Państwo | |
---|---|
Miejscowość | |
Data założenia |
III wiek p.n.e. |
Data likwidacji |
ok. IV wiek n.e. |
Wielkość zbiorów |
maks. 700 000 |
Rodzaje zbiorów |
dzieła autorów starożytnych |
Filie | |
Położenie na mapie Egiptu | |
31°12′32,0004″N 29°54′33,0012″E/31,208889 29,909167 |
Biblioteka Aleksandryjska (gr. Βιβλιοθήκη τῆς Ἀλεξάνδρειας, łac. Bibliotheca Alexandrina) – największa biblioteka świata starożytnego, istniejąca w Aleksandrii, założona przez Ptolemeusza I Sotera.
Biblioteka Aleksandryjska funkcjonowała przy Muzeum Aleksandryjskim w okresie od III wieku p.n.e. do IV wieku n.e. Nie znaleziono żadnego tekstu, który byłby sporządzony w obrębie biblioteki. Dokładna lokalizacja biblioteki jest nieznana.
Istniały dwa zbiory biblioteczne:
W okresie od podbojów rzymskich Egiptu do III stulecia biblioteka zachowała swoją pozycję jako jedno z ważnych ogniw miejscowej administracji, a jej pracownicy korzystali ze swoich przywilejów nadanych w okresie Ptolemeuszy. Jeszcze w V wieku Aleksandria miała status ośrodka kulturalno-oświatowego.
Źródła antyczne nie zawierają wiele wzmianek na temat Biblioteki Aleksandryjskiej. W starożytnych dziełach nazywano ją Wielką Biblioteką (stgr. Ἡ μεγάλη βιβλιοθήκη), Biblioteką Królewską, Biblioteką Muzejonu itd.[1] W większości datowane są na epokę rzymską, gdy nastąpiły zmiany w sposobie funkcjonowania i kompletowania zbiorów bibliotecznych[2][3]. Fragmentaryczne informacje zawarte są w Liście Arysteasza z II lub I wieku p.n.e., Geografii Strabona, pracach Seneki, Plutarcha i Swetoniusza. Niektóre niepotwierdzone wzmianki o charakterze anegdotek przedstawiono w pismach Galena z II wieku, a także u Atenajosa i innych autorów. Szereg ważnych wiadomości można zaczerpnąć ze scholii bizantyjskiego uczonego z XII wieku, Jana Tzetzesa, który jednak nie podaje źródła swoich danych[4].
Po ukazaniu się w XVIII stuleciu monumentalnego dzieła Edwarda Gibbona Zmierzch Cesarstwa Rzymskiego temat Biblioteki Aleksandryjskiej został przedstawiony w nowym świetle – za zniszczenie biblioteki autor obwiniał chrześcijan, a nie muzułmanów. Metryka nowoczesnej historiografii naukowej Biblioteki Aleksandryjskiej sięga 1823 roku, gdy Gerhard Dedele w Lejdzie opublikował swoją monografię Historia critica bibliothecae Alexandrinae. W 1838 roku książkę na ten temat wydał też Friedrich Wilhelm Ritschl (Die Alexandrinischen Bibliotheken, Breslau 1838). Od tego czasu publikacje na temat biblioteki ukazywały się w miarę regularnie. Znaczący wkład w badania nad nią wniosła monografia amerykańskiego badacza Edwarda Parsonsa z 1952 roku (The Alexandrian Library, London 1952). Natomiast wyniki badań Luciana Canfory z 1986 roku (La biblioteca scomparsa, Palermo 1986), choć cieszyły się dużą popularnością, zostały skrytykowane za mieszanie faktu z fikcją literacką i nieprzejrzyste wywody[5]. Ale – ponieważ w publikacji zostały przytoczone wszystkie tłumaczenia źródeł starożytnych i przedstawione dotychczasowe wyniki badań naukowych – książka została przetłumaczona na wiele języków i była publikowana regularnie. W 1990 roku swoje studium wydał Mostafa El-Abbadi (The life and fate of the ancient Library of Alexandria, Paris 1990).
