Zator
miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ilustracja
Ratusz na rynku w Zatorze (2021)
Herb
Herb
Państwo

 Polska

Województwo

 małopolskie

Powiat

oświęcimski

Gmina

Zator

Data założenia

XII wiek

Prawa miejskie

1292 do 1896, odzyskane 1934

Burmistrz

Mariusz Makuch

Powierzchnia

11,52 km²

Wysokość

239 m n.p.m.

Populacja (31.12.2019)
• liczba ludności
• gęstość


3664[1]
318,1 os./km²

Strefa numeracyjna

(+48) 33

Kod pocztowy

32-640

Tablice rejestracyjne

KOS

Położenie na mapie gminy Zator
Mapa konturowa gminy Zator, w centrum znajduje się punkt z opisem „Zator”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „Zator”
Położenie na mapie województwa małopolskiego
Mapa konturowa województwa małopolskiego, po lewej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Zator”
Położenie na mapie powiatu oświęcimskiego
Mapa konturowa powiatu oświęcimskiego, po prawej znajduje się punkt z opisem „Zator”
Ziemia49°59′47″N 19°26′17″E/49,996389 19,438056
TERC (TERYT)

1213094

SIMC

0927576

Urząd miejski
Rynek 10
32-640 Zator
Strona internetowa

Zator (staropol. Zatór, niem. Neu(en)stadt, niem. Seifersdorf[2] wil. Naojśtaod) – miasto w południowej Polsce, w województwie małopolskim, w powiecie oświęcimskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Zator.

Miasto ma 3664 mieszkańców (31 grudnia 2019)[1].

Położenie

Miasto położone nad Skawą, w Kotlinie Oświęcimskiej. Znane z hodowli ryb – zwłaszcza karpia królewskiego – i cyklicznej imprezy Zatorskie Dni Karpia. Stolica Doliny Karpia.

Miasto zajmuje 11,52 km² (1 stycznia 2011)[3].

Toponimia

Nazwa pochodzi od wyrazu zator oznaczającego „zaparcie toru”, zablokowanie lub znaczne zwężenie drogi lub nurtu rzeki. Osada powstała więc w miejscu, gdzie prosty bieg rzeki został zahamowany, zmuszając do obejścia przeszkody. Taki naturalny zator jest widoczny na północ od miasta, a na południe od wsi Palczowice, gdzie Skawa ostro skręca na zachód. Oprócz naturalnej przeszkody nie brakowało też usypanych ręką człowieka, gdyż miejscowość od dawna słynęła z hodowli ryb, zwłaszcza karpia.

Lustracja z 1564 r. wyliczała w Zatorze 9 stawów, tj. 6 stawów w Łęgu (tzn. na przekopie od Skawy): Niżny, Bonar, Dąbrowny, Olszowy, Trzciany, Podwiesny (dodatkowo 5 odroślisk – gdzie odrastał narybek i 5 tarlisk) i 3 stawy w górnicy (tzn. na przekopie Wieprzówki): Borowy, Szydłowiecki, Nowy[4].

Po raz pierwszy Zator wspomniany został w 1228 r. w dokumencie wystawionym jakoby przez księcia Kazimierza I opolskiego jako darowizna dla Komesa Klemensa z rodu Świebodziców: „Contuli etiam prefate comiti Zator villam cum hominibus super Scauam et omni iure eorum” (dokument uchodzi za sfałszowany). Kasztelan Klemens zaś fundując klasztor Benedyktynek w Staniątkach obdarzył go Zatorem, co potwierdzał Konrad I mazowiecki w 1242 r. wymieniając Zator cum castoribus (z regale bobrowym, a więc prawem do łowienia bobrów). W 1243 r. mamy Zathor. Książę Bolesław V Wstydliwy w dokumencie wystawionym w Sandomierzu 23 lutego 1254 r. kilkukrotnie wymienia Zator[5].

28 maja 1260 r. w łacińskim dokumencie Władysława opolskiego wydanym w Raciborzu miejscowość wymieniona jest jako Zathar[6].

Nazwę miejscowości w zlatynizowanej staropolskiej formie Zathor wymienia w latach (1470–1480) Jan Długosz w księdze Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis[7]. Sebastian Fabian Klonowic pisał w 1595 r. w poemacie krajobrazowo-obyczajowym Flis, to jest spuszczanie statków Wisłą i inszymi rzekami do niej przypadającymi:

gdy coraz dawny zamula a torem mknie Wisła nowym, zowią to zatorem.

W roku 1613 śląski regionalista i historyk Mikołaj Henel z Prudnika wymienił miejscowość w swoim dziele o geografii Śląska pt. Silesiographia podając jej łacińską nazwę: Zatoria[8]. Staropolską nazwę Zatór w 1867 roku podał Jan Nepomucen Gątkowski w książce Rys dziejów księstwa oświęcimskiego i zatorskiego.

Funkcjonująca w średniowieczu nazwa niemiecka Neustadt (Neuenstadt) znaczy nowe miasto.

