie niektórych pożyczek austronezyjskich i słaba jakość wykorzystanych danych[25]. Wraz z pojawieniem się nowych danych języki TAP zaczęły być zaliczane do rodziny transnowogwinejskiej (aczkolwiek z ograniczoną dozą pewności). Niemniej zgodnie z propozycją, którą wysunął M. Donohue (2008), mógł istnieć kontakt między przodkami języków zachodniopapuaskich i rodziny TAP[32]. Podobnie C.L. Voorhoeve (1994) nie wyklucza historycznego związku między językami zachodniopapuaskimi a niektórymi transnowogwinejskimi[33].
W 2005 roku Malcolm Ross zaproponował próbną koncepcję, według której języki zachodniopapuaskie (w tym ujęciu m.in. NH i WBH) miałyby tworzyć jedną z trzech gałęzi rozszerzonej rodziny zachodniopapuaskiej. W skład tej rodziny wchodziłyby też języki yawa (yapen), stanowiące kolejną gałąź, a także języki wschodniej Ptasiej Głowy (East Bird’s Head, EBH), które to połączono z językami sentani, językiem tause i językiem burmeso[34]. Ewentualnie mogłoby chodzić o trzy odrębne rodziny[35]. Ross oparł tę propozycję na analizie form zaimków[36]. Ethnologue (wyd. 23, 25) uwzględnia języki wschodniej Ptasiej Głowy i sentani (East Bird’s Head-Sentani) jako samodzielną rodzinę językową, wraz z burmeso, ale z wyłączeniem języka tause[37][38]. O ile języki yapen zostały zaliczone do zachodniopapuaskich również w pierwotnej wersji propozycji, to C.L. Voorhoeve (1975) umieścił je w rodzinie języków wschodniej zatoki Geelvink (East Geelvink Bay), co nie wydaje się słuszne po ponownym przeanalizowaniu materiału słownikowego[39]. Silnie odrębne języki sentani dzielą z WBH i NH pewne niewytłumaczone podobieństwa leksykalne (być może są to wpływy substratu zachodniopapuaskiego bądź ślady kontaktu z ludami Halmahery i Ternate w zamierzchłej przeszłości)[40].
C.L. Voorhoeve (1988) uważa, że języki NH oraz wszystkie języki regionu Ptasiej Głowy (z wyjątkiem języka hatam i języków południowego wybrzeża) są ze sobą spokrewnione. Poza rodziną umiejscawia natomiast język yawa[25]. Dodatkowo w artykule z 1987 r. postuluje pokrewieństwo języków zachodniopapuaskich i bliskich typologicznie języków torricelli (z Papui-Nowej Gwinei)[41]. M. Donohue (2008) uznaje języki yapen (yawa), NH i WBH za spokrewnione, określając języki zachodniopapuaskie jako grupę genetyczną[28]. Zdaniem autora ich związek z EBH pozostaje niedostatecznie wykazany[42]. S. Wichmann (2013) próbnie łączy języki WBH z izolatami abun i maybrat, lecz wiele innych grup (w tym NH, EBH i yawa) klasyfikuje poza tak zdefiniowaną rodziną[43]. D.A.L. Flassy (2002) również łączy WBH z abun i maybrat, wyróżniając rodzinę „toror”[44]. Obaj autorzy nie umiejscawiają tu odosobnionego języka mpur[44][45] (in. kebar/amberbaken[46]). G. Holton, M. Klamer (2018) i W.A. Foley (2018) nie wyrokują jednoznacznie w sprawie istnienia rodziny zachodniopapuaskiej, ale zauważają, że próby łączenia ze sobą przynajmniej niektórych grup zachodniopapuaskich (WBH, NH i yawa) mogą okazać się owocne[47][48].