Z punktu widzenia badań archeologicznych lokalizacja Biblioteki Aleksandryjskiej nie jest pewna. Z opisu Strabona wynika, że nie miała oddzielnego budynku (przynajmniej jako taki nie jest on wspomniany w źródłach pisanych). Jean-Yves Empereur, kierownik wykopalisk archeologicznych prowadzonych w dzielnicy królewskiej Bruchejon, sceptycznie podchodzi do kwestii ustalenia miejsca jej funkcjonowania[6]. Jednym z materialnych śladów istnienia biblioteki jest odkryta w 1847 roku kamienna skrzynka, która służyła prawdopodobnie do przechowywania książek. Znalezisko znajduje się w Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu[7]. Na podstawie wyników wykopalisk w Serapejonie przypuszcza się, że do przechowywania książek służyła amfilada, składająca się z 19 pomieszczeń o wymiarach 3×4 m. Usytuowana była przy dziedzińcu za południowym portykiem[8]. W 2004 roku polsko-egipski zespół archeologów ogłosił, że odkrył ruiny Bruchejonu[9].
Jak wynika z Moraliów Plutarcha (non posse suaviter vivi, 13,3), Biblioteka Aleksandryjska została założona prawdopodobnie z inicjatywy Ptolemeusza I Sotera[10], być może za radą Demetriusza z Faleronu[11]. Wzorcem dla niej, jako ośrodka nauki i edukacji, mogły posłużyć:
W założeniu i rozbudowie zbiorów uczestniczyli perypatetycy Demetriusz z Faleronu i być może Straton z Lampsaku. Demetriusz nie mógł przebywać w Aleksandrii przed 297 rokiem p.n.e., przez co mógł brać jedynie udział w późniejszym gromadzeniu zbiorów[13].
W latach 48–47 p.n.e. w wyniku interwencji Juliusza Cezara w wojnę dynastyczną pomiędzy Kleopatrą i jej bratem Ptolemeuszem XIII w Aleksandrii wybuchł pożar, który strawił część zbiorów[14]. Antyczni autorzy, którzy relacjonowali te wydarzenia, podają sprzeczne informacje. Seneka (De tranquilitate 9,5) pisze o 40 000 utraconych ksiąg, Paweł Orozjusz (Oros., VI,15,31) – o 400 tysiącach, a Kasjusz Dion (XLII,38) informuje o pożarze w stoczni, magazynach z chlebem i księgami (prawdopodobnie z tymi, co były przeznaczone do transportu do Rzymu), ale nie wspomina o pożarze w bibliotece. Plutarch nadmienia, że wkrótce po tym Marek Antoniusz, chcąc zadowolić Kleopatrę, zrekompensował straty kosztem przewiezienia do Aleksandrii części zbiorów Biblioteki Pergamońskiej[15], w liczbie 200 tysięcy woluminów[14][16].
Przez następne dwa stulecia biblioteka funkcjonowała stosunkowo spokojnie. Swetoniusz w biografii Klaudiusza (42,2) informuje o tym, że cesarz zlecił wzniesienie przy Muzejonie nowego budynku, w którym przepisywano i publicznie odczytywano dzieła cesarskie. Niektórzy badacze w tym przekazie upatrują informację o początku upadku biblioteki[17]. Jednocześnie Swetoniusz wspomina o tym, że po pożarze w bibliotece rzymskiej Domicjan wysłał do Aleksandrii kopistów do sprawdzenia i weryfikacji utraconych dzieł (Domicjan, 20). Zdaniem Rogera S. Bagnalla ten fragment świadczy o przechyleniu się epoce rzymskiej orientacji Biblioteki Aleksandryjskiej w kierunku bycia ośrodkiem edukacyjnym, a nie religijnym[18].
