Systematyka tego gatunku od dawna jest kwestią sporną[6]. Obecnie, w zależności od ujęcia systematycznego, wyróżnia się od 3 do 5 podgatunków A. fabalis[7][4][8]:
A. fabalis fabalis – gęś zbożowa – pas tajgi od Półwyspu Skandynawskiego po Ural; zimuje w zachodniej, środkowej i południowo-wschodniej Europie oraz skrajnie południowo-zachodniej Azji.
A. fabalis johanseni – tajga i lasotundra od Uralu po Bajkał; zimuje w Turkmenistanie i Iranie na wschód po zachodnie Chiny.
A. fabalis middendorffii – gęś tajgowa – azjatycka tajga na wschód od Bajkału; zimuje od wschodnich Chin do Japonii.
A. fabalis rossicus – tundra północnej Rosji i północno-zachodniej Syberii; zimuje w zachodniej i środkowej Europie i południowo-zachodniej Azji[8].
A. fabalis serrirostris – gęś tundrowa[4] – tundra północno-wschodniej Syberii; zimuje we wschodnich Chinach, Korei i Japonii[8].
Niektórzy ornitolodzy za podgatunek gęsi zbożowej uznawali też gęś krótkodziobą (A. brachyrhynchus), która w odróżnieniu od zbożowej ma krótki różowo-czarny dziób i różowe łapy.
W Polsce ptaki te są spotykane na przelotach i zimują – gęś zbożowa (sensu stricto) nielicznie, zaś gęś tundrowa licznie[9][10]. Gęś zbożowa liczniej występuje tylko na północy kraju, na południu występują niemal wyłącznie gęsi tundrowe[10]. Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego stosuje ujęcie systematyczne według IOC, dlatego na Liście awifauny krajowej wymienia gęś zbożową i tundrową jako osobne gatunki[11].
Morfologia
Wygląd
Samiec i samica, a także osobniki młodociane ubarwione są jednakowo. Samce są jednak większe od samic[12]. Ogólnie ubarwiona szarobrązowo, na grzbiecie i bokach poprzeczne jasne prążki. Podogonie i ogon biały. Łapy pomarańczowe, dziób czarny u nasady i na końcu z pomarańczowymi (ich wielkość zależy od podgatunku) plamami. W locie widać z przodu ciemnoszare skrzydła (gęgawa ma je jasne). Podobna do gęgawy, ale jest ciemniejsza i widać różnice po głowie.
Odróżnienie gęsi zbożowej i tundrowej w terenie jest bardzo trudne[10].
podgatunek rossicus: samce 1970–3390 g, samice 2000–2800 g[8].
Ekologia i zachowanie
Biotop
Tundra i tajga. Zimuje na terenach pokrytych niską roślinnością zielną, szukając nieużytków, odludnych wybrzeży, rozległych pól i pastwisk, jak i wód otwartych. Trudno zbliżyć się do takich stad, bo są bardzo czujne i wśród nich znajdują się strażnicy obserwujący nieustannie najbliższe otoczenie.
Głos
Wydaje czyste dźwięki „ang ang kaiak”.
Jaja z kolekcji muzealnej
Gniazdo
To zagłębienia w ziemi wysłane puchem z dodatkiem mchu i trawy w pobliżu wody w odosobnionych miejscach na wybrzeżach jezior i rzek, wysepkach lub bagnach.
Jaja
W ciągu roku wyprowadza jeden lęg, składając w kwietniu – czerwcu 3 do 8 białawych jaj. Jaja w kolorze od białego do bladozielonkawego o wymiarach 84 × 55,5 mm.
Wysiadywanie, pisklęta
Jaja wysiadywane są przez okres 25–30 dni przez samicę. Gęsiory jednak znajdują się w pobliżu i opiekują młodymi. Pisklęta usamodzielniają się po 40–50 dniach. Gąsięta po 2 miesiącach potrafią już latać i na przełomie sierpnia i września opuszczają tereny lęgowe. Mają matowe upierzenie o piórach z brązową obwódką.
Pożywienie
Rośliny, które zbiera głównie na lądzie – trawy i rośliny wodne.
Stado gęsi tundrowej
Status i ochrona
Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje gęś zbożową za gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern) nieprzerwanie od 1988 roku (stosuje ujęcie systematyczne uznające gęś zbożową i tundrową za jeden gatunek). Liczebność światowej populacji w 2015 roku, według szacunków organizacji Wetlands International, mieściła się w przedziale 680–800 tysięcy osobników. Globalny trend liczebności populacji uznawany jest za spadkowy[3].
W Polsce gatunek łowny od 1 września do 21 grudnia, a na terenie województw: dolnośląskiego, lubuskiego, wielkopolskiego, zachodniopomorskiego do 31 stycznia[13]. W latach 2013–2018 liczebność populacji zimującej gęsi zbożowej (sensu stricto) oceniano na 7–23 tysiące osobników, zaś gęsi tundrowej na 67–203 tysiące osobników. Migrującą przez Polskę populację gęsi tundrowej w tym samym okresie oceniano na 180–300 tysięcy osobników. Należy jednak zaznaczyć, że ze względu na brak dokładnych danych założono, że 10% krajowej populacji stanowi gęś zbożowa (sensu stricto), a pozostałe 90% – gęś tundrowa[9].
↑ abAnser fabalis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species(ang.).
↑ abcSystematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Podrodzina: Anserinae Vigors, 1825 - gęsi (wersja: 2021-04-05). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-05-06].
↑ abT. Stawarczyk. Zmiany taksonomiczne na liście ptaków krajowych według taksonomii IOC. „Ornis Polonica”. 59, s. 71–77, 2018.
↑ abF. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Screamers, ducks, geese, swans. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-05-06]. (ang.).
↑ abcdefCarboneras, C. & Kirwan, G.M.: Bean Goose (Anser fabalis). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (red.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2020. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-05-10)].
↑ abChodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L.. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”. 20, s. 1–80, 2019.
↑ abcŁ. Krajewski: Rozpoznawanie gęsi zbożowej i tundrowej. [w:] Aktualności – www.ornitho.pl [on-line]. 2018-09-13. [dostęp 2021-05-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-05-06)].
↑Lista awifauny krajowej. Gatunki ptaków stwierdzone w Polsce – stan z 31.12.2022. Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego. [dostęp 2023-02-15].
↑Obwieszczenie Ministra Klimatu i Środowiska z dnia 9 grudnia 2022 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie określenia okresów polowań na zwierzęta łowne (Dz.U. z 2023 r. poz. 99).
Bibliografia
Karel Stastny: Ptaki wodne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-10-7.brak strony w książce
Carles Carboneras: Family Anatidae (Ducks, geese and Swans). W: Josep del Hoyo, Andrew Elliott, Jordi Sargatal: Handbook of the Birds of the World. Cz. 1: Ostrich to Ducks. Barcelona: Lynx Edicions, 1992. ISBN 84-87334-10-5. (ang.).
Linki zewnętrzne
Anser fabalis (Gęś zbożowa). W: M. Gromadzki (red.): Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 7: Ptaki (część I). Warszawa: Ministerstwo Środowiska, 2004, s. 106–110. ISBN 83-86564-43-1.
Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy – gęś tundrowa. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
Na podstawie Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 11 marca 2005 r. w sprawie ustalenia listy gatunków zwierząt łownych (Dz.U. z 2005 r. nr 45, poz. 433) z późniejszymi poprawkami: Dz.U. z 2017 r. poz. 1484 i Dz.U. z 2022 r. poz. 696
_distribution_map.png)
