Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł. Dodanie listy źródeł bibliograficznych jest problematyczne, ponieważ nie wiadomo, które treści one uźródławiają. Sprawdź w źródłach:
Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary) Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.
Mapa językowa Andamanów z okresu przedkolonialnego
Języki andamańskie – języki używane przez autochtoniczną ludność Andamanów, indyjskiego terytorium związkowego. Są to rodziny wielkoandamańska(inne języki) i ongijska(inne języki) oraz język sentinelski (nieudokumentowany i, co za tym idzie, niesklasyfikowany). Posługuje się nimi 530 osób[1].
Niegdyś uważano, że tworzą jedną rodzinę językową, ale nie zdołano udowodnić ich pokrewieństwa (istnienie dwóch rodzin jest poparte zarówno rozstrzygnięciami lingwistycznymi, jak i innymi faktami – kulturowymi, antropologicznymi itp.)[2][3]. Prawie wszystkie z nich są wymarłe bądź poważnie zagrożone wymarciem[4]. W użyciu pozostają języki: önge, jarawa i sentinelski[2][5]. Nie są dostępne żadne dane nt. języka sentinelskiego[6][7].
Historia
Andamanie żyli na swoich wyspach tysiące, jeśli nie dziesiątki tysięcy lat i przez większość tego czasu struktura ich społeczeństw oraz języków pozostawała nienaruszona przez wpływy zewnętrzne. Chociaż istnienie wysp i ich mieszkańców było faktem długo znanym morskim potęgom i handlarzom regionów Azji Południowej i Południowo-Wschodniej, kontakty z nimi były bardzo rzadkie i przeważnie wrogie. W rezultacie do połowy XIX wieku niemal nic nie zapisano na ich temat.
Dopiero od lat 60. XIX wieku ustanowienie na wyspach stałej kolonii karnej Imperium Brytyjskiego oraz późniejsze osiedlanie się tu imigrantów i robotników kontraktowych, głównie z subkontynentu indyjskiego, przyniosło – szczególnie plemionom wielkoandamańskim – pierwsze trwałe wpływy zewnętrzne.
Do początku XX wieku większość grup znacznie zmniejszyła się liczebnie, w wyniku czego różne podziały lingwistyczne i plemienne między mieszkańcami Wielkiego Andamanu przestały istnieć, choć spisy ludności nadal traktowały poszczególne populacje jako oddzielne. Ucierpiała również różnorodność językowa, gdyż istniejące społeczności wymieszały się między sobą lub z przybyłymi Karenami i Hindusami. Dotychczasowa wielojęzyczność systematycznie ustępowała jednojęzyczności, doprowadzając – w połowie XX wieku – do wymarcia większości języków tubylczych Wielkiego Andamanu.
Na początku XXI wieku około 50 wciąż żyjących autochtonów wielkoandamańskich zostało przesiedlonych na wysepkę Strait Island. Społeczność jest dwujęzyczna, z hindi jako pierwszym językiem. Około połowie znana jest również zmodyfikowana wersja lub kreol języka wielkoandamańskiego, oparty na etnolektach aka-jeru i a-pucikwar, łączący w sobie również elementy języków birmańskiego i hindi (zwany współczesnym wielkoandamańskim lub dżero). Języki ongijskie przetrwały głównie z powodu większej izolacji ich użytkowników. Dodatkowym czynnikiem utrudniającym asymilację językową była trudna do przezwyciężenia niechęć i otwarta wrogość wobec obcych ze strony plemion południowoandamańskich, w szczególności Sentinelczyków i Dżarawijczyków. Sentinelczycy są tak nieufni, że po dziś dzień ich język pozostaje całkowicie nieznany.
Cechy charakterystyczne
Języki andamańskie wykazują aglutynacyjność, z rozbudowanym systemem przedrostków i zrostków. Możliwe, że najbardziej wyróżniającą je cechą jest system klas rzeczownikowych, oparty w dużej mierze na częściach ciała, w którym, każdy rzeczownik i przymiotnik musi przyjąć przedrostek, w zależności od tego, z jaką częścią ciała jest związany (na podstawie kształtu albo funkcji). Tak, na przykład, aka- na początku wielu nazw języków andamańskich jest w rzeczywistości przedrostkiem przedmiotów związanych z językiem.
Przykładem przymiotnikowym będą formy yop, „giętki, miękki” w języku aka-bea:
poduszka lub gąbka to ot-yop „okrągły-miękki”, od przedrostka odnoszącego się do rzeczy związanych z sercem lub głową.
trzcina to ôto-yop, „giętki”, od przedrostka długich rzeczy.
patyk albo ołówek to aka-yop, „spiczasty”, od przedrostka języka.
zwalone drzewo to ar-yop, „zgniłe”, od przedrostka kończyny lub przedmiotów pionowych.
