Gromada – historyczna jednostka podziału administracyjnego Polski, mająca różne znaczenia w różnych okresach czasowych.

Pierwotne użycie nazwy

Pierwotnie gromada była nazwą jednostki samorządu terytorialnego, rozwijającej się w XV–XVIII wieku na wsi[1].

Gromada jako jednostka pomocnicza gmin (1933/34–1954)

Gromady istniały w latach 1933/34–1954 jako jednostka pomocnicza gmin (a więc analogicznie do współczesnego sołectwa). Podczas międzywojnia, w celu ujednolicenia podziału administracyjnego Polski (jako następstwa zaborów) wprowadzono gminę zbiorową (składającą się z wielu miejscowości) jako podstawową jednostkę adminstracyjną kraju. Typ ten funkcjonował w województwach centralnych (byłej Kongresówki) już od reformy wiejskiej w 1867 roku, natomiast w województwach zachodnich (dawny zabór pruski), południowych (dawny zabór austriacki) i wschodnich (dawny zabór rosyjski poza Kongresówką), podstawową jednostką była gmina jednostkowa, składającą się nominalnie z jednej wsi (częściej jednak z jednej większej miejscowości i kilku mniejszych, takich jak kolonie, folwarki, zaścianki, osady młyńskie, osady fabryczne, osady kolejowe, leśniczówki, gajówki itp.). W zaborze pruskim i austriackim funkcjonowały dodatkowo obszary dworskie o oddzielnej administracji, choć często nosiły nazwy sąsiednich gmin jednostkowych. Na przełomie 1933/34 w województwach z gminami jednostkowymi wprowadzono podział na gminy zbiorowe, a dotychczasowe gminy jednostkowe w praktyce przekształcono na gromady, często łącząc je z obszarami dworskimi o tych samych nazwach. Natomiast gminy zbiorowe w województwach centralnych należało odpowiednio podzielić na gromady. Proces ten zakończono w 1934 roku; jedynie województwo śląskie zachowało podział na gminy jednostkowe do 1945 roku, kiedy to przeszło przez analogiczny proces[2].

W założeniach „ustawy z 23 marca 1933 o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego”, obszar każdej gminy (zbiorowej), o ile nie stanowił jednej miejscowości (gmin takich było stosunkowo mało po reformie), winien być podzielony na gromady. Gromadę mogła stanowić jedna lub kilka miejscowości. Każda nieruchomość w gminie wiejskiej należała do jednej z gromad. Gromada była podmiotem majątku, dobra gromadzkiego i innych praw majątkowych. Zmiany granic gromad, ich tworzenie i łączenie, bądź zmiany nazwy, następowały w drodze rozporządzenia wojewody, a za rozrachunki majątkowe odpowiadał właściwy wydział powiatowy. Gromada winna była współdziałać z gminą wykonywaniu zadań i zarządzaniu dochodami. Organem uchwalającym w gromadach była rada gromadzka albo zebranie gromadzkie, a organem wykonawczym był sołtys. Liczba członków rady gromadzkiej wahała się od 12 (w gromadach poniżej 500 mieszkańców) do 30 (ponad 2000 mieszkańców)[3].

Podczas II wojny światowej, w Generalnym Gubernatorstwie okupant zachował podział gmin zbiorowych („Landgemeinden”) na gromady („Dorfgemeinden”), które odtąd nazywano po prostu „Dörfer” („wsiami”)[4].

W związku z reformą administracyjną kraju jesienią 1954 roku, zniesiono gminy oraz dotychczasowe gromady, zastępując je nowymi, dużo większymi gromadami, lecz także dużo mniejszymi od dotychczasowych gmin (patrz poniżej)[5].

Gromada jako podstawowa jednostka administracyjna państwa (1954–1972)

W latach 1954–1972 gromada była najniższą (obok osiedli i miast) jednostką podziału administracyjnego Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. W okresie tym nie istniały więc gminy. Gromady z lat 1954–1972 były zatem dużo większe od gromad z lat 1933/34–1954 (kiedy to stanowiły one części składowe gmin), natomiast w dużej mierze były mniejsze od funkcjonujących do 1954 (i ponownie od 1973) gmin[6].