W II wieku odwiedzający Aleksandrię cesarz Hadrian powołał kilku nowych członków Muzejonu. Jego politykę w stosunku do instytucji kontynuowali Antoninus Pius i Marek Aureliusz. W okresie kryzysu cesarstwa, który rozpoczął się za Karakalli w 216 roku, Aleksandria została wydana rzymskim żołnierzom na rabunek, co przyczyniło się do uszkodzenia księgozbioru. W tymże czasie status kustoszy Muzejonu i bibliotekarzy uległ zmianie, gdyż stracili oni szereg przywilejów, sięgających tradycją czasów hellenistycznych[19].
W 273 roku Aurelian zburzył i spalił Bruchejon podczas tłumienia buntu Zenobii, prawdopodobnie wtedy został zniszczony główny księgozbiór. Serapejon działał dalej – brak jest możliwości dokładnego określenia daty jego zniszczenia[20]. W 391 roku w Aleksandrii doszło do zatargów pomiędzy chrześcijanami i wyznawcami religii tradycyjnych. Istnieją różne wersje pochodzenia i przebiegu konfliktu. Patriarcha Teofil Aleksandryjski otrzymał zezwolenie od cesarza Teodozjusza I na zniszczenie świątyń pogańskich, w tym Serapejonu[21]. Prawdopodobnie podczas tych wydarzeń został też zniszczony księgozbiór[20]. Sokrates Scholastyk opisał to tak[22]:
Mając w ręku takie uprawnienia Teofil na wszelki sposób starał się okryć hańbą pogańskie misteria. Tak więc kazał oczyścić Mitreum, a Serapejon zburzyć. [...] Widząc, że sprawy taki przybrały obrót, aleksandryjscy poganie, a zwłaszcza ci, co uprawiali filozofię, nie znieśli udręki, lecz do przebrzmiałych dramatów dołączyli jeszcze bardziej wstrząsające. Na czyjeś hasło jak jeden mąż runęli na chrześcijan i mordowali jak popadło. Bronili się i chrześcijanie i szły zbrodnie za zbrodniami...
Konflikt relacjonował także pogański autor Eunapios. Zarówno Sokrates, jak i Eunapios informują o zburzeniu świątyni, ale obaj milczą na temat zbiorów biblioteki. Nie wiadomo jak wielki był księgozbiór w tym czasie i czy w ogóle znajdował się Serapejonie. Paweł Orozjusz (Historia przeciw poganom VI,15,32) wzmiankuje o szafach do przechowywania ksiąg, które znajdowały się w różnych świątyniach aleksandryjskich[23]. W 415 roku po drodze na synod w Diospolis teolog odwiedził Aleksandrię, po czym zrelacjonował, że wspomniane szafy miały zostać opróżnione i zniszczone przez naszych ludzi w naszych czasach. Wzmianka ta może sugerować zniszczenie zbiorów Serapejonu przez chrześcijan ćwierć wieku wcześniej[24]. Jednym z ostatnich intelektualistów, który pracował w instytucji, był matematyk i filozof Teon z Aleksandrii (zm. 405) – informacja o tym zawarta jest w Księdze Suda[25] .
Chronicon Syriacum z XIII stulecia autorstwa biskupa syryjskiego Grzegorza Bar Hebraeusa (Abu al-Faradż) podaje, że ostatnie rękopisy zaginęły w VII–VIII wieku podczas ekspansji arabskiej, jednak dokładnych danych na ten temat nie ma. Wymyślone w XIII wieku podanie[26] opowiada o kalifie Umarze ibn al-Chattabie, który jakoby w 641 roku wydał taki rozkaz swojemu wodzowi Amrowi Ibn al-Asowi:
Jeśli te książki mówią to, co jest w Koranie, są bezużyteczne. Jeśli odnoszą się one do czegoś innego, są one szkodliwe. Dlatego też w pierwszym i drugim przypadku muszą spłonąć[23].