Historia

Staloryt Chateau de Zator / Zamek w Zatorze z pracy C. Forstera, Pologne, Paryż 1840, sygnowany Ch. Lataisse

W 1179 roku prawdopodobnie powstał w miejscu lokalizacji Zatora gródek graniczny mający strzec szlaku handlowego prowadzącego z Krakowa na Śląsk. W 1228 roku notowane są pierwsze zapiski o wsi Zator. W 1292 roku uzyskał prawa miejskie z nadania księcia cieszyńskiego Mieszka. Zator otrzymał prawo składu w 1292 roku[9]. Zasadźcami nowego miasta byli Rydygier i Piotr, wcześniej biorący udział w zakładaniu pobliskich Kęt. Tym razem również sprowadzili osiedleńców z Niemiec, a obok nazwy polskiej używano niemieckiej nazwy Neustadt (Newenstadt, Neestad)[10], dlatego czasem zaliczano miejscowość do bielskiej wyspy językowej.

Od 1315 roku miasto było częścią księstwa oświęcimskiego[11]. W latach 1445–1564 stolica księstwa zatorskiego powstałego z podziału księstwa oświęcimskiego.

W 1513 roku włączona do Korony Królestwa Polskiego. W 1564 roku wraz z całym księstwem oświęcimskim i zatorskim leżała w granicach korony w powiecie śląskim województwa krakowskiego jako siedziba starostwa niegrodowego. Po unii lubelskiej w 1569 roku księstwo Oświęcimia i Zatora stało się częścią Rzeczypospolitej Obojga Narodów, w której pozostawało do I rozbioru w 1772 roku[11]. W XVI i XVII w. – centrum reformacji. W XV i XVI w. w Zatorze zbierał się sąd ziemski ławniczy zwany gajonym. Po inkorporacji, wprowadzono prawo ziemskie polskie, na podstawie którego utworzono w mieście sąd ziemski, który orzekał przez blisko sto lat, do połowy XVII w. Po stuletniej przerwie, w 1765 roku wznowił działalność, jednak władze zaborcze zlikwidowały go w 1784 roku[12].

Po rozbiorach Zator znalazł się w zaborze austriackim, wchodząc w skład Królestwa Galicji i Lodomerii. W 1786 roku Ewaryst Andrzej, hr. Kuropatnicki w swym „Opisaniu królestw Galicyi i Lodomeryi” podał: Zator. Tu bywały sejmiki, sądy ziemskie i grodzkie. Akta tych xięstw w zamku, który znakomicie ozdobił i mieszkalnym uczynił teraz dziedzic JW. hrabia Dunin, przedtem starosta tutejszy, kawaler orderu ś. Stanisława[13]. W latach 1772–1918 cesarze austriaccy tytułowali się książętami Zatora (Herzog von Zator).

W latach 1815–1866 – na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego Zator został włączony do Związku Niemieckiego. Od XIX w. rozwijał się w mieście drobny przemysł, jednak coraz bardziej odstawało ono gospodarczo od sąsiednich, większych ośrodków. W 1896 roku Zator został pozbawiony praw miejskich, które odzyskał dopiero w 1934. Podczas II wojny światowej został wcielony do III Rzeszy. 26 stycznia 1945 roku do miasta wkroczyła Armia Czerwona. W latach 1975–1998 w woj. bielskim.

Kościół par. pw. św. Wojciecha i św. Jerzego z 1393 roku
Zamek w Zatorze
Kamienice przy rynku
Nowe budownictwo przy ul. Jana Pawła II

Zabytki

Obiekt wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego[15].

  • Układ urbanistyczny.
  • Kościół pw. św. Wojciecha i św. Jerzego.
    Kościół parafialny z 1393 r. Gotycki z elementami neogotyku. Kilkukrotnie restaurowany, ostatnio w latach 1959–1973 z częściową przebudową wnętrza. Obok kościoła grobowiec księżnej Apolonii Poniatowskiej, właścicielki dóbr zatorskich w XVIII / XIX w. W krypcie pod kościołem spoczywają kolatorzy zatorskiej świątyni m.in. Anna z Tyszkiewiczów Potocka-Wąsowiczowa i jej mąż gen. St. Wąsowicz, adiutant Napoleona I oraz Maurycy i Ludwika Potoccy. Wewnątrz kościoła neogotycki ołtarz z obrazem Matki Boskiej Śnieżnej okrytym srebrną sukienką oraz droga krzyżowa autorstwa słowackiego malarza Bohuna. Obraz Chrystusa w koronie cierniowej, dwa inne w nawie prawej. Tył wnętrza kościoła nowoczesny, żelbetonowy. Chór organowy modernistyczny. Organy dwuwieżowe, piszczałkowe o barokowym brzmieniu, nowoczesne. Jest to kościół dziekański.
  • Wozownia/oficyna pl. Kościuszki 4;
  • pałac, otoczenie, park tarasowy, oficyna (tzw. „portierówka”), brama z fragmentem muru obwodowego.
    Obiekt pierwotnie o cechach obronnych, książęcy z 1445 r., przebudowany na rezydencję magnacką. Gruntownie odrestaurowany przez Potockich w 1836 r. według projektu F.M. Lanciego, następnie po wojnie w latach 1960–1970. Sale na parterze udostępnione zwiedzającym;
  • wczesnośredniowieczne grodzisko.