Podobnie, beri-nga „dobry” daje:
un-beri-nga „sprytny” (ręka-dobry).
ig-beri-nga „o dobrym wzroku” (oko-dobry).
aka-beri-nga „szybko uczący się języka” (język-dobry)
Inną osobliwością związaną z pojęciami dotyczącymi części ciała jest to, że muszą do kogoś należeć, to znaczy wymagają przedrostka posesywnego – na przykład nie można mówić o głowie jako takiej, ale tylko o mojej, twojej lub jego głowie.
Podstawowe zaimki są niemal identyczne we wszystkich językach wielkoandamańskich. Poniższy zestaw pochodzi z języka aka-bea (zaimki podano w ich podstawowej przedrostkowej formie)
ja, mój
d-
my, nasz
m-
ty, twój
ŋ-
wy, wasz
ŋ-
on, jego, ona, jej, ono, jego
a
oni, ich
l-
Zaimki ongijskie, pokazane poniżej, są nieco inne:
ja, mój
m-
my, nasz
et-, m-
ty, twój
ŋ-
wy, wasz
n-
on, jego, ona, jej, ono, jego
g-
oni, ich
ekw-, n-
Opierając się na dostępnych źródłach, języki andamańskie mają tylko dwa liczebniki główne – 1 i 2 – jednak mają przynajmniej sześć liczebników porządkowych. Ta luka w słownictwie jest prawdopodobnie zapełniana za pomocą gestów.
Klasyfikacja genetyczna
Rozmieszczenie języków andamańskich (stan na 1800 i 2004)
Języki andamańskie dzielą się na dwie wyraźne rodziny – wielkoandamańską i ongijską – oraz nieudokumentowany język sentinelski. Wcześniej zakładano ich pokrewieństwo, choć z uwagi na fakt, że opierano je na podobieństwach natury morfologicznej, pomijając lub ignorując podobieństwa leksykalne, niektórzy badacze (np. Joseph Greenberg) zakwestionowali istnienie języków andamańskich jako rodziny.
önge lub onge (w 1997 96 użytkowników – Ongijczyków, w większości jednojęzycznych)
jarawa lub järawa (w 1997 około 200 użytkowników – Jarawijczyków, jednojęzycznych)
oraz język sentinelski – od 50 do 250 (liczba użytkowników nie jest znana)
Joseph Greenberg sugerował, że – przynajmniej języki wielkoandamańskie – mogą być spokrewnione z papuaskimi i tasmańskimi, wespół z którymi miałyby tworzyć nadrodzinęindopacyficzną, kładąc szczególny akcent na ich związek z zachodnioaustralijskimi i zachodniopapuaskimi. Propozycja ta nie zdobyła szerszego uznania wśród językoznawców.
Stwierdzono istnienie podobieństw leksykalnych między językami andamańskimi a zachodniopapuaskimi, przy czym ich geneza jest nieznana, być może chodzi o wpływ bliżej nieokreślonego substratu językowego[8]. J. Blevins (2007) postuluje pokrewieństwo języków ongijskich z językami austronezyjskimi, ale propozycja ta nie spotkała się z szerszą akceptacją[9].
Przykłady
Następujący wiersz w języku aka-bea został napisany przez wodza imieniem Dżambu, po półrocznym pobycie w więzieniu za zabójstwo:
ngô:do kûk l'àrtâ:lagî:ka,
mō:ro el:ma kâ igbâ:dàla
mō:ro el:mo lê aden:yarà
pō:-tōt läh.
Chór: aden:yarà pō:-tōt läh.
Dosłownie:
ty serce-smutne jest,
niebo-powierzchnia tam patrząc gdy,
niebo-powierzchnia zmarszczek na patrząc gdy,
bambusowa włócznia na opierać-się-robisz.
Tłumaczenie:
Jest ci smutno w sercu, gdy
patrząc na powierzchnię nieba,
patrząc na zmarszczone niebo,
opierasz się na bambusowej włóczni.
(przetłumaczył: E. H. Man, 1902)
Trzeba zauważyć, że choć utwór wydaje się być typowym przykładem andamańskiej poezji, to słowa i struktura zdania zostały w niej nieco skrócone lub postawione w odwrotnym szyku, celem uzyskania pożądanego efektu rytmicznego.
Kuro-t’on-mik-a Mom Mirit-la, Bilik l'ôkô-ema-t, peakar at-lo top – czike at laicze Lecz-lin a, kotik a ôko-kodak-czine at-lo Karat-tatak-emi-in.
Dosłownie:
„Kuro-t’on-mik-w Pan Gołąb, Bóg _-spać-ł, drewno ogień-z kradzenie – był ogień sędziwemu Lecz-do on, wnet on -ogień-robić-ł ogień-z Karat-tatak-emi-na”
Tłumaczenie (Portman):
Pan Gołąb skradł żar w Kuro-t’on-mika, gdy spał Bóg i dał ów żar, sędziwemu Leczowi, który wnet rozpalił ogień na Karat-tatak-emi.
