Francuski Stowe Armorial z 1806 roku

Herbarz – dzieło heraldyczne, klasyfikowane głównie jako gatunek piśmiennictwa historycznego[1]. Herbarze najczęściej występują w postaci zbioru herbów szlacheckich, ich opisów i rodowodów herbownych[2]. Zdarza się również, że zawierają herby miast, województw, przeróżnych organizacji, miejscowości itd. W zależności od kraju oprócz herbów szlacheckich można się w nich napotkać na herby chłopskie i mieszczańskie.

 Osobny artykuł: Herb.

Dzieła te mogą być prezentowane na wszelkiego rodzaju nośnikach: książkach, zwojach, zeszytach czy rejestrach, ale także dekoracjach ściennych, rzeźbach, obrazach, witrażach itp.

Najstarsze zachowane herbarze europejskie pochodzą z połowy XIII wieku, a rękopisy herbarzy były produkowane przez cały okres nowożytny. Siebmachers Wappenbuch wydany w 1605 roku jest wczesnym przykładem herbarza drukowanego. Średniowieczne herbarze obejmowały najczęściej kilkaset herbów, w późnym średniowieczu liczba ta dochodziła nawet do około 2000. We wczesnym okresie nowożytnym większe herbarze przekształciły się w projekty encyklopedyczne, następnie tradycja rozwija się w projekty słowników heraldycznych wydawanych w wielu tomach, takich jak Dictionary of British Arms w czterech tomach (1926–2009), czy großes Wappenbuch J. Siebmachera w siedmiu tomach (1854–1967).

Żaden stworzony dotychczas herbarz nie jest kompletnym zbiorem herbów kraju, z którego się wywodzi. We Francji podjęto próbę stworzenia pełnego herbarza, zamówiony przez Ludwika XIV, Armorial Général de France zawiera ponad 120 000 herbów, zaledwie 20 000 z nich to herby rodzin szlacheckich[3].

W Polsce za twórców tej formy pisarskiej, uznawany jest średniowieczny historyk – Jan Długosz i renesansowy pisarz, poeta – Bartosz Paprocki[1]. Informacje w herbarzach najczęściej uporządkowane są alfabetycznie, choć starsze dzieła zwykle nie przestrzegały tej reguły[4].

Rodzaje

  • kodeksy: kodeksy to ręcznie napisane książki, które zawierają różne treści podzielone na odrębne części. Format ten jest najczęstszy w Hiszpanii, część poświęcona heraldyce znajduje się w opisach składających się na sam herbarz, wraz z krótkimi traktatami heraldycznymi.

Inni specjaliści, tacy jak Martín de Riquer rozróżniają herbarze na podstawie charakterystyki tego, co reprezentują, dzięki czemu można je rozróżnić;

  • herbarze ikonograficzne: zbiór zawierający przedstawienia graficzne lub rysunki herbów, zwykle barwione lub za pomocą kodu umożliwiającego rozpoznanie tynktury;
  • herbarze blazonowe: przedstawiają jedynie opisy heraldyczne w formie tekstowej, zazwyczaj w języku i terminologii heraldycznej;
  • herbarze mieszane: zawierające tekst i ilustracje.

Z punktu widzenia treści inni autorzy dzielą herbarz na:

  • herbarze okazjonalne: czyli takie, które zostały sporządzone na konkretne wydarzenie, takie jak bitwa lub turniej rycerski. Niektóre z najbardziej zbadanych i rozpowszechnionych herbarzy należą do tego typu, takie jak Herbarz de Bigot, z okazji zdobycia Hainaut przez Karola Francji w 1254 roku lub Herbarz traktatu z Guerandy (Rôle d’armes du traité de Guérande), podpisany przez 250 rycerzy w 1381 roku;
  • herbarze instytucjonalne: to takie, które gromadzą herby osób należących do określonej instytucji, takich jak zakony rycerskie, bractwa czy korporacje. Przykładami tego typu herbarzy jest zachowana w Paryżu Wielka Armourial Equestre de la Toison d’Or, a w Hiszpanii Księga Bractwa z Santiago;
  • herbarze ogólne: są to te, które rejestrują he rby wszystkich rycerzy lub rodów danego terytorium. Przykładem może być chociażby Herbarz Geldrii, który gromadzi około 2000 tarcze herbowych rycerzy z całej Europy;
  • herbarze zwykłe: głównie pochodzą ze sfery anglosaskiej, są to takie dzieła, które zawierają herby i porządkują ją zgodnie z heraldycznymi cechami przedstawianych emblematów takich jak np. godła herbowe czy klejnoty herbowe. W Polsce dzieło tego typu sporządził Teodor Chrząński, nosi ono nazwę Tablice odmian herbowych.
  • herbarze ilustracyjne: czyli utwory literackie, które zawierają w sobie opisy herbów.