G. Reesink (1996) uważa rodziny WBH i NH za wyraźnie spokrewnione, ale powątpiewa w jedność genetyczną rodzin i izolatów Ptasiej Głowy (wyróżnia na tym obszarze siedem niezależnych grup językowych: WBH z NH, abun, maybrat, mpur, EBH, hatam, SBH)[49]. Nie potwierdza hipotezy łączącej języki zachodniopapuaskie z językami torricelli, gdyż podobieństwa między nimi sprowadzają się do cech typologii, a na poziomie leksyki w ogóle nie występują[50]. W pracy z 1998 r. zebrał dane sugerujące wewnętrzne pokrewieństwo języków zachodniopapuaskich (bez SBH), jednocześnie próbując powiązać języki hatam i borai z EBH[51]. W artykułach z 2004 i 2009 r. rozpatruje języki zachodniopapuaskie jako sieć samodzielnych rodzin i izolatów, lecz nie wyklucza istnienia związku genetycznego między grupami Ptasiej Głowy, a także pokrewieństwa tych rodzin z NH[2][52]. Autor dochodzi do wniosku, że jeśli grupy zachodniopapuaskie faktycznie wywodzą się od tego samego przodka, to ich względnie niezależny rozwój, wraz z kontaktami z ludnością austronezyjską, zdołał zatrzeć większość faktów, które mogłyby świadczyć o ich wspólnym rodowodzie[53]. Ponadto za czasów historycznych ludność regionu utrzymywała ze sobą stosunki handlowe (zwłaszcza w okresie istnienia sułtanatów Ternate i Tidore), co może wyjaśniać dzisiejsze rozprzestrzenienie wspólnych cech językowych[54]. Biorąc pod uwagę mnogość wspólnych cech arealnych, języki Ptasiej Głowy i NH można określić jako ligę językową (Sprachbund)[52].
Zaimki osobowe
Porównanie przedrostków zaimkowych w językach NH (formy z różnych języków) oraz dwóch językach WBH: moi i tehit (Voorhoeve 1988 ↓, s. 194):
Formy te występują w głównych grupach zachodniopapuaskich. Język hattam odzwierciedla tylko rdzenie „ja” i „ty”, a amberbaken tylko „ty”, „wy” i „ona”.
Jako że w językach Nowej Gwinei samodzielne formy zaimków są nierzadko zapożyczane, oparcie analizy na formach przedrostków wydaje się bardziej miarodajne dla potrzeb klasyfikacji genetycznej[28].
W językach regionu często występuje rozróżnienie między inkluzywną a ekskluzywną formą 1. os. lmn., niezupełnie powszechne (choć spotykane) w językach papuaskich. Uważa się, że cecha ta została wprowadzona poprzez kontakt z językami austronezyjskimi[55][56][57]. Ross uznaje ją za cechę arealną, niekoniecznie o proweniencji austronezyjskiej[58]. Rozróżnienia tego nie odnotowano w kilku odosobnionych językach Ptasiej Głowy (mpur, abun, maybrat), a w hattam ogranicza się ono do prefiksów[59].
Słownictwo i semantyka
Poszczególne rodziny i izolaty zachodniopapuaskie są od siebie silnie odrębne słownikowo (z wyłączeniem małej grupy możliwych wyrazów pokrewnych)[60]. Poniżej przedstawiono podstawowe słownictwo języków regionu: dwóch języków WBH (moi i tehit) oraz trzech izolatów (mpur, abun, maybrat)[61]: (wybór rozmaitych form z różnych, niekoniecznie spokrewnionych, języków; źródła: Miedema i Reesink 2004 ↓, s. 34; Reesink 2005 ↓, s. 202)
We wszystkich językach zachodniopapuaskich zaznaczyły się wpływy leksyki obcej (choć w różnym stopniu), co utrudnia określenie ich wzajemnych związków[64]. W językach NH zakorzeniło się wiele pożyczek austronezyjskich (sięgających bardzo wczesnego okresu), a w językach Ptasiej Głowy występuje duża liczba zapożyczeń z języka biak i innych języków zatoki Cenderawasih[65]. W językach zachodniopapuaskich (i okolicznych austronezyjskich) zjawiska poznawcze, emocje i uczucia (np. „kochać”, „lubić”, „pamiętać”, „nienawidzić”) są nierzadko wyrażane przy użyciu słów oznaczających części ciała lub narządy, takie jak żołądek[66].