Według rosyjskiego historyka Olega Bolszakowa specjaliści zdają sobie sprawę, że to tylko anegdotka, która przypisuje zniszczenie biblioteki muzułmanom – żaden ze świadków epoki podbojów arabskich (np. Jan z Nikiu lub inny wrogi islamowi) nie wspomina o pożarze biblioteki w tym okresie. Niemniej w literaturze popularnej legenda funkcjonuje i podawana jest za fakt historyczny[27].
Jednoznaczne określenie sprawców zniszczenia biblioteki powoduje trudność w środowisku naukowym. Przypisuje się je zarówno poganom, chrześcijanom, jak i muzułmanom. Spór na ten temat toczy się od stuleci: Plutarch obwiniał Cezara, Gibbon – chrześcijan, Grzegorz Bar Hebraeus – muzułmanów, autor hasła współczesnej Encyklopedii Britannica obarcza Cezara winą za spalenie Biblioteki Królewskiej (Bruchejonu) podczas działań wojennych, a chrześcijan pod wodzą patriarchy Teofila Aleksandryjskiego za zniszczenie zbioru Serapeum[28] . Z punktu widzenia Bagnalla upadek biblioteki był procesem długotrwałym i naturalnym, spowodowanym takimi czynnikami, jak zanik filologii klasycznej i brakiem zainteresowania ze strony władz, co się przekładało na brak funduszy potrzebnych na ciągłe odnawianie księgozbioru, bowiem pisane na papirusach zwoje ulegały zniszczeniu (w epoce antycznej ponad 200-letnie zwoje były spotykane rzadko)[17].
Biblioteka i muzeum w Aleksandrii powstały w jednym czasie i wzajemnie uzupełniały się. Muzeum było miejscem kultu – czczenie muz miało charakter praktyczny i wyrażało się w różnego rodzaju warsztatach literackich prowadzonych pod kierunkiem naukowców i literatów. Odpowiednikiem takiej działalności (akt obrzędów religijnych na cześć Dionizosa) były tragedie wystawiane w Atenach epoki klasycznej[29]. Biblioteka była bardziej akademią niż przestrzenią do przechowywania zwojów: tu mieszkali i pracowali naukowcy, którzy zajmowali się pracą badawczą i nauczaniem[20].
Główną bibliotekę zwano Bruchejon. Znajdowała się w dzielnicy królewskiej. Bruchejon nie był dostępny dla wszystkich, jego księgozbiór mogli przeglądać tylko wybrani – najczęściej uczeni. Istniała także mniejsza biblioteka (filia) przy świątyni Serapisa – Serapejon. Zbiory te były dostępne dla mieszkańców miasta[30].
Praca z tekstami w bibliotece była nierozerwalnie związana z katalogowaniem. Wielu dziełom ich autorzy celowo przypisali fałszywe autorstwo (pseudoepigrafy) lub w ogóle nie wskazywali autora. Pisarze często mieli takie same imiona i w procesie kopiowania tekstów powstawały zniekształcenia, pomyłki lub nadmiarowe dane i opuszczenia w tekście[31].
Naukowe podejście do katalogowania zbiorów jako pierwszy wykazał Kallimach z Cyreny, uważany za założyciela bibliografii naukowej. Jego Tablice tych wszystkich, którzy wysławili się w jakiejkolwiek dziedzinie literatury w 120 księgach są jednym z najważniejszych 800 dzieł, które mu przypisuje Księga Suda. W spisie ksiąg przy imieniu każdego autora Kallimach umieścił krótki biogram, który informował o nauczycielach i wykształceniu. Tablice nie zachowały się, jednak wzmianki o nich pozwalają przypuszczać, że treść była podzielona tematycznie na epikę, lirykę, dramaturgię, filozofię, historię, retorykę itd. Istnieją także przesłanki do stwierdzenia, że w sekcji dramaturgicznej każdy utwór miał swój numer, dane stychometryczne (liczba wersów) i cytat pierwszego wersu, co pozwalało na dokładniejszą identyfikację utworu[32]. Według Atenajosa praca Kallimacha była kontynuowana przez jego następców. Tak na przykład, Arystofanes z Bizancjum w eseju O Pinakes Kallimacha zamieścił szereg uzupełnień i poprawek do zestawienia bibliograficznego swojego poprzednika (Athen., IX, 408).