Historia

Herbarze a Europa

Pierwszymi herbarzami były role herbowe sporządzane od XIII w. z okazji turniejów rycerskich jako pomoc w identyfikacji uczestników i poprawności używanych przez nich herbów. Kolejną formą herbarza, zwłaszcza w zachodniej Europie były urzędowe spisy sporządzane z okazji lustracji dóbr dla celów skarbowych, ozdabiane od XV w. również wizerunkami herbów.

Herbarze a Polska

Pierwsze znane dziś dzieła heraldyczne z wizerunkami polskich herbów nie zostały sporządzone przez Polaków, albowiem najstarsze źródło ikonograficzne je przedstawiające pochodzi z Holandii. Nosi ono nazwę Wapenboek Gelre i zostało sporządzone przez herolda Claesa Heinenszoona. Spośród ponad 2 tys. herbów w nim zawartych znajduje się w nim 18 polskich. Są nimi: Hołobok, Korczbok, Kornic, Kościesza, Leliwa, Korczak, Lis, Nałęcz, Ogończyk, Prawdzic, Ostoja, Rogala, Świnka, dodatkowo trzy Odrowąże i dwie Bogorie. Jest tam również zawarty jeden, dotychczas niezidentyfikowany herb (blazon.: w polu srebrnym podkowa na opak złota z krzyżem kawalerskim w środku), a także dwa herby, które przez historyków uważane są za zaginione w XVI wieku; Becz i Łękna. Wszystkie te herby przedstawione są w jednej grupie na czterech kartach, których początkiem jest karta króla Węgier i Polski; Ludwika Węgierskiego wraz z polskimi herbami ziemskimi[5][6]. Przechowywany jest dziś w Bibliotece Królewskiej Belgii[7].

 Osobny artykuł: Herbarz Geldrii.

Najstarsze barwne wyobrażenia polskich herbów szlacheckich pochodzą z 1353 roku, kiedy to powstał pruski zabytek heraldyczny – Legenda o św. Jadwidze[5][8]. Jest to rękopis sporządzony po łacinie przez skrybę zakonnego, Mikołaja Pruzię, będący jednocześnie legendą obrazową o św. Jadwidze Śląskiej. Ten rodzaj herbarza zawiera wizerunki 5 polskich herbów; Brochwicza, Glaubicza, Grzymałę, Poraja i Rogalę[5].

 Osobny artykuł: Kodeks lubiński.

Na ogół w tego rodzaju źródłach herby poświęcone rycerstwu jednego kraju znajdują się na kartach jeden obok drugiego. Podobnie jest z Rolą Bellenville (XV w.), Herbarzem Lyncenich (XV w.) i przechowywanym w Sztokholmie Codex Bergshammar (1434–1444). Zabytkiem odrobinę innego rodzaju jest Księga bracka św. Krzysztofa na Arlbergu, zwana też Herbarzem z Arlbergu, gdzie umieszczano herby tych polskich rycerzy, którzy przystąpili do bractwa z nią związanego. Ich herby były domalowywane sukcesywnie wraz z ich wstępowaniem. Jako pierwsi znaleźli się tam ci z polskich rycerzy, którzy udali się na Sobór w Konstancji. Temu soborowi jest poświęcony inkunabułKronika Soboru w Konstancji Ulricha z Richentalu[7].

Ostatnim średniowiecznym niepolskim herbarzem, ważnym dla heraldyki polskiej jest zlokalizowany w Biblioteki Arsenału w ParyżuHerbarz Złotego Runa (1434–1435)[7]. Herbarz ten zawiera osobną część przeznaczoną na polskie herby, których znalazło się w nim 24. Franciszek Piekosiński nazwał to dzieło rolą marszałkowską[6]. Występowanie polskich herbów w zachodnich rolach herbowych i herbarzach, świadczy o silnej obecności rycerstwa polskiego w kulturze średniowiecznej Europy[7].