Przypuszcza się, że pierwotny szyk zdania – w hipotecznym prajęzyku rodziny – miał postać SOV (co oznaczałoby, że języki NH reprezentują konserwatywny profil typologii)[17]. G. Reesink (1998) uważa, że porządek SVO w papuaskich językach Ptasiej Głowy został zapożyczony z języków zatoki Cenderawasih, zastępując SOV[73], lecz C.L. Voorhoeve (1987) nie wyklucza możliwości, że to w językach NH doszło do zmiany szyku zdania z SVO na SOV (po czym znów pojawił się układ SVO)[74]. Sporadyczna obecność szyku SVO w językach papuaskich bywa tłumaczona kontaktem z językami austronezyjskimi. M. Donohue (2005) sugeruje jednak, że języki Ptasiej Głowy przejęły tę cechę ze wcześniejszego substratu językowego[75].
We wszystkich językach zachodniopapuaskich przeczenie znajduje się na końcu zdania składowego[76]. W językach NH (pagu) i WBH (moi, tehit) bywa, że następuje ono bezpośrednio po czasowniku[50][77]. Charakterystyczna forma przeczenia ba~βa~wa występuje także w okolicznych językach austronezyjskich (przypuszczalnie została zapożyczona ze źródła zachodniopapuaskiego)[67]. Jej użycie zarejestrowano m.in. w językach biak, dusner i wamesa (windesi)[78].
Fonologia
Wszystkie języki papuaskie ze wschodniej Nusantary mają pięć lub więcej samogłosek[79].
Języki abun i mpur mają charakter tonalny: mpur ma trzy tony leksykalne, abun zaś trzy. W meyah i sougb występuje akcent toniczny. Wszystkie pozostałe języki półwyspu Ptasia Głowa są pozbawione tonów[80].
Wśród języków Ptasiej Głowy największy zasób spółgłosek ma abun. Sąsiadujący z nim maybrat dysponuje natomiast najuboższym zasobem spółgłosek w regionie. Duże zasoby spółgłosek występują również w językach północnohalmaherskich (jak np. tobelo, tidore i sahu)[81].
↑Języki o niejasnej przynależności, odrębne od wszystkich pozostałych rodzin Ptasiej Głowy (Miedema i Reesink 2004 ↓, s. 30–31); postulowana grupa transnowogwinejska (Pawley i Hammarström 2018 ↓, s. 75). Wśród nich można wyróżnić trzy mniejsze grupy (inanwatan-duriankere, konda-yahadian, Nuclear South Bird’s Head). Dane leksykalne (bez uwzględnienia form zaimków) nie pozwalają jednoznacznie potwierdzić ich wewnętrznego pokrewieństwa (Pawley i Hammarström 2018 ↓, s. 75; Holton i Klamer 2018 ↓, s. 581).
↑W rejonie wyspy Yapen występują dwa blisko spokrewnione języki papuaskie, które uchodziły niegdyś za dialekty jednego języka (Foley 2018 ↓, s. 551–552).
↑ abDavid M.D.M.EberhardDavid M.D.M., Gary F.G.F.SimonsGary F.G.F., Charles D.Ch.D.FennigCharles D.Ch.D. (red.), West Papuan, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 22, Dallas: SIL International, 2019 [dostęp 2020-01-13] [zarchiwizowane z adresu 2020-02-17](ang.).
↑Gary F.G.F.SimonsGary F.G.F., Charles D.Ch.D.FennigCharles D.Ch.D. (red.), Indonesia – Maps, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 20, Dallas: SIL International, 2017 [dostęp 2020-02-27] [zarchiwizowane z adresu 2017-07-03](ang.).
↑Sandra Gay Wimbish: An Introduction to Pagu Through the Analysis of Narrative Discourse. University of Texas at Arlington, 1991, s. 4. OCLC 840019823. [dostęp 2022-09-27]. (ang.).
↑David M.D.M.EberhardDavid M.D.M., Gary F.G.F.SimonsGary F.G.F., Charles D.Ch.D.FennigCharles D.Ch.D. (red.), East Bird’s Head-Sentani, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 23, Dallas: SIL International, 2020 [dostęp 2020-09-29] [zarchiwizowane z adresu 2020-09-29](ang.).
↑David M.D.M.EberhardDavid M.D.M., Gary F.G.F.SimonsGary F.G.F., Charles D.Ch.D.FennigCharles D.Ch.D. (red.), East Bird’s Head-Sentani, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 25, Dallas: SIL International, 2022 [dostęp 2022-09-23] [zarchiwizowane z adresu 2022-09-23](ang.).