Istotną cechą biblioteki było to, że jej zbiory były uzupełniane własnym sumptem (Aleksandria była głównym ośrodkiem produkcji papirusu w starożytności), a polityka Ptolemeuszy, jak wspomina Gelliusz, miała na celu kształcenie skrybów, gramatyków i tekstologów do pracy w bibliotece[33].
Biblioteka była kierowana przez zarządcę, który zgodnie z tradycją, wywodzącą się z III wieku p.n.e., był wychowawcą następcy tronu[34]. Pierwszym kustoszem Biblioteki Aleksandryjskiej został Zenodot z Efezu, który sprawował swój urząd do 234 roku p.n.e. Po nim biblioteką zarządzali: Eratostenes (236–195 p.n.e.), Arystofanes z Bizancjum (185–180 p.n.e.), Arystarch z Samotraki (do 146 roku p.n.e.). Papirus Oxyrhynchus 1241 podaje inną listę bibliotekarzy aleksandryjskich, jednak zdaniem historyka Władimira Boruchowicza nie jest on wiarygodnym źródłem w tej kwestii, ponieważ zawiera szereg błędnych wiadomości, jak np. tytułowanie Apolloniosa z Rodos wychowawcą pierwszego króla (zamiast trzeciego) lub że następcami Apolloniosa byli kolejno Eratostenes, Arystofanes z Bizancjum i Arystarch[35].
Przy bibliotece istniał zespół kopistów, którzy przepisywali teksty i prowadzili katalog biblioteczny[20]. Gramatycy z kolei zajmowali się opracowaniem zgromadzonych zbiorów, mieli za zadanie sporządzenia jak najdokładniejszej kopii dzieła pierwotnego[31]. Prace skupione były nie tylko na greckich tekstach, ale także wschodnich. Mianowicie przy Muzejonie powstało tłumaczenie Septuaginty, a egipski kapłan Manethon, który też był prawdopodobnie założycielem filii przy Serapejonie, napisał w grece Historię Egiptu.
W bibliotece pracowali tacy wybitni naukowcy epoki hellenistycznej: Euklides, Heron z Aleksandrii, Archimedes – taką informację przekazuje Księga Suda[35].
Według Atenajosa podstawę zbiorów bibliotecznych stanowiła biblioteka Arystotelesa zakupiona przez Ptolemeusza (I,3b). Z drugiej strony mógł to być nie księgozbiór jako taki, tylko zbiór dzieł Arystotelesa. Księgi były pozyskiwane różnymi drogami. Galen podaje charakterystyczną anegdotkę o tym, że wszystkie statki, odwiedzające aleksandryjski port, musiały oddać swoje zwoje, a w zamian otrzymać kopie. Ptolemeusz III Euergetes pożyczył z Aten państwowy egzemplarz dzieł tragików ateńskich i zwrócił kopię, przy tym stracił zostawione Ateńczykom wadium w wysokości 18 talentów[36]. Znacząco przyczynił się do powiększenia zbiorów Ptolemeusz II Filadelfos, nakazując przeszukiwanie rejonu śródziemnomorskiego i sprowadzenie do Aleksandrii pism, które uznał za wartościowe[11]. Niektóre kupowano, inne tylko przepisywano. Każdy, kto wjeżdżał do Aleksandrii z jakąś księgą, musiał ją zostawić w depozycie biblioteki, a odebrać mógł dopiero po jej skopiowaniu[30].