Pierwsze znane polskie wydanie heraldyczne pochodzi z lat 1454–1480, jest nim napisane przez średniowiecznego historyka, Jana DługoszaInsignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae – zwane też Klejnotami Długoszowymi[7]. Oryginał tego dzieła zaginął, zachowało się jedynie 7 rękopiśmienniczych jego kopie z końca XV w[9]. Wraz z renesansowy pisarzem i poetą, Bartoszem Paprockim, uznawani są za polskich prekursorów tej formy pisarskiej[4]. Paprocki zasłynął w historii tym, że w przeciwieństwie do Długosza, jego dzieła nie składały się jedynie z opisów herbów. Zawierały one bowiem informacje genealogiczno-heraldyczne, z przewagą informacji genealogicznych, a także wizerunki herbów[10].

Kolejnym bardzo ważnym herbarzem było dzieło autorstwa Szymona Okolskiego. Było to ostatnie dzieło, w którym ukazały się w większości poprawne i we właściwy sposób stylizowane wizerunki herbów[11].

Staropolskie herbarze zawierały wiele legend i opowieści fantastycznych, które służyły podnoszeniu prestiżu posiadaczy herbów, dlatego są one m.in. cennym zapisem mentalności szlachty. Dopiero w XIX w. rozpoczęły się krytyczne studia nad heraldyką, których efektem są m.in. herbarze wydawane już w początkach XX wieku[10].

Do dnia dzisiejszego wydano wiele polskich herbarzy[8]. Najbardziej znanym i godnym uwagi dziełem jest stworzony przez Tadeusza GajlaNowy Herbarz Polski, który zawiera ponad 5 tys. herbów polskich i 50 tys. nazwisk szlachty polskiej[12].

Herbarze obce i międzynarodowe

  1. Almanach Gotajski, 1763 – 1944 jako Almanach de Gotha, od 1956 Genealogisches Handbuch des Adels rody panujące i arystokratyczne
  2. J.B.Rietstap Armoires general – prawie pełny zbiór herbów rodowych z całej Europy
  3. Deutsches Geschlechterbuch, 1889 – 1943 jako Genealogisches Handbuch bürgerlicher Familien, od 1956 jako Das Deutsche Geschlechterbuch – rodziny mieszczańskie i chłopskie z dawnych terenów Rzeszy.
  4. Johann Siebmachers Wappenbuch – rody szlacheckie dawnego Świętego Cesarstwa, wydawany od 1605.
  5. Burkes Peerage, Baronetage and Knightage – wydawane od 1826 (w 2004 107. wydanie) herbarz parów i baronetów Zjednoczonego Królestwa, ze spisem rycerzy, często z informacjami genealogicznymi.