Peter Bellwood: The archaeology of Papuan and Austronesian prehistory in the Northern Moluccas, Eastern Indonesia. W: Roger Blench, Matthew Spriggs (red.): Archaeology and Language II: Correlating archaeological and linguistic hypotheses. London–New York: Routledge, 1998, s. 128–140. DOI: 10.4324/9780203202913. ISBN 978-0-415-11761-6. OCLC 252876928. [dostęp 2022-12-04]. (ang.).
Peter Bellwood: The Northern Spice Islands in prehistory, from 40,000 years ago to the recent past. W: Peter Bellwood (red.): The Spice Islands in Prehistory: Archaeology in the Northern Moluccas, Indonesia. Canberra: ANU Press, 2019, s. 211–221, seria: Terra Australis 50. DOI: 10.22459/TA50.2019.13. ISBN 978-1-76046-291-8. OCLC 1107600632. (ang.).
Arthur Capell: The West Papuan phylum: General, and Timor and areas further west. W: Stephen A. Wurm (red.): New Guinea area languages and language study, Vol. 1, Papuan languages and the New Guinea linguistic scene. Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1975, s. 667–716, seria: Pacific Linguistics C-38. DOI: 10.15144/PL-C38.667. ISBN 978-0-85883-131-5. OCLC 37096514. [dostęp 2022-09-20]. (ang.).
Mark Donohue. Word Order in New Guinea: Dispelling a Myth. „Oceanic Linguistics”. 44 (2), s. 527–536, 2005. DOI: 10.1353/ol.2005.0033. ISSN 1527-9421. OCLC 5546555704. JSTOR: 3623352. (ang.).
Mark Donohue: Bound pronominals in the West Papuan languages. W: Claire Bowern, Bethwyn Evans, Luisa Miceli (red.): Morphology and Language History: In honour of Harold Koch. Amsterdam–Philadelphia: John Benjamins Publishing, 2008, s. 43–58, seria: Current Issues in Linguistic Theory 298. DOI: 10.1075/cilt.298.06don. ISBN 978-90-272-9096-0. OCLC 277090439. (ang.).
William Foley. The Languages of New Guinea. „Annual Review of Anthropology”. 29, s. 357–404, 2000. DOI: 10.1146/annurev.anthro.29.1.357. OCLC 4761090353. JSTOR: 223425. (ang.).
William A. Foley: The languages of Northwest New Guinea. W: Bill Palmer (red.): The Languages and Linguistics of the New Guinea Area: A Comprehensive Guide. Berlin–Boston: Walter de Gruyter, 2018, s. 433–568, seria: The World of Linguistics 4. DOI: 10.1515/9783110295252-004. ISBN 978-3-11-028642-7. OCLC 1041880153. (ang.).
Harald Hammarström i inni, North Halmahera, [w:] Glottolog 4.6, Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology, 2022, DOI: 10.5281/zenodo.6578297 [dostęp 2022-08-07] [zarchiwizowane z adresu 2022-08-07](ang.).???
Gary Holton, Marian Klamer, František Kratochvíl, Laura C. Robinson i inni. The Historical Relations of the Papuan Languages of Alor and Pantar. „Oceanic Linguistics”. 51 (1), s. 86–122, 2012. DOI: 10.1353/ol.2012.0001. ISSN 1527-9421. OCLC 5964292934. JSTOR: 23321848. hdl: 1887/18594. (ang.).
Gary Holton, Marian Klamer: The Papuan languages of East Nusantara and the Bird’s Head. W: Bill Palmer (red.): The Languages and Linguistics of the New Guinea Area: A Comprehensive Guide. Berlin–Boston: Walter de Gruyter, 2018, s. 569–640, seria: The World of Linguistics 4. DOI: 10.1515/9783110295252-005. ISBN 978-3-11-028642-7. OCLC 1041880153. (ang.).
Marian Klamer, Ger Reesink, Miriam van Staden: East Nusantara as a linguistic area. W: Pieter Muysken (red.): From Linguistic Areas to Areal Linguistics. Amsterdam–Philadelphia: John Benjamins Publishing, 2008, s. 95–149, seria: Studies in Language Companion Series 90. DOI: 10.1075/slcs.90.03kla. ISBN 978-90-272-3100-0. OCLC 648344504. (ang.).
