Płożąca się lub pnąca, czterokanciasta, z haczykowato wygiętymi do tyłu włoskami na krawędziach. Zawsze wije się w prawo. Dorastająca w stanie dzikim do 6 m[4].
Naprzeciwległe, długoogonkowe, o 3 do 5 klapach na pędach głównych i bocznych. Tam, gdzie ukazują się kwiaty, liście są dużo mniejsze, najczęściej bezklapowe. Nasada sercowato wycięta, brzegi gruboząbkowane. Górna powierzchnia szorstko owłosiona. Przylistki jajowatolancetowate, często zrośnięte, owłosione[4].
Męskie zebrane w szczytowe, zwisające, wiechowatekwiatostany wyrastające z kątów liści. Kwiaty męskie o średnicy ok. 6 mm z pięciodzielnym okwiatem i pięcioma pręcikami. Listki okwiatu owalne do podługowatolancetowate, ostre, orzęsione. Kwiaty żeńskie zebrane są w kotkowate kwiatostany przypominające szyszki roślin iglastych i tak są potocznie nazywane. Szyszki kuliste lub jajowate osiągają do 3 cm długości i zebrane są w rozgałęzione wiechy wyrastające z kątów liści. Kwiaty nie posiadają listków okwiatu. Słupek ze znamionami do 7 mm długości. Kształt szyszki nadają błoniaste łuski od zewnątrz okryte żółtopomarańczowymi gruczołkami zawierającymi lupulinę[4].
Mięsiste[4]. System korzeniowy jest silnie rozbudowany, sięga bardzo głęboko[5].
Biologia i ekologia
Rozwój
Roślina wieloletnia, dwupienna – na jednej roślinie wyrastają tylko kwiaty żeńskie lub tylko męskie. Co roku z podziemnej karpy wyrastają nowe pędy nadziemne i rozłogi. Roślina, jeśli nie znajdzie podpory, płoży się.
Cechy fitochemiczne
Wewnętrzna strona przysadek kwiatów żeńskich pokryta jest gruczołowatymi włoskami wydzielającymi lupulinę, gorzkawą żywicę. Lupulina formuje się w drobne ziarenka o średnicy 0,15-0,25 mm. Zawiera żywicę (do 80%[5]), olejki eteryczne (1–6%[5]) i kwasy chmielowe[3]. Dodatkowo zawiera tłuszcze, białka, wielocukrowce.
Szyszki chmielowe zawierają te same substancje czynne, tylko w innych proporcjach: olejek eteryczny (0,5–2%), składający się z ok. 20 związków terpenowych i seskwiterpenowych (m.in. humulen, mircen i kariofilen), oraz żywice (10–22%), garbniki (2–5%) i flawonoidy[5]. Zawarte w chmielu α-kwasy (humolon, kohumulon, adhumulom, prehumulon, posthumulon, adprehumulon), zaliczane do żywic chmielowych potrafią izomeryzować do izo-α-kwasów[6].
Siedlisko
Rośnie w wilgotnych zaroślach, olsach i łęgach, nad rowami, a także na terenach ruderalnych, przy zabudowaniach i śmietniskach[4].
Odmiany
Rozróżnia się dwie odmiany chmielu zwyczajnego:
chmiel goryczkowy
chmiel aromatyczny
Klasyfikacja opiera się na zawartości i proporcjach między zawartością alfa-kwasów i beta-kwasów a estrów.
Szyszka chmielu (Lupuli flos) – wysuszone, zwykle całe, żeńskie kwiatostany[8]. Zawiera aromatyczną żywicę (lupulinę), olejek lotny, gorycze i inne substancje o właściwościach uspokajających, bakteriostatycznych, moczopędnych[5], estrogennych, czy też chemoprewencyjnych[9]. W szczególności obecny w chmielu ksantohumol wykazuje działanie przeciwwirusowe, przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze, przeciwutleniające i przeciwnowotworowe (głównie wobec raka płuca, jelita grubego, piersi, jajnika, prostaty i nowotworów mózgu, jak glejak wielopostaciowy i nerwiak zarodkowy)[10].
Działanie i zastosowanie
Zawarty w chmielu ksantohumol wykazuje działanie przeciwwirusowe, przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze, przeciwutleniające i przeciwnowotworowe (głównie wobec raka płuca, jelita grubego, piersi, jajnika, prostaty i nowotworów mózgu jak glejak wielopostaciowy i nerwiak zarodkowy)[10]. Izo-α-kwasy odpowiadają za charakterystyczną goryczkę piwa i hamują rozwój bakterii Gram-dodatnich oraz pierwotniaków[6].: Napar z chmielu działa skutecznie przy zasypianiu, łagodzi nadpobudliwość, ma zastosowanie w leczeniu gruczołu krokowego, usprawnia trawienie. Wyciągu z szyszek używa się na wrzody i trudno gojące się rany, ze względu na silne właściwości bakteriobójcze[5].
Roślina kosmetyczna
Hormonalne działanie chmielu jest wykorzystywane w kosmetyce do opóźniania procesu starzenia się skóry. Wyciąg z chmielu jest używany do produkcji kremów, mleczek, lotionów oraz jako składnik kąpieli regeneracyjnych, a przede wszystkim do produkcji szamponów[11].
Młode pędy mogą mieć zastosowanie w kuchni – surowe przyrządza się jako surówki, gotowane przypominają w smaku szparagi. Pliniusz Starszy, w swojej „Historii Naturalis” wymienia chmiel jako delikatną jarzynę. Opinię tę potwierdza Marcjalis w jednym ze swoich epigramatów. Młode pędy i liście mogą zostać wykorzystane także do przygotowania zupy[12]. Żeńskie szyszki chmielu wykorzystywane są w piwowarstwie jako przyprawa do brzeczki.