Utworzenie

25 września 1954 uchwalono ustawę o reformie podziału administracyjnego wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych[5]. W jej wyniku w miejsce 3001 gmin utworzono 8789 gromad[7]. Stanowiły one mniejsze jednostki administracyjne obejmujące kilka wsi. Gromady, z gromadzkimi radami narodowymi (GRN) jako organami władzy najniższego stopnia na wsi, funkcjonowały od reformy reorganizującej administrację wiejską przeprowadzonej jesienią 1954[5] do momentu ich zniesienia z dniem 1 stycznia 1973[8], tym samym wypierając organizację gminną w latach 1954–1972[9][10].

Oficjalnym celem utworzenia gromad było dążenie do „włączenia coraz szerszych rzesz pracujących chłopów do udziału w rządzeniu Państwem, rozwijania ich twórczej inicjatywy i aktywności dla pomnażania dobrobytu i kultury wsi, sprawniejszego zaspokajania potrzeb materialnych i kulturalnych ludności, oraz dalszego zbliżenia organów władzy państwowej do najszerszych mas pracujących wsi"[11].

Zmiany podstawowych jednostek administracyjnych PRL miały głównie cele polityczne. Ponadto wiele gromad nie było w stanie prawidłowo funkcjonować, w związku z czym koniecznym było ich łączenie. Gromady były też słabo finansowane i miały wąskie kompetencje[12].

Administracja

W gromadzie działała gromadzka rada narodowa. Liczba jej członków wahała się od 9 (dla najmniej ludnych gromad) do 27 (dla najludniejszych).

Zniesienie

1 stycznia 1973[8][13][14][15][16][17][18][19][20][21][22][23][24][25][26][27][28][29] w miejsce 4313 gromad (stan z dnia 1 stycznia 1972[30]) utworzono 2366 znacznie większych gmin[31][32][33] (de facto 2365, ponieważ planowana gmina Kuźnica Grabowska nie została utworzona[34]). Jedynym przypadkiem powołania gminy mniejszej niż gromada było utworzenie gminy Stróże w powiecie gorlickim (3495 mieszkańców w 1973) w miejsce gromady Stróże, liczącej w 1970 roku 5779 mieszkańców[30].

Liczbę nowych gmin zmniejszono 2 lipca 1976 do 2129[35].

