Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z dokumentu z 1327 roku, w którym zawarto zwrot adwocatiae Woluramensis oraz zapisano imię założyciela – Woluramus. Nazwa była także notowana w formach civitas Wolwrami (1346-58), Wolwram (1369), Wolwramow (1387), Wolbram (1392), Wolbramow (1393), Wolframo (1398), Wolframow (1400), Wolfram (1470-80), Wolbrom (1564), Wolbram / forma dopełniacza: do Wolbrama (1629), Wolwram / forma dopełniacza: do Wolwrama (1680), Wolbram / forma miejscownika: w Wolbramie (1789), Wolwram (1803), Wolbrom / forma dopełniacza: od Wolbroma (1871), Wolbrom / forma dopełniacza: od Wolbromia (1894).
Jest to nazwa dzierżawcza równa imieniu założyciela. W 1327 roku Wolwram wraz z bratem Hilarym lokowali za zgodą króla Władysława Łokietka osadę na gruntach wsi Dłużec. Wahania fonetyczne Wolwram-Wolfram-Wolbram związane są z adaptacją niemieckiego imienia do polszczyzny. Odmiana do Wolbromia, w Wolbromiu ma charakter wtórny w stosunku do starej, twardej odmiany do Wolbroma, w Wolbromie. Aktualna miękka fleksyjność ukształtowała się pod wpływem modelu nazewniczego: Oświęcim, do Oświęcimia, Bytom, do Bytomia[3].
Na południe od miasta wznosi się Kamienna Góra, zwieńczona stalowym milenijnym krzyżem, spod którego rozpościera się rozległy widok na Wolbrom i okolicę.
Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosi 10,12 km²[5].
Władysław Łokietek w 1327 roku zezwolił sołtysowi wsi Dłużec Wolwramowi i jego bratu Hilaremu na założenie osady na prawie niemieckim w lasach dłużeckich, prawo karczowania których uzyskali w 1311 roku. Kazimierz Jagiellończyk, przywilejem z 1485 roku, potwierdzał postanowienia aktu lokującego miasto na prawie niemieckim i nadał Wolbromiowi nowe przywileje.
W 1886 r. pożar, który wszczął się przy ul. Miechowskiej, strawił jedną trzecią miasta, tj. 136 nieruchomości[7].
W lipcu 1904 r. pożar strawił 2/3 miasta, około 246 nieruchomości. Ogień wszczął się około północy przy ulicy Szydłowieckiej i w ciągu niespełna dwóch godzin objął zachodnią i północną połać Rynku i ul. Szydłowiecką. Pożar zniszczył ponadto ulice: Lgocką, Szkolną, Bożniczą, Pilicką i Krzywą, niszcząc do szczętu w tej dzielnicy cały majątek Wolbromia[7].
We wrześniu 1906 r. pożar zniszczył 44 nieruchomości, a w tej liczbie nowo wybudowaną remizę straży, której pomimo akcji ratunkowej obronić się nie udało[7].
W listopadzie i grudniu 1914 r. Wolbrom wszedł w strefę linii bojowej i przez 6 tygodni był nieustannie ostrzeliwany. Od granatu, który uderzył w jeden z domów przy ulicy Żarnowieckiej, który się zapalił, a od niego zajęły się sąsiednie dwa domy, które prawie doszczętnie spłonęły[7].
Żydzi zaczęli się osiedlać w Wolbromiu po potopie szwedzkim. Ich populacja w 1827 roku wynosiła 724 osoby, w 1897 – 2901, a w 1921 – 4276. Od 1941 do września 1942 w Wolbromiu istniało otwarte getto, jego mieszkańcy zostali wywiezieni do obozu zagłady w Bełżcu[8].
5–13 września 1942 r. w lesie przy drodze do Olkusza rozstrzelano około 800 Żydów z likwidowanych gett w miejscowościach: Pilica, Wolbrom i Żarnowiec[9].
W 1949 r. zmieniono nazwy kilku ulic: ul. Miechowską przemianowano na ul. Armii Czerwonej, ul. Polną na ul. Wyzwolenia, ul. Bóżniczą na ul. Krótką, ul. Sióstr Karmelitanek na ul. Boczną, ul. Pierackiego na ul. 1 Maja. W niektórych przypadkach powrócono do pierwotnej nazwy[11].
W latach 1931–1954 Wolbrom był siedzibą gminy Dłużec.
Architektura
Obecna siedziba wolbromskiego magistratu powstała w latach 70. XX w., w miejscu, w którym okresie rozkwitu miasta znajdował się zajazd[4][12][13]
Wolbrom można podzielić na dwie części, granicą są tory kolejowe. Fragment z rynkiem i starą zabudową stanowi pierwotny rejon lokacyjny. Na rozbudowę nowej części miały wpływ dwa czynniki: kolej oraz zakłady stomilowskie. Obecne granice Wolbromia w większości pokrywają się z tymi pierwszymi, czyli lokacyjnymi.