Jelle Miedema, Ger Reesink: One Head, Many Faces: New Perspectives on the Bird’s Head Peninsula of New Guinea. Leiden: KITLV Press, 2004, seria: Verhandelingen van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde 219. DOI: 10.1163/9789004454385. ISBN 978-90-67-18229-4. ISBN 978-90-04-45438-5. OCLC 1312159896. (ang.).
Cecilia Odé: A sketch of Mpur. W: Ger P. Reesink (red.): Languages of the eastern Bird’s Head. Canberra: Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, Australian National University, 2002, s. 45–108, seria: Pacific Linguistics 524. DOI: 10.15144/PL-524.45. ISBN 0-85883-494-4. OCLC 50699329. (ang.).
Andrew Pawley, Harald Hammarström: The Trans New Guinea family. W: Bill Palmer (red.): The Languages and Linguistics of the New Guinea Area: A Comprehensive Guide. Berlin–Boston: Walter de Gruyter, 2018, s. 21–195, seria: The World of Linguistics 4. DOI: 10.1515/9783110295252-002. ISBN 978-3-11-029525-2. OCLC 1041880153. (ang.).
Ger P. Reesink: Morpho-syntactic features of the Bird’s Head languages. W: Ger P. Reesink (red.): Studies in Irian Languages. Cz. 1. Jakarta: Badan Penyelenggara Seri NUSA, Universitas Katolik Indonesia Atma Jaya, 1996, s. 1–20, seria: NUSA 40. OCLC 770724747. [dostęp 2023-02-17]. (ang.).
Ger P. Reesink: The Bird‘s Head as Sprachbund. W: Jelle Miedema, Cecilia Odé, Rien A.C. Dam (red.): Perspectives on the Bird‘s Head of Irian Jaya, Indonesia; Proceedings of the Conference, Leiden, 13–17 October 1997. Amsterdam–Atlanta: Rodopi, 1998, s. 603–642. DOI: 10.1163/9789004652644_032. ISBN 978-9-004-65264-4. ISBN 978-9-042-00644-7. OCLC 41025250. (ang.).
Ger P. Reesink: Austronesian features in a linguistic area. W: Marian Klamer (red.): Proceedings of AFLA 7, The Seventh Meeting of the Austronesian Formal Linguistics Association. Amsterdam: Department of Linguistics, Vrije Universiteit Amsterdam, 2000, s. 231–243. OCLC 150392127. [dostęp 2022-10-17]. (ang.).
Ger Reesink: West Papuan languages: roots and development. W: Andrew Pawley, Robert Attenborough, Robin Hide, Jack Golson (red.): Papuan pasts: Cultural, linguistic and biological histories of Papuan-speaking peoples. Canberra: Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, Australian National University, 2005, s. 185–218, seria: Pacific Linguistics 572. ISBN 0-85883-562-2. OCLC 67292782. [dostęp 2022-09-20]. (ang.).
Ger Reesink: West Papuan languages. W: E. K. Brown, Sarah Ogilvie (red.): Concise Encyclopedia of Languages of the World. Wyd. 1. Amsterdam: Elsevier, 2009, s. 1176–1178. ISBN 978-0-08-087775-4. OCLC 318247422. [dostęp 2022-10-07]. (ang.).
Malcolm Ross: Pronouns as a preliminary diagnostic for grouping Papuan languages. W: Andrew Pawley, Robert Attenborough, Robin Hide, Jack Golson (red.): Papuan pasts: cultural, linguistic and biological histories of Papuan-speaking peoples. Canberra: Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, Australian National University, 2005, s. 15–66, seria: Pacific Linguistics 572. ISBN 0-85883-562-2. OCLC 67292782. [dostęp 2022-09-20]. (ang.).
Antoinette Schapper: Linguistic Melanesia. W: Yaron Matras, Evangelia Adamou (red.): The Routledge Handbook of Language Contact. Abingdon–New York: Routledge, 2021, s. 480–502. DOI: 10.4324/9781351109154. ISBN 978-1-351-10915-4. OCLC 1137737390. (ang.).
Volker Unterladstetter: Multi-verb constructions in Eastern Indonesia. Berlin: Language Science Press, 2020, seria: Studies in Diversity Linguistics 28. DOI: 10.5281/zenodo.3546018. ISBN 978-3-96110-216-7. OCLC 1154284367. [dostęp 2023-02-15]. (ang.).