George vanG.DriemGeorge vanG., South Asia and the Middle East, [w:] ChristopherCh.Moseley (red.), Encyclopedia of the World’s Endangered Languages, Abingdon–New York: Routledge, 2007, s. 282–347, DOI: 10.4324/9780203645659, ISBN 978-0-203-64565-9, OCLC 47983733(ang.).
Abbi, Anvita. Endangered Languages of the Andaman Islands. Niemcy: Lincom GmbH 2006.
AnvitaA.AbbiAnvitaA., A Grammar of the Great Andamanese Language: An Ethnolinguistic Study, Leiden: Brill, 2013 (Brill’s Studies in South and Southwest Asian Languages 4), DOI: 10.1163/9789004246126, ISBN 978-90-04-24612-6, OCLC 857276774 [dostęp 2023-02-13](ang.).
Das Gupta, D., i SR Sharma. A Handbook of the Önge Language. Anthropological Survey of India: Calcutta 1982.
Blevins, Juliette. 2007. A long lost sister of Proto-Austronesian? Proto-Ongan, Mother of Jarawa and Onge of the Andaman Islands. Oceanic Linguistics, 46:154-98.
Burenhult, Niclas. 1996. Deep linguistic prehistory with particular reference to Andamanese. Working Papers 45, 5-24. Lund University: Department of Linguistics.
E. H. Man, Dictionary of the South Andaman Language, British India Press: Bombay 1923.
E. H. Man. On the Aboriginal Inhabitants of the Andaman Islands. The Journal of the Anthropological Institute of Great Britain and Ireland, Vol. 12, 1883.
StefanS.GeorgStefanS., Other Isolated Languages of Asia, [w:] LyleL.Campbell (red.), Language Isolates, Abingdon–New York: Routledge, 2018 (Routledge Language Family Series), s. 139–161, DOI: 10.4324/9781315750026-6, ISBN 978-1-315-75002-6, OCLC 1000447105(ang.).
Anthony P.A.P.GrantAnthony P.A.P., Contact-Induced Linguistic Change: An Introduction, [w:] Anthony P.A.P.Grant (red.), The Oxford Handbook of Language Contact, New York: Oxford University Press, 2019, s. 1–48, DOI: 10.1093/oxfordhb/9780199945092.013.1, ISBN 978-0-19-994510-8, OCLC 1051779438 [dostęp 2023-02-13](ang.).
Manoharan, S. 1997. “Pronominal Prefixes and Formative Affixes in Andamanese Language.” A. Abbi (red.). The Languages of Tribal and Indigenous Peoples of India. The Ethnic Space. Delhi: Motilal Benarsidass
VishvajitV.PandyaVishvajitV., In the Forest: Visual and Material Worlds of Andamanese History (1858–2006), Lanham, Md.: University Press of America, 2009, ISBN 978-0-7618-4272-9, OCLC 371672686 [dostęp 2023-02-13](ang.).
Portmann, M.V. Manual of the Andamanese Languages. Delhi 1887. Reprint Manas Publications, Delhi 1992.
Senkuttuvan, R. 2000. The Language of the Jarawa: Phonology. Calcutta: Anthropological Survey of India, Government of India, Ministry of Culture, Youth Affairs, and Sports, Dept. of Culture.
Sreenathan, M. 2001. Jarwa-Language and Culture. Anthropological Survey of India, Ministry of Culture, Government of India, Kolkata
Richard C. Temple. A Grammar of the Andamanese Languages, being Chapter IV of Part I of the Census Report on the Andaman and Nicobar Islands, Superintendent’s Printing Press: Port Blair 1902.
Stephen A.S.A.WurmStephen A.S.A., Possible wider connections of Papuan languages: Papuan and Australian; Greenberg’s Indo-Pacific hypothesis, [w:] Stephen A.S.A.Wurm (red.), New Guinea area languages and language study, Vol. 1, Papuan languages and the New Guinea linguistic scene, Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1975 (Pacific Linguistics C-38), s. 925–934, DOI: 10.15144/PL-C38.925, ISBN 978-0-85883-131-5, OCLC 37096514(ang.).
Yogendra Yadaav. Great Andamanese, a Preliminary Study. Pacific Linguistics A67, 1985.
RaoulR.ZamponiRaoulR., BernardB.ComrieBernardB., A Grammar of Akabea, Oxford: Oxford University Press, 2020, DOI: 10.1093/oso/9780198855798.001.0001, ISBN 978-0-19-885579-8, ISBN 978-0-19-259780-9, OCLC 1194954864 [dostęp 2023-02-13](ang.).
Zide, Norman Herbert i V. Pandya. A Bibliographical Introduction to Andamanese LinguisticsJAOS 109:639-51