Herbarze polskie

Herbarze dawne

Autor Tytuł Alfabet Część Rok
Jean de Saint-Remy Herbarz Złotego Runa[a]
II
1434–1435
nieznany Codex Bergshammar[b]
1434–1436
Jan Długosz Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae
1464–1480
Ambrosius de Nissa Arma Regni Poloniae
1572 (ok.)
Bartosz Paprocki Gniazdo cnoty (...)
1578
Bartosz Paprocki Herby rycerstwa polskiego (...)
1584
Jan Karol Dachnowski Herby szlacheckie w ziemiach pruskich
1620 (ok.)
Jan Karol Dachnowski Poczet możnego rycerstwa polskiego
1634 (ok.)
Jan Gorczyn Kleynoty abo herby państwa y rycerstwa (...)
A-Z
1630
Szymon Okolski Orbis Polonus
A-K
Tom I
1641
Szymon Okolski Orbis Polonus
L-R
Tom II
1641
Szymon Okolski Orbis Polonus
S-Z
Tom III
1641
Wacław Potocki Poczet herbów szlachty Korony Polskiey (...)
1696
nieznany Nobilis Polonie avitis equitum stemmatibus insignita (...)
1702
Antoni Swach Herby Polskie
1705
Kasper Niesiecki Herby i familie rycerskie tak w Koronie jako y w W.X.L. (...)
1728
Kasper Niesiecki Korona polska
1728–1743
Stanisław Józef Duńczewski Herbarz wielu domów Korony Polskiej (...)
1728–1743
Benedykt Chmielowski Zbiór krótki herbów polskich (...)
1763
Stefan Kossecki Poczet herbów szlachty Korony Polskiey (...)
1789
Piotr Małachowski Zbior nazwisk szlachty z opisem herbow (...)
A-P
Tom I
1790
Piotr Małachowski Zbior nazwisk szlachty z opisem herbow (...)
R-Z
Tom II
1790
Wojciech Wielądko Heraldyka, czyli opisanie herbów (...)
Tom I
1792
Wojciech Wielądko Heraldyka, czyli opisanie herbów (...)
B-B
Tom II
1794
Wojciech Wielądko Heraldyka, czyli opisanie herbów (...)
Tom III
1795
Wojciech Wielądko Heraldyka, czyli opisanie herbów (...)
Tom IV
1796
Wojciech Wielądko Heraldyka, czyli opisanie herbów (...)
Tom V
1798
Wojciech Wielądko Heraldyka, czyli opisanie herbów (...)
Tom IV
1804
Kasper Niesiecki Herbarz polski
Tom I
1839
Kasper Niesiecki Herbarz polski
A-B
Tom II
1839
Kasper Niesiecki Herbarz polski
C-D
Tom III
1839
Kasper Niesiecki Herbarz polski
E-J
Tom IV
1839
Kasper Niesiecki Herbarz polski
K
Tom V
1840
Kasper Niesiecki Herbarz polski
L-N
Tom VI
1841
Kasper Niesiecki Herbarz polski
O-P
Tom VII
1841
Kasper Niesiecki Herbarz polski
R-S
Tom VIII
1841
Kasper Niesiecki Herbarz polski
T-W
Tom IX
1842
Kasper Niesiecki Herbarz polski
Z-Ż
Tom X
1845
Leonhard Dorst Schlesisches Wappenbuch (...)
Tom I, II, III
1842–1849
Nikołaj Pawliszczew Herbarz rodzin szlacheckich (...)
A-D
Cz. 1
1853
Nikołaj Pawliszczew Herbarz rodzin szlacheckich (...)
E-J
Cz. 2
1853
Hipolit Stupnicki Herbarz polski i imionospis zasłużonych (...)
A-J
Tom I
1855
nieznany Poczet szlachty galicyjskiej i bukowińskiej
1857[c]
Hipolit Stupnicki Herbarz polski i imionospis zasłużonych (...)
K-P
Tom II
1859
Hipolit Stupnicki Herbarz polski i imionospis zasłużonych (...)
R-Ż
Tom III
1862
Ignacy Milewski Herbarz Ignacego Kapicy Milewskiego (...)
A-Z
1870
Adam Amilkar Kosiński Przewodnik heraldyczny
1877
Wojciech Wijuk Kojałowicz Herbarz rycerstwa Wielkiego Księstwa Litewskiego
1897
Kazimierz Czarniecki Herbarz polski podłóg Niesieckiego (...)
A-K
Tom I
1881
Kazimierz Czarniecki Herbarz polski podłóg Niesieckiego (...)