W Wolbromiu jest 88 ulic (razem z Rynkiem).
We wschodniej połaci Rynku, otoczony XIX w. kamieniczkami stoi pomnik Jana Kilińskiego ufundowany przez wolbromski cech szewski w 1924 r. W rynku zachowało się sporo kamienic z końca XIX w. (nr 2–7, 14, 18–25), które w większości z biegiem lat utraciły cechy stylowe. We północno-wschodnim narożniku Rynku wznosi się kościół parafialny św. Katarzyny Aleksandryjskiej, którego obecny XVII-wieczny budynek zawdzięcza się sprowadzonym w 1628 r. przez ks. Marcina Wolbrama Kanonikom Regularnym Laterańskim z krakowskiego Kazimierza. Również z XVII w. pochodzi budynek klasztorny, który pełni dziś funkcję plebanii.
Układ centrum pochodzi z okresu lokacji, jego ośrodkiem jest kwadratowy Rynek. Zabudowa najstarszej części Wolbromia cechuje charakterystyczna, małomiasteczkowa zabudowa. W zabudowie Rynku dominują piętrowe kamienice z końca XIX w., a okoliczne ulice nieco uboższe parterowe budynki z profilowanymi gzymsami i sieniami na przestrzał. Taką zabudową w większości cechuje się ul. Miechowska (nr 20, 24, 26, 28 i 30).
U zbiegu ul. Mariackiej i ul. Kościuszki znajduje się barokowy, modrzewiowy kościółek pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny (zwany Kościółkiem Mariackim). Został ufundowany w 1638 r. przez ks. Marcina Wolbrama jako kościół przyszpitalny. Szpital – przytułek dla ubogich, starców i kalek znajdował się po drugiej stronie ulicy (dzisiejszy budynek przy ul. Kościuszki 20). Przy ul. Krótkiej znajduje się budynek zbudowanej w XIX w., dawnej szkoły żydowskiej, od 1945 r. pełniący funkcję magazynu. Po jego północnej stronie wznosiła się XVIII-wieczna synagoga, wyburzona w 1956 r.
pomnik upamiętniający ofiary holocaustu (ul. 20 Straconych)
pomnik poświęcony żołnierzom polskim ze wszystkich frontów i partyzantom, ul. Kamiennogórska
Podział miasta
Dzielnice
Stare Miasto
Pompka
Kozina
Kapkazy
Szwedy
Nowe Miasto
Osiedla mieszkaniowe
os. Bolesława Chrobrego
os. Władysława Łokietka
os. Wąwóz
os. Kapkazy
os. Skalska
os. XX-lecia
os. Raje
os. Domów Jednorodzinnych im. Łukasińskiego
os. Wiejska
os. Fabryczna
Demografia
Piramida wieku mieszkańców Wolbromia w 2014 roku[15].
Gospodarka
Pod koniec XIX w., gdy liczba mieszkańców Wolbromia znacznie wzrosła, w miasteczku zaczął rozwijać się handel i rzemiosło szewskie. Okolica zaczęła rosnąć w siłę w wyniku decyzji cara Aleksandra III, który w 1885 r. podpisał statut Towarzystwa Drogi Żelaznej Iwangorodzko-Dąbrowskiej. Jej trasa przecinała wolbromską gminę. Rozpoczęła się budowa liczącego 433 wiorsty (462 km) torowiska kolejowego, dworców, peronów, infrastruktury[16].
Okoliczni chłopi znajdowali zatrudnienie przy tej inwestycji, inni wzbogacali się, sprzedając ziemię pod drogę żelazną. Wybudowany wówczas budynek dworca kolejowego IV klasy stoi po dzień dzisiejszy.
W Wolbromiu od 2013 r. działa Strefa Aktywności Gospodarczej.
Wolbrom jest ważnym ośrodkiem przemysłu gumowego w Polsce. Do 1992 r. istniały Wolbromskie Zakłady Przemysłu Gumowego Stomil, które zostały przekształcone w szereg niezależnych od siebie spółek.
Fabryka Taśm Transporterowych Wolbrom S.A. – produkcja taśm transporterowych i przenośnikowych oraz płyt gumowych[17].
Tebamix Sp. z o.o. Zakład Badawczo-Produkcyjny – produkcja mieszanek gumowych[18].
Wolmot Sp. z o.o. Przedsiębiorstwo Produkcyjne Wyrobów Gumowych – produkcja węży gumowych i sylikonowych[19].