Clemens L. Voorhoeve: Central and Western Trans-New Guinea Phylum Languages. W: Stephen A. Wurm (red.): New Guinea area languages and language study, Vol. 1, Papuan languages and the New Guinea linguistic scene. Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1975, s. 345–460, seria: Pacific Linguistics C-38. DOI: 10.15144/PL-C38.345. ISBN 978-0-85883-131-5. OCLC 2565788. [dostęp 2022-09-20]. (ang.).
Clemens L. Voorhoeve: West Papuan Phylum languages on the mainland of New Guinea: Bird's Head (Vogelkop) Peninsula. W: Stephen A. Wurm (red.): New Guinea area languages and language study, Vol. 1, Papuan languages and the New Guinea linguistic scene. Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1975, s. 717–728, seria: Pacific Linguistics C-38. DOI: 10.15144/PL-C38.717. ISBN 978-0-85883-131-5. OCLC 2565788. [dostęp 2022-09-20]. (ang.).
Clemens L. Voorhoeve: Worming one’s way through New Guinea: The chase of the peripatetic pronouns. W: Donald L. Laycock, Werner Winter (red.): A world of language: papers presented to Professor S.A. Wurm on his 65th birthday. Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1987, s. 709–727, seria: Pacific Linguistics C-100. ISBN 0-85883-357-3. OCLC 17669962. [dostęp 2023-02-09]. (ang.).
Clemens L. Voorhoeve: The languages of the North Halmaheran stock. W: Papers in New Guinea linguistics. No. 26. Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1988, s. 181–209, seria: Pacific Linguistics A-76. DOI: 10.15144/PL-A76.181. ISBN 0-85883-370-0. OCLC 220535054. (ang.).
Clemens L. Voorhoeve: Contact-induced change in the non-Austronesian languages in the north Moluccas, Indonesia. W: Tom Dutton, Darrell T. Tryon (red.): Language Contact and Change in the Austronesian World. Berlin–Boston: De Gruyter Mouton, 1994, s. 649–674, seria: Trends in Linguistics: Studies and Monographs 77. DOI: 10.1515/9783110883091.649. ISBN 978-3-11-088309-1. OCLC 853258768. (ang.).
Clemens L. Voorhoeve: Comparative Linguistics and the West Papuan Phylum. W: E.K.M. Masinambow (red.): Maluku dan Irian Jaya. Jakarta: Lembaga Ekonomi dan Kemasyarakatan Nasional, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (LEKNAS-LIPI), 1994, s. 65–90, seria: Buletin LEKNAS III (1). OCLC 624384764. (ang.).
Søren Wichmann: A classification of Papuan languages. W: Harald Hammarström, Wilco van den Heuvel (red.): History, contact and classification of Papuan languages. Port Moresby: Linguistic Society of Papua New Guinea, 2013, s. 313–386, seria: Language and Linguistics in Melanesia, Special Issue 2012. (ang.).
Stephen A. Wurm: Possible wider connections of Papuan languages: Papuan and Australian; Greenberg’s Indo-Pacific hypothesis. W: Stephen A. Wurm (red.): New Guinea area languages and language study, Vol. 1, Papuan languages and the New Guinea linguistic scene. Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1975, s. 925–934, seria: Pacific Linguistics C-38. DOI: 10.15144/PL-C38.925. ISBN 978-0-85883-131-5. OCLC 37096514. [dostęp 2022-08-14]. (ang.).
Stephen A. Wurm, Clemens L. Voorhoeve, Kenneth A. McElhanon: The Trans-New Guinea phylum in general. W: Stephen A. Wurm (red.): New Guinea area languages and language study, Vol. 1, Papuan languages and the New Guinea linguistic scene. Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1975, s. 299–322, seria: Pacific Linguistics C-38. DOI: 10.15144/PL-C38.299. ISBN 978-0-85883-131-5. OCLC 37096514. [dostęp 2022-08-14]. (ang.).
Stephen A. Wurm: Australasia and the Pacific. W: Christopher Moseley (red.): Encyclopedia of the World’s Endangered Languages. Abingdon–New York: Routledge, 2007, s. 425–577. DOI: 10.4324/9780203645659. ISBN 978-0-203-64565-9. OCLC 47983733. (ang.).