L-O
Tom II
1881
Juliusz Ostrowski Księga herbowa rodów polskich
A-S
Cz. 1
1897
Juliusz Ostrowski Księga herbowa rodów polskich
A-S
Cz. 2
1898
Franciszek Piekosiński Herbarz szlachty prowincyi witebskiej
1899
Adam Boniecki Herbarz polski
A-B
Tom I
1899
Adam Boniecki Herbarz polski
B-C
Tom II
1900
Adam Boniecki Herbarz polski
C
Tom III
1900
Adam Boniecki Herbarz polski
C-D
Tom IV
1901
Adam Boniecki Herbarz polski
D-G
Tom V
1902
Adam Boniecki Herbarz polski
G
Tom VI
1903
Adam Boniecki Herbarz polski
G-H
Tom VII
1904
Adam Boniecki Herbarz polski
H-J
Tom VIII
1905
Adam Boniecki Herbarz polski
J-K
Tom IX
1906
Adam Boniecki Herbarz polski
K
Tom X
1907
Adam Boniecki Herbarz polski
K
Tom XI
1907
Adam Boniecki Herbarz polski
K
Tom XII
1908
Adam Boniecki Herbarz polski
K-L
Tom XIII
1909
Adam Boniecki Herbarz polski
L
Tom XIV
1911
Adam Boniecki i Artur Reiski Herbarz polski
L-Ł
Tom XV
1912
Adam Boniecki i Artur Reiski Herbarz polski
Ł-M
Tom XVI
1913
Adam Boniecki Herbarz polski: Uzupełnienia i sprostowania do cz. 1
Zeszyt I
1901
Adam Boniecki Herbarz polski: Uzupełnienia i sprostowania do cz. 1
Zeszyt II
1902
Adam Boniecki Herbarz polski: Uzupełnienia i sprostowania do cz. 1
Zeszyt III
1902
Adam Boniecki Herbarz polski: Uzupełnienia i sprostowania do cz. 1
Zeszyt IV
1906
Adam Boniecki Herbarz polski: Uzupełnienia i sprostowania do cz. 1
Zeszyt V
1906
Emilian von Zernicki-Szeliga Der Polnische Adel (...)
Tom I
1900
Emilian von Zernicki-Szeliga Der Polnische Adel (...)
Tom II
1900
Jerzy Dunin-Borkowski Almanach błękitny
1908
Teodor Chrząński Tablice odmian herbowych
1909
Franciszek Piekosiński Poczet rodów szlachty polskiej wieków średnich
1911
Kazimierz Pułaski Kronika polskich rodów szlacheckich (...)
A-Ż
1911
Zbigniew Leszczyc Herby szlachty polskiej
A-M
Tom I
1908
Zbigniew Leszczyc Herby szlachty polskiej
N-Z
Tom II
1908
Wiktor Wittyg Nieznana szlachta polska i jej herby
A-Ż
1912
Seweryn Uruski Rodzina. Herbarz szlachty polskiej
A-B
Tom I
1904
Seweryn Uruski Rodzina. Herbarz szlachty polskiej
B-C
Tom II
1905
Seweryn Uruski Rodzina. Herbarz szlachty polskiej
C-E
Tom III
1906
Seweryn Uruski Rodzina. Herbarz szlachty polskiej
F-G
Tom IV
1907
Seweryn Uruski Rodzina. Herbarz szlachty polskiej
G-J
Tom V
1908
Seweryn Uruski Rodzina. Herbarz szlachty polskiej
J-K
Tom VI
1909
Seweryn Uruski Rodzina. Herbarz szlachty polskiej
K
Tom VII
1910
Seweryn Uruski Rodzina. Herbarz szlachty polskiej
K-L
Tom VIII
1911
Seweryn Uruski Rodzina. Herbarz szlachty polskiej
L-Ł
Tom IX
1912
Seweryn Uruski Rodzina. Herbarz szlachty polskiej
Ł-M
Tom X
1913
Seweryn Uruski Rodzina. Herbarz szlachty polskiej
M
Tom XI
1914
Seweryn Uruski Rodzina. Herbarz szlachty polskiej
N-O
Tom XII
1915
Seweryn Uruski Rodzina. Herbarz szlachty polskiej
O-P
Tom XIII
1916
Seweryn Uruski Rodzina. Herbarz szlachty polskiej
P
Tom XIV
1917
Seweryn Uruski Rodzina. Herbarz szlachty polskiej
P-R
Tom XV
1931
Ludwik Korwin-Piotrowski Ormiańskie rody szlacheckie
1934
Szymon Konarski Szlachta kalwińska w Polsce
1936
Władysław Pulnarowicz Rycerstwo Polskie Podkarpacia
1937
Stefan Starykoń-Kasprzycki Almanach szlachecki
1939