Inne zabytki

  • Relikty fortyfikacji miejskich – zachowane fragmenty średniowiecznych obwarowań miejskich w zachodniej części miasta.
  • Kompleksy stawów rybnych o średniowiecznej genezie.
  • Cmentarz komunalny z 1784 r.
  • Cmentarz żydowski z poł. XIX w.
  • Aleja lipowa – pomnik przyrody.
  • Folwark „Podlipki”.
  • Figury (m.in. św. Jana Kantego, św. Jana Nepomucena i wiele innych) oraz liczne krzyże przydrożne
  • Park z XIX w.

Gospodarka i przemysł

Strefa Aktywności Gospodarczej

W latach 2009–2012 oddano pod inwestycje blisko 40 ha uzbrojonych infrastrukturalnie terenów z zaprojektowanym dogodnym rozwiązaniem komunikacyjnym, w tym 30 ha na działalność przemysłową i 8 ha pod usługi. Wydzielone 4,9 ha zatorskiej strefy zostało włączone w Specjalną Strefą Ekonomiczną, podstrefę Krakowskiego Parku Technologicznego. Docelowo SAG-SSE Zator obejmie ponad 100 ha terenów inwestycyjnych.

Turystyka

Park Mitologii
  • Lunapark „Zatorland” w skład którego wchodzi Park Ruchomych Dinozaurów, Park Mitologii, Park Świętego Mikołaja, Park Bajek i Stworzeń Wodnych oraz Park Owadów. Na terenie Lunaparku znajduje się między innymi kino 5D.[16]
  • Największy w Polsce rodzinny park rozrywki „Energylandia”, otwarty 14 lipca 2014 r.
  • Łowiska wędkarskie, m.in.: Podlipki, Zakole A, Zbiornik Piastowski, Zbiornik Tęczak.
  • Trasy rowerowe o różnym stopniu trudności m.in.: Dookoła Doliny Karpia, Dookoła Stawów Pełnych Karpia, Szlak Wiślany.
  • Ośrodek wypoczynkowy stylizowany na dziki zachód Western Camp Resort.

Sport

Transport

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie:

Zobacz też

Przypisy

  1. a b Wyniki badań bieżących [online], Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny [dostęp 2020-07-31].
  2. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Т. XIV: Worowo – Żyżyn. Warszawa, 1895. s. 465.
  3. Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r., Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 26 lipca 2013, ISSN 1505-5507.
  4. Stanisław Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984, s. 447.
  5. Zbigniew Perzanowski, Dawny Zator, [w:] Cracovia, Polonia, Europa, Kraków 1995, s. 387–400, ISBN 83-86077-67-0.
  6. Franciszek Kulczycki, Monumenta mediiaevi historica res gestas Poloniae illustrantia, t. IX, Kraków 1886, XL.
  7. Joannis Długosz Senioris Canonici Cracoviensis, Liber Beneficiorum, Aleksander Przezdziecki, Tom II, Kraków 1864, s. 229.
  8. Detlef Haberland: Die „Silesiographia” und „Breslo-Graphia” von Nicolaus Henel von Hennenfeld. Arkadiusz Cencora, Diana Codogni-Łańcucka. Wrocław: Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, 2011, s. 182. ISBN 978-83-910595-2-4.
  9. Stan Lewicki, Historja handlu w Polsce na tle przywilejów handlowych, Warszawa 1920, s. 134.
  10. Krzysztof Koźbiał. Wadowice na tle osad starostwa zatorskiego. Zarys dziejów do 1772 roku. „Wadoviana”. 3, s. 38, 1999. 
  11. a b Jan Nepomucen Gątkowski, Rys dziejów księstwa oświęcimskiego i zatorskiego, Lwów 1867.
  12. M. Pawlikowski, Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012.
  13. Ewaryst Andrzej Kuropatnicki: „Geografia albo dokładne opisanie królestw Galicyi i Lodomeryi”, Przemyśl 1786, s. 8.
  14. Karte von der, Germania, Kleinpolen, Hungary, Walachai u. Siebenbuergen nebst Theilen der angraenzenden Laender z „Claudii Ptolemaei geographicae enarrationis libri octo”, 1525, Strassburg.
  15. Wykaz obiektów wpisanych do Rejestru Zabytków Nieruchomych Województwa Małopolskiego z uwzględnieniem podziału na powiaty i gminy [online], wuoz.malopolska.pl [dostęp 2023-12-01].
  16. Dinozatorland.
  17. Strona miasta i gminy Zator.

Linki zewnętrzne


Witaj

Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.

Źródło

Zawartość tej strony pochodzi stąd.

Odsyłacze

Generator Margonem

Podziel się