Instytucje Justyniana – podręcznik prawa rzymskiego, będący częścią kodyfikacji justyniańskiej (Corpus Iuris Civilis) – posiadający moc prawa obowiązującą w Cesarstwie Bizantyńskim. Opublikowany 21 listopada 533, konstytucją Imperatoriam z mocą od 30 grudnia[1]. Adresowany do żądnej poznania praw młodzieży (łac. cupidae legum iuventuti), której cesarz Justynian I Wielki zadedykował słowa:

Przyjmijcie więc te nasze prawa z największą żarliwością i ochoczą pilnością, i okażcie się sami tak wykształconymi, abyście mogli żywić najpiękniejszą nadzieję, iż po ukończeniu całego studium prawnego będziecie mogli nawet rządzić naszym państwem w powierzonych wam jego częściach[2].

Wprowadzenie

Instytucje zostały przygotowane pod kierunkiem ministra Tryboniana przez dwóch biegłych w prawie profesorów (antecessoribus, quorum omnium sollertiam et legum scientiam): Theophilusa z Konstantynopola i Dorotheusa z Berytu (Bejrutu).

Ułożono je według systematyki prawnika rzymskiego Gaiusa z podziałem na: personae (przepisy dotyczące osób), res (przepisy dotyczące rzeczy) i actiones (skargi, przepisy proceduralne). Księgi podzielono na tytuły. W odróżnieniu od klasyfikacji Gaiusa, wyróżniono księgę czwartą, w której omówiono normy prawa karnego i sądowego.

Opracowane zostały na podstawie podręczników prawa rzymskiego, w szczególności Instytucji Gaiusa, a także konstytucji cesarskich. Zastąpiły w użyciu podręcznik Gaiusa, stając się na wiele wieków podręcznikiem do nauki prawa rzymskiego w tej postaci, w jakiej posłużyło ono za fundament dzisiejszego prawa prywatnego[3].

Nie zachował się żaden kompletny rękopis Instytucji z czasów justyniańskich. Większość kopii rękopiśmiennych pochodzi z XIV i XV w. Najważniejsze znaczenie mają: rękopis z IX lub X w. w Bambergu; Lex Romana canonice compta w tzw. Codex Parisiensis z X w.; tzw. „glosa turyńska” w Codex Taurinensis z IX lub X w. oraz grecka parafraza Instytucji autorstwa Theophilusa[4].

Instytucje po raz pierwszy wydrukował Schoffer (Schoyff) w Moguncji w 1468. Znane są edycje Haloandra z 1585, Cuiciusa (Cujasa) z 1585. W XIX w. nowe wydanie opracował Schrader, w oparciu o odkryty rękopis Gaiusa. Później opublikowano edycję Krügera (1867), Huschke (1868) oraz Arangio-Ruiz i Guarino (1943). Najczęściej stosuje się wydanie Krügera[4].

Pierwszy polski przekład Instytucji przygotował Aleksander Cukrowicz w 1850 (Kraków). Najnowsze tłumaczenie opracował Cezary Kunderewicz (1986).

Treść

Księgi podzielone są na tytuły (ogółem 98), większe z nich na paragrafy. Sposób cytowania: Inst. Just. lub I.J. (przy braku wątpliwości o czym mowa wystarczy Inst. lub I.) kolejne numery księgi, tytułu i paragrafu (pierwszy paragraf oznaczany jest jako pr. co jest skrótem od principium lub proemium ‘początek’, paragraf drugi jako 1 itd).

Księga pierwsza

Księga pierwsza zawiera tytuły, poświęcone między innymi:

  • sprawiedliwości i prawie,
  • prawie natury (ius naturale), prawie narodów (ius gentium) i prawie obywatelskim (ius civile), w tym źródłach prawa,
  • prawie osobowym (wolni, wyzwoleńcy, wyzwalanie niewolników)
  • władzy ojcowskiej,
  • małżeństwie,
  • przysposobieniu,
  • opiece,
  • kurateli.

Przykładowo, w pierwszym tytule, księgi pierwszej pt. O sprawiedliwości i prawie., Justynian ogłosił: Sprawiedliwość jest stałą i niezmienną wolą, przyznającą każdemu należne mu prawo. Prawoznawstwo jest znajomością spraw boskich i ludzkich, wiedzą o tym, co sprawiedliwe i niesprawiedliwe. (Iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi. Iuris prudentia est divinarum atque humanarum rerum notitia, iusti atque iniusti scientia)[5].