U Epifaniusza z Salaminy zachowała się wzmianka: gdy Ptolemeusz II Filadelfos zapytał Demetriusza o liczbę zgromadzonych zwojów, ten odpowiedział, że jest ich 54,8 tys., ale wiele należy jeszcze zgromadzić i skopiować[13]. W 1819 roku Friedrich Gotthilf Osann, studiując rękopis komedii Plauta z XV wieku, odkrył łacińską scholię, zawierającą informacje o Bibliotece Aleksandryjskiej[32]. Jej treść była następująca:
[Król] ustanowił dwie biblioteki, jedną na zewnątrz pałacu królewskiego, drugą w pałacu. Biblioteka zewnętrzna liczyła 42,8 tys. zwojów, a w tej, która była w pałacu, przechowywano 40 tys. tzw. mieszanych zwojów (łac. voluminum commixtorum), natomiast prostych i rozdzielnych (simplicium autem et digestorum) – 90 tys., jak informuje Kallimach, dworski bibliotekarz królewski, który również spisał tytuły dla każdego zwoju[36].
Anonimowy autor tej scholii powoływał się na Jana Tzetzesa, czyli tekst jest z kolei częścią scholii do Arystofanesa i zachował się w postaci jednego rękopisu ze zbiorów Biblioteki Ambrozjańskiej. Tekst Tzetzesa przedstawia następujące liczby:
Wspomniany król Ptolemeusz II Filadelfos [...] gdy za pieniądze ze skarbca królewskiego zebrał zewsząd księgi do Aleksandrii, za radą Demetriusza z Faleronu i innych starców, wyznaczył im miejsce w dwóch bibliotekach. W zewnętrznej bibliotece liczba ksiąg wynosiła 428 800. Druga biblioteka usytuowana wewnątrz pałacu miała mieszanych zwojów (συμμίκτων) – 400 tys., prostych natomiast i rozdzielnych – 90 tys., jak opisał ich zgodnie z Tablicami Kallimach, będący dworzaninem króla, później – po ich uporządkowaniu[37].
W czasach Ptolemeusza I biblioteka liczyła prawdopodobnie 200 tys. zwojów, a w I wieku p.n.e. ich liczba osiągnęła 700 tysięcy[16][38]. Maksymalną liczbę zwojów podawał Gelliusz – 700 tys. (Noctes Atticae, VII,17,1–3)[33]. Współcześni naukowcy zaniżają jednak liczbę ksiąg[39] . Kontrowersje budzą także pojęcia „proste”, „mieszane” i „rozdzielne”. Według Boruchowicza prostymi w tradycji aleksandryjskiej nazywano zwoje o średnim rozmiarze, zawierające jedno dzieło, mieszanymi – zbiory dzieł połączonych na kilku zwojach lub przechowywanych w jednej skrzynce, odnalezienie tekstu wymagało przeszukania zawartości zwoju[35].
Pomimo bardzo małej ilości wiarygodnych informacji o Bibliotece Aleksandryjskiej, stała się ona archetypicznym symbolem wiedzy i kultury, a także symbolem ulotności istnienia[40]. Takie wyobrażenie wykształciło się jeszcze w epoce renesansu i przetrwało w prawie niezmienionej formie do współczesności[41].
Od lat osiemdziesiątych XX wieku Biblioteka Aleksandryjska stała się obiektem zainteresowań autorów prozy historycznej i przygodowej. Swoje powieści opublikowali Clive Cussler (Treasure, 1988), Jean-Pierre Luminet (Le Bâton d’Euclide: le roman de la bibliothèque d’Alexandrie, 2002), Denis Guedj (Les cheveux de Bérénice, 2003), Steve Berry (The Alexandria link, 2007). Jako lokalizacja pojawiła się w przynajmniej dwóch filmach historycznych – Kleopatra (1963) i Agora (2009).
W październiku 2002 roku miała miejsce inauguracja współczesnej biblioteki w Aleksandrii[42] i udostępnienie jej do użytku publicznego[43].
Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.
Zawartość tej strony pochodzi stąd.