Herbarze współczesne

  • Szymon Konarski Armorial de la noblesse polonaise titrée, Paris, 1958;
  • Sławomir Górzyński, Jerzy Kochanowski Herby szlachty polskiej – Warszawa 1990
  • Józef Szymański Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego – Warszawa 1993
  • Józef Szymański Herbarz rycerstwa polskiego z XVI wieku Warszawa 2001
  • Alfred Znamierowski Herbarz rodowy – Warszawa 2004
  • Tadeusz Gajl Herby szlacheckie Rzeczypospolitej Obojga Narodów – Białystok 2003, ISBN 83-88595-12-1.
  • Tadeusz Gajl Herby szlacheckie Polski porozbiorowej – Pozkal 2005, ISBN 83-88595-98-9.
  • Andrzej Brzezina Winiarski Herby Szlachty Rzeczypospolitej – Warszawa, 2006, ISBN 83-89667-42-8.
  • Stanisław Dziadulewicz Herbarz rodów tatarskich w Polsce – Wilno 1929 (reprint WAiF. Warszawa 1986)
  • Tadeusz Gajl Herbarz Polski od Średniowiecza do XX wieku – L&L, Gdańsk 2007, ISBN 978-83-60597-10-1.
  • Tadeusz Gajl: Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku. Gdańsk: L&L, 2011. ISBN 978-83-60597-68-2.
  • Stanisław Łoza Rodziny polskie pochodzenia cudzoziemskiego osiadłe w Warszawie z okolicach Warszawa: Wydawnictwo i Druk Zakładów Graficznych Galewski i Dau, 1934. Egzemplarz istnieje w Bibliotece Narodowej w Warszawie.
  • Andrzej Brzezina Winiarski Herby Rzeczypospolitej – Archiwum Państwowe w Przemyślu, 2008-2009, ISBN 978-83-88172-28-1.
  • Aleksander Podolski, Księga herbowa Unii Polskich Ugrupowań Monarchistycznych, Wrocław 2010, ISBN 978-83-925702-3-3.
  • Leszek Wierzchowski, Sławomir Leonard Wysocki Herbarz. Nadania godności szlacheckich i arystokratycznych w Polsce 1992 – 1995. Wydawnictwo SAPIENTIA, Kraków 1996
  • Bogusław Jerzy Tarnawa-Zajączkowski „Armoriał, czyli poczet herbów, zbrojb, klejnotów zacnych polskich Rodów Rycerskich i Szlacheckich oraz możnych Familii Rycerskich i Szlacheckich Wielkiego Księstwa Litewskiego”

Herbarze internetowe

  1. Herbarz szlachty litwińskiej – internetowy herbarz rodów litewskich. (pol.), (ang.), (ros.), (biał.)
  2. Herbarz polski – internetowy herbarz rodów rzeczpospolitej. (pol.), (ang.)
  3. Genealogia okiem – wyszukiwarka herbów rodów rzeczpospolitej. (pol.)
  4. Wappenwiki – wyszukiwarka herbów rodów europejskich. (ang.)
  5. European Heraldry – internetowy herbarz rodów europejskich. (ang.)
  6. Héraldique européenne – internetowy herbarz rodów europejskich. (fr.)

Zobacz też

Uwagi

  1. Część dotycząca Polski pochodzi z lat 1434–1435, nie cała książka.
  2. Część dotycząca Polski pochodzi z lat 1434–1436, nie cała książka.
  3. Reprint w 1988 roku.

Przypisy

  1. a b Agnieszka Tułowiecka, HERBARZE I QUASI-HERBARZE. [online]
  2. Herbarz [online], sjp.pwn.pl [dostęp 2021-06-09] (pol.).
  3. Du-Long ↓.
  4. a b Herbarz herbarzowi nierówny [online], kimonibyli.pl, 27 kwietnia 2017 [dostęp 2021-06-09] (pol.).
  5. a b c Znamierowski 2004 ↓, s. 33.
  6. a b Znamierowski 2004 ↓, s. 34.
  7. a b c d e Górzyński; Kochanowski 1990 ↓, s. 15.
  8. a b genealogia.okiem.pl ↓.
  9. Znamierowski 2004 ↓, s. 36.
  10. a b wilanow-palac.pl ↓.
  11. Znamierowski 2004 ↓, s. 41.
  12. kimonibyli.pl ↓.

Bibliografia

Linki zewnętrzne

  • John P. Du-Long: Introduction to the d’Hozier Armorial général de France. habitant.org. (ang.).
  • Roman Marcinek: Herbarze i Liber chamorum. wilanow-palac.pl. [dostęp 2021-10-10]. (pol.).
  • Herbarz herbarzowi nierówny. kimonibyli.pl. [dostęp 2021-10-10]. (pol.).
  • Herbarz. genealogia.okiem.pl. [dostęp 2021-10-10]. (pol.).

Witaj

Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.

Źródło

Zawartość tej strony pochodzi stąd.

Odsyłacze

Generator Margonem

Podziel się