Fagumit Fabryka Węży Gumowych i Tworzyw Sztucznych Sp. z o.o. – produkcja węży gumowych oraz węży pcw.[20]
Przy ul. 20 Straconych widnieje płyta pamiątkowa na miejscu rozstrzelania przez hitlerowców 20 osób schwytanych w 1943 r. w łapance ulicznej. Ich mogiła znajduje się na cmentarzu przy ul. Miechowskiej. Zespół tego cmentarza ma charakterystyczny kwaterowy układ, a najstarsze zachowane nagrobki pochodzą z lat 70. XIX w. 1 listopada 1993 r. oddano do użytku Kaplicę Pogrzebową, w której odtąd odbywają się uroczystości pogrzebowe. Na drugim końcu miasta, przy ul. Skalskiej przetrwał fragment dawnego cmentarza żydowskiego z początków XIX w., a w okolicznych lasach znajdują się mogiły ofiar holocaustu. Wartość zabytkową mają również liczne w mieście figury i krzyże przydrożne z przełomu XIX i XX w.[12]
Zalew Nerka, Zalew Wolbromski i park
Zbiornik wodny Nerka o powierzchni około 2,55 ha[25], a na północ od miasta Zalew Wolbromski o powierzchni 20 ha obydwa stanowiące miejsca do wędkowania. Kąpiel jest zakazana[potrzebny przypis]. Przy ul. Konopnickiej położony jest wolbromski park, w którym został wybudowany plac zabaw dla dzieci oraz skatepark. Przez park przepływa rzeka Pokrzywianka.
Kamienna Góra
Na południe od miasta wznosi się Kamienna Góra zwieńczona stalowym krzyżem milenijnym, spod którego rozpościera się rozległy widok na Wolbrom i okolicę.
Panorama Wolbromia z Kamiennej Góry
Na rozdrożach ulicy Łukasińskiego i polnej drogi, tuż za Rajami, w pobliżu tzw. Kamiennej Góry mieściła się kapliczka powstała w 1915 r. dla upamiętnienia miejsca, w którym polegli austriaccy żołnierze. Wewnątrz znajdował się obraz z wizerunkiem Matki Boskiej Częstochowskiej. Przez długi czas w kapliczce odbywały się lekcje religii prowadzone przez siostry karmelitanki. Kapliczka została rozebrana w lipcu 2008 r., w jej miejsce powstała nowa[13].
Edukacja
Żłobki
Żłobek Gminny nr 1 „Wesołe Pszczółki”, ul. Piłsudskiego 25
Żłobek nr 2, ul. Ordona 2
Przedszkola
Przedszkole Publiczne nr 1 im. Misia Uszatka ul. Piłsudskiego 25
Przedszkole Publiczne nr 2 ul. Młyńska 1
Przedszkole Niepubliczne Integracyjne nr 3 ul. Ordona 2
Przedszkole Niepubliczne nr 4 im. Zdolne Łapki ul. 3 Maja 14
I Liceum Ogólnokształcące im. Romualda Traugutta w Zespole Szkół nr 1 im. Gen Romualda Traugutta ul. Skalska 18
Technika
Technikum nr 1 w Zespole Szkół Nr 1 im. Gen Romualda Traugutta ul. Skalska 18
Szkoły Branżowe Stopnia I
Szkoła Branżowa I Stopnia nr 1 w Zespole Szkół Nr 1 im. Gen Romualda Traugutta ul. Skalska 18
Szkoły Branżowe Stopnia II
Szkoła Branżowa II Stopnia nr 1 w Zespole Szkół Nr 1 im. Gen Romualda Traugutta ul. Skalska 18
Szkoły dla Dorosłych
Szkoła dla Dorosłych nr 1 w Zespole Szkół Nr 1 im. Gen Romualda Traugutta ul. Skalska 18
Szkoły Specjalne
Ośrodek Rehabilitacyjno Edukacyjno Wychowawczy (OREW) ul. Skalska 22
Poradnie Psychologiczno-Pedagogiczne
Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna w Wolbromiu ul. Skalska 20
Szkoły Wyższe
Wyższa Szkoła Biznesu w Dąbrowej Górniczej filia w Wolbromiu
Szkoły Artystyczne
Pracownia artystyczno-taneczna „Kwadrance” Katarzyna Gałązka-Biedul ul. 20 Straconych 16
Kultura
Placówki kulturalne
Dom Kultury, ul. Leśna 2
Centrum Kultury
Miejska Biblioteka Publiczna ul. Krakowska 1
Izba Regionalna ul. Krakowska 12
Pracownia artystyczno-taneczna „Kwadrance” Katarzyna Gałązka-Biedul ul. 20 Straconych 16
Baseny
Zespół Basenów ul. Kamiennogórska
Kina
Kino Radość ul. Leśna 2
Cykliczne imprezy
Dni Wolbromia
Impreza odbywa się cyklicznie i ma formę trwającego dwa dni święta miasta (dawniej trzy), podczas którego odbywają się liczne festyny, parady oraz imprezy rekreacyjne i kulturalne. Tradycyjnie zapraszane są na Dni Wolbromia delegacje partnerskich miast z Węgier i Niemiec.