Księga druga

W księdze drugiej znajdują się tytuły, dotyczące:

  • rzeczy i ich rodzajów,
  • sposobów nabycia własności,
  • służebnościach,
  • użytkowania, używania i prawa mieszkania,
  • zasiedzenia,
  • darowizny,
  • zbywania rzeczy,
  • testamentów,
  • wydziedziczenia,
  • ustanowieniu spadkobierców (Można ustanawiać spadkobiercami zarówno ludzi wolnych, jak i niewolników, tak swoich, jak i cudzych.),
  • spadkobierców,
  • zapisów,
  • kodycylów.

Przykładowo, w tytule O podziale rzeczy wyróżniono rzeczy:

  1. wspólne (morze, brzegi mórz, brzegi rzek),
  2. niczyje,
  3. będące prywatną własnością jednostek.

Księga trzecia

Księga trzecia Instytucji obejmuje np.:

  • spadki,
  • zasady dziedziczenia (tytuł O uchwale senatu tertuliańskiej polepsza sytuację kobiet – żon i matek),
  • dziedziczenie wyzwoleńców,
  • zobowiązania (tytuł XIII),
    • forma czynności prawnej (tytuł XIV i następne),
    • prawa i obowiązki stron,
    • poręczenie,
    • umowa sprzedaży,
    • najem,
    • spółka,
    • zlecenie.

Księga czwarta

Księga ta omawia w szczególności:

  • zobowiązania zrodzone z występku,
  • kradzież,
  • rabunek,
  • odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną bezprawnie,
  • zniewaga,
  • zobowiązania zrodzone jak gdyby z występku (np. odpowiedzialność za rzeczy wyrzucone lub wylane z okna),
  • skargi, czyli powództwa (w tytule IX osobno uregulowano, np. powództwo wobec właściciela zwierzęcia, które wyrządziło szkodę),
  • zabezpieczenia powództwa,
  • zarzuty,
  • kary dla zuchwale procesujących się (pieniaczy),
  • obowiązkach sędziego (tytuł XVII, w którym stwierdza się: sędzia przede wszystkim obowiązany jest baczyć, aby sądził nie inaczej, jak zostało podane przez ustawy, konstytucje lub zwyczaje),
  • postępowania sądowe publiczne (tj. takie, w których skargę może złożyć każdy obywatel).
    • przestępstwa obrazy majestatu,
    • cudzołóstwo („porywanie się na cudze małżeństwo”, „sprośne obcowanie cielesne z mężczyznami”, „uwodzenie dziewic lub wdów”),
    • skrytobójstwo,
    • trucicielstwo, rzucanie zaklęć, publiczna sprzedaż niebezpiecznych leków,
    • zabójstwo krewnego,
    • fałszowanie testamentów,
    • defraudacja (sprzeniewierzenie),
    • porwanie,
    • przekupstwo wyborcze.

Styl dzieła

Wykład jest wystylizowany na sposób autorytatywny, jakby sam cesarz przemawiał do studentów. W odróżnieniu od Digestów panuje anonimowość, brak kazuistyki oraz wiadomości skąd zaczerpnięto poszczególne fragmenty, choć często są to cytaty dosłowne[6]. Na przykład przytoczone wyżej definicje sprawiedliwości i prawoznawstwa są cytowane w Digestach z pierwszej księgi Regulae Ulpiana (D.1,1,10,pr i D.1,1,10,2).

Przypisy

  1. Constitutio Imperatoriam maiestatem.
  2. Summa itaque ope et alacri studio has leges nostras accipite et vosmet ipsos sic eruditos ostendite, ut spes vos pulcherrima foveat, toto legitimo opere perfecto, posse etiam nostram rem publicam in partibus eius vobis credendis gubernare. Konstytucja Imperatoriam, fragm. 7, [w:] Instytucje Justyniana, przeł. Cezary Kunderewicz, wyd. PIW, Warszawa 1986, s. 13.
  3. Cezary Kunderewicz, Przedmowa, [w:] Instytucje Justyniana, przeł. Cezary Kunderewicz, wyd. PIW, Warszawa 1986, s. 5.
  4. a b Tamże.
  5. Tamże, s. 15.
  6. Kazimierz Kolańczyk, Prawo rzymskie, Warszawa 1997, s. 83.

Bibliografia

Linki zewnętrzne

  • Corpus Iuris Civilis Paul Krüger (1840-1926), Theodor Mommsen (1817-1903)
    • tom 1 : Institutiones, Digesta
  • Corpus Iuris Civilis: Iustiniani Institutiones
  • Iustiniani Institutiones
  • The Institutes of Justinian (ang.)

Witaj

Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.

Źródło

Zawartość tej strony pochodzi stąd.

Odsyłacze

Generator Margonem

Podziel się