Uprawa
Wymagania i pielęgnacja
Miejsce pod plantację powinno być nasłonecznione i osłonięte od wiatrów. Gleba żyzna, o odczynie obojętnym do lekko zasadowego. Przed założeniem plantacji prowadzi się staranne zabiegi pielęgnacyjne ziemi, nawożenie i odchwaszczanie. Następnie co roku nawozi się i wykonuje zabiegi niszczące chwasty, szkodniki i choroby.
Rozmnażanie
Plantacje chmielu owocują do kilkunastu, nawet kilkudziesięciu lat. Uprawiane są tylko osobniki żeńskie – wytwarzające szyszki. Rośliny rozmnażane są wegetatywnie. Sadzonki pozyskuje się wiosną z ubiegłorocznych pędów.
Zbiór i przechowywanie
Kwiatostany żeńskie, zwane szyszkami, zbiera się w sierpniu. Obrywane są ręcznie lub przy pomocy maszyn do zrywania. Szyszki suszy się w temperaturze do 40-55 °C[5]). Szyszki chmielu należy przechowywać krótko (maksymalnie rok) w ciemnym i suchym miejscu.
Produkcja na świecie w 2015 roku
Oszacowana produkcja chmieluKraje produkujące chmiel
Produkcja chmielu na świecie w 2015 roku
Kraj
Powierzchnia
uprawy
(hektary)
Produkcja
oszacowana
(MT = 1000kg)
chmiel
aromatyczny
chmiel
goryczkowy
Razem
chmiel
aromatyczny
chmiel
goryczkowy
Razem
Australia
88
400
488
200
1001
1201
Austria
187
58
245
340
116
456
Belgia
83
65
148
117
117
234
Chiny
250
2050
2300
300
5700
6000
Czechy
4152
42
4194
5420
80
5500
Francja
364
49
413
648
70
718
Hiszpania
0
534
534
0
950
950
Niemcy
9675
7019
16694
16500
16000
32500
Nowa Zelandia
328
60
388
600
140
740
Polska
604
820
1424
1000
1452
2452
Republika
Południowej Afryki
0
420
420
0
820
820
Rumunia
63
187
250
64
200
264
Rosja
84
54
138
92
70
162
Serbia
34
33
67
58
76
134
Słowacja
137
0
137
124
0
124
Słowenia
1203
25
1228
1930
70
2000
Ukraina
309
60
369
400
80
480
USA
13653
4654
18307
21572
12287
33858
Wielka Brytania
700
220
920
900
400
1300
źródło: Raport Międzynarodowej Konwencji Producentów Chmielu (IHGC)[13]
Produkcja chmielu w Polsce
Polska jest czwartym pod względem wielkości producentem chmielu w Unii Europejskiej oraz szóstym na świecie (wyprzedzają ją Stany Zjednoczone, Chiny, Niemcy, Czechy i Słowenia). W 2009 r. zbiory chmielu w Polsce wyniosły prawie 3700 ton i były o ponad 7 proc. większe od zbiorów w 2008 r. W 2015 r. zbiory chmielu w Polsce wyniosły około 2452 ton i były o 16% większe od zbiorów w 2014 r. Chmiel w Polsce uprawiany jest na obszarze 1424 ha. Produkcją tą zajmuje się ok. 1000 gospodarstw. W samej gminie Wilków (województwo lubelskie) ponad 600 gospodarstw uprawia 40% całej krajowej produkcji chmielu (dane na 2009 r.)[14] Poza tym uprawy znajdują się na Dolnym Śląsku i w Wielkopolsce. W 2015 r. zbiory chmielu w Polsce wyniosły około 2452 ton i były o 16% większe od zbiorów w 2014 r.
↑Michael A.M.A.RuggieroMichael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20](ang.).
↑ abAlicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski: Słownik botaniczny. Wyd. II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 120-121. ISBN 83-214-1305-6.
↑ abcdefgAdam Jasiewicz (red.): Flora Polski. Rośliny naczyniowe. Tom III. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 1992, s. 73-74. ISBN 83-85444-06-8.
↑ abcdefgAleksander Ożarowski, Antonina Rumińska, Krystyna Suchorska, Zenon Węglarz: Leksykon roślin leczniczych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1990, s. 104-105. ISBN 83-09-01261-6.
↑ abŁukaszŁ.MartowskiŁukaszŁ., Od piwa do medycyny — kwasy goryczkowe chmielu, „Pharmacopola”, 2 (1), s. 6–11.
↑Hop Cultivar Descriptions. USDA Agricultural Research Service. [dostęp 2009-01-11]. (ang.).
↑Marta Mielczarek, Joanna Kołodziejczyk, Beata Olas; Właściwości lecznicze chmielu zwyczajnego (Humulus lupulus L.) Borgis – Postępy Fitoterapii 4/2010, s. 205-210
↑ abIwaniuk P., Terlecka P. Ksantohumol – przeciwnowotworowy prenyloflawonoid zawarty w chmielu zwyczajnym (Humulus lupulus L.). W: Chwil M., Skoczylas M.M. (red.). Współczesne badania nad stanem środowiska i leczniczym wykorzystaniem roślin. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, s. 81-88. Dostępny w: https://wydawnictwo.up.lublin.pl/e-ksiazka
↑Bohumír. Hlava: Rośliny kosmetyczne. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1984, s. 122. ISBN 83-09-00765-5.
↑Marta Orłowska: Podlasie i Lubelszczyzna. Kielce: O-press sp. z o.o., s. 51, seria: Regionalna kuchnia polska. ISBN 978-83-60719-08-4.