Przypisy

  1. gromada, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2021-12-16].
  2. Dymitrow M., 2015, Pojęcie miejskości w świetle reformy gminnej w Polsce międzywojennej, [in] Krzysztofik R., Dymitrow M. (Eds), Degraded and restituted towns in Poland: Origins, development, problems / Miasta zdegradowane i restytuowane w Polsce. Geneza, rozwój, problemy, University of Gothenburg, Gothenburg, s. 61–63 / 65–115.
  3. Dz.U. z 1933 r. nr 35, poz. 294.
  4. Das alte Gesetz über die „Teilweise Abändrung der Verfassung der territorialen Selbstverwaltung” vom 23. März 1933 hatte jeweils eine grössere oder kleinare Anzahl bis dahin selbständiger Gemeinden zu Grossgemeinden – sogenannte ”Landgemeinden” – unter einem Bürgermeiste oder Vogt als Leiter, zusammengefasst und sie wieder in Dorfgemeinden, jetzt „Dörfer” genannt, mit einem Schulzen an der Spitze, die ebenfalls wichtige Verwaltungsaufgaben zu erfüllen haben, unterteilt. (s. VII). Tłumaczenie: Stara ustawa „o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego” z 23 marca 1933 połączyła większą lub mniejszą liczbę wcześniej samodzielnych gmin (jednostkowych) w duże gminy – tzw. gminy zbiorowe – z burmistrzem lub wójtem jako włodarzem, dalej podzielone na gromady, obecnie zwanymi „wsiami”, z sołtysem na czele, który ma również ważne zadania administracyjne do wypełnienia (s. VII). W: Gemeinde- und Dorfverzeichnis für das Generalgouvernement (1943)
  5. a b c Dz.U. z 1954 r. nr 43, poz. 191.
  6. D. Walczak, Konieczność zmian w podziale terytorialnym gmin, Ekonomika i organizacja gospodarki żywnościowej 2012, nr 99, s. 205.
  7. E. Ochendowski, Prawo administracyjne część ogólna, Toruń 2006, ISBN 978-83-7285-303-5.
  8. a b Dz.U. z 1972 r. nr 49, poz. 312
  9. Podział administracyjny Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Warszawa: Urząd Rady Ministrów – Biuro do spraw Prezydiów Rad Narodowych, 1956.
  10. Mała Encyklopedia Powszechna PWN. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1959.
  11. DzU z 1954 r. nr 43, poz. 191
  12. SAMORZĄD TERYTORIALNY W POLSCE. RYS HISTORYCZNY (2)
  13. Uchwała Nr XXI/72/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku z dnia 9 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie białostockim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku z dnia 2 stycznia 1973, Nr 1, Poz. 1).
  14. Uchwała Nr XVIII/88/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Bydgoszczy z dnia 6 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie bydgoskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Bydgoszczy z dnia 9 grudnia 1972, Nr. 17, Poz. 200).
  15. Uchwała Nr XVIII/108/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Gdańsku z dnia 4 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie gdańskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Gdańsku z dnia 15 grudnia 1972, Nr 20, Poz. 195).
  16. Uchwała Nr XX/99/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach z dnia 6 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie katowickim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach z dnia 20 grudnia 1972, Nr. 12, Poz. 103).
  17. Uchwała Nr XVII/80/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 8 grudnia 1972 w sprawie utworzenia wspólnych rad narodowych dla miast nie stanowiących powiatów i gmin w województwie kieleckim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 9 grudnia 1972, Nr 26, Poz. 174).
  18. Uchwała Nr XXIII/77/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Koszalinie z dnia 9 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie koszalińskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Koszalinie z dnia 20 grudnia 1972, Nr 13, Poz. 76).
  19. Uchwała Nr XVIII/92/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie z dnia 6 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie krakowskim oraz ustalenia siedzib gminnych rad narodowych (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie z dnia 8 grudnia 1972 Nr 18, poz. 268).
  20. Uchwała Nr XXI/92/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 5 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie lubelskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 20 grudnia 1972, Nr 12, Poz. 239).
  21. Uchwała Nr XIX/100/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Łodzi z dnia 9 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie łódzkim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Łodzi z dnia 20 grudnia 1972, Nr. 14, Poz. 185).
  22. Uchwała Nr XXI/83/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Olsztynie z dnia 6 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie olsztyńskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Olsztynie z dnia 7 grudnia 1972, Nr 13, Poz. 176).
  23. Uchwała Nr XVIII/100/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Opolu z dnia 6 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie opolskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Opolu z dnia 11 grudnia 1972 Nr 14, poz. 167).
  24. Uchwała Nr XVIII/98/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu z dnia 5 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie poznańskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu z dnia 29 grudnia 1972, Nr 32, Poz. 391).
  25. Uchwała Nr XVIII/56/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 4 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie rzeszowskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 5 grudnia 1972, Nr 16, Poz. 193).
  26. Uchwała Nr XV/116/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Szczecinie z dnia 7 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie szczecińskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Szczecinie z dnia 8 grudnia 1972, Nr 15, Poz. 111).
  27. Uchwała Nr XX/93/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Warszawie z dnia 1 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie warszawskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Warszawie z dnia 12 grudnia 1972, Nr 20, Poz. 407).
  28. Uchwała Nr XIX/109/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej we Wrocławiu z dnia 13 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie wrocławskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej we Wrocławiu z dnia 15 grudnia 1972, Nr 8, Poz. 165).
  29. Uchwała Nr XIX/71/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Zielonej Górze z dnia 5 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie zielonogórskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Zielonej Górze z dnia 6 grudnia 1972, Nr 10, Poz. 98).
  30. a b Kiełczewka Zaleska, M. (1974). Dotychczasowy rozwój lokalnej sieci osadniczej a reforma administracyjna wsi z 1973. Na przykładzie powiatów gorlickiego i żuromińskiego. [w] Przegląd Geograficzny 1974, Tom XLVI, zeszyt 2. Warszawa: PWN.
  31. Polska – Zarys encyklopedyczny. PWN, 1974.
  32. Dziennik Polski. 1973, nr 2 (3 I) = nr 8975.
  33. Leoński Z., Zarys prawa administracyjnego, Warszawa 2004.
  34. Wykaz symboli terytorialnych jednostek administracyjnych używanych do celów statystycznych (podział administracyjny z 1 stycznia 1973). Główny Urząd Statystyczny. Biuro Spisów (errata).
  35. Służewski J. Terenowe organy administracji i rady narodowe po reformie, Warszawa 1977.

Witaj

Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.

Źródło

Zawartość tej strony pochodzi stąd.

Odsyłacze

Generator Margonem

Podziel się