Rok
Zespoły
2018
Blu Ray, Menelaos, Grupa Sen, Sławomir(rock-polo), Pieczarki, Formacja Nieżywych Schabuff, Andropauza, Bez Migaczy, Łąki Łan, disco-polo Czadoman
2017
Milano, Romuald Lipko Band, Orkiestry Wojskowej z Bytomia, Tony Graniai, Off Kultura, Uniqplan, Masha Qrella, Lady Pank[26]
Parafia Podwyższenia Krzyża Świętego. Budowa kościoła rozpoczęła się w 1989 r. Kościół został konsekrowany i poświęcony w 2000 r. przez bp Adama Śmigielskiego. Wnętrze kościoła zaprojektował Jan Funek, artysta z Krakowa. Powstał ołtarz główny, ołtarz maryjny w osobnej kaplicy, przygotowano 58 ławek, konfesjonały, okna, nagłośnienie, wreszcie malowanie.
Świadkowie Jehowy
Zbór (w tym grupa ukraińskojęzyczna) z Salą Królestwa (ul. Gliniana 1)[31][32]. W Wolbromiu powstał on w latach 60. XX wieku. W 2012 roku przyłączono do niego niewielki zbór w Bydlinie. 10 listopada 2018 roku otwarto nową Salę Królestwa[33]. Wspólnota liczy około 90 osób[potrzebny przypis]
Klub Sportowy Przebój ma obecnie jedynie sekcję piłki nożnej. Obecnie pierwsza drużyna znajduje się w 5 lidze małopolskiej Największym sukcesem klubu jest awans do rozgrywek na szczeblu centralnym, tj. do 2 ligi, grupy wschodniej.
Film kręcony w Wolbromiu: Próba mikrofonu to film krótkometrażowy wyreżyserowany przez studenta Wydziału Radia i Telewizji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, Tomasza Jurkiewicza. Jest to opowieść o młodym, dwudziestoletnim sprzedawcy biletów w kasie PKP, któremu świat marzeń myli się z rzeczywistością. Film zrealizowany był w Wolbromiu przy nieocenionej pomocy mieszkańców i tutejszych instytucji. Sceny kręcone m.in. na terenie wolbromskiej stacji PKP, ul. Ogrodowej, w budynku poczty. W filmie wystąpili: Paweł Tomaszewski, Olga Bołądź, Ewelina Starejki. Film ze specjalnym udziałem Tomasza Kota. Film kręcono w 2006 r.[34][35]
Kapliczka przy ul. Miechowskiej. Postawiona przez Piotra Rogalskiego, modernizowana przez Mirosława Grelewicza w 2007 r. Dawniej kapliczka stała pomiędzy czterema wielkimi lipami[36].
↑ abcPowierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2022 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 7 grudnia 2022 [dostęp 2022-12-08].
↑WłodzimierzW.BłaszczykWłodzimierzW., Będzin przez wieki, Poznań 1982 [dostęp 2020-07-09].brak strony (książka)
↑Kazimierz Rymut: Nazwy miejscowe północnej części dawnego województwa krakowskiego. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1967, s. 190.
↑ abAndrzej Pankowicz, Wolbrom: Studium przestrzeni miejskich w okresie staropolskim, Urząd Miejski w Wolbromiu, 1998.
↑Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r.. „Powierzchnia i Ludność w Przekroju Terytorialnym”, 2013-07-26. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. ISSN 1505-5507.brak numeru strony
↑Magazin für die neue Historie und Geographie Angelegt, t. XVI, Halle, 1782, s. 15.
↑ abcdJerzy Nagawiecki, Złota Księga. 110 lat Straży Ogniowej w Wolbromiu (1894–2005), Ochotnicza Straż Pożarna w Wolbromiu, 2005.
↑Ireneusz Cieślik, Holokaust, Sprawiedliwi i wioskowe tajemnice.
↑Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa „Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945”, Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 302.
↑Studium historyczno-urbanistyczne opracowane na zlecenie UMiG w Wolbromiu, Kraków 1987.
↑ abWolbrom: informator miejski, tekst: Augustyn Sikora; tł. na j. ang. Małgorzata Plata, Katarzyna Grabowska Wolbrom „Fama”, 1998.
↑ abPrzewodnik po Ziemi Wolbromskiej, zesp. red.: Wiesław Biernacki, Justyna Papaj; tł. Tomasz Posełek. Wolbrom: Urząd Miasta i Gminy, 2005.
↑Rejestr zabytków nieruchomych – województwo małopolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023. Stan na lipiec 2021
↑Wolbrom w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-10](pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
↑JerzyJ.NagawieckiJerzyJ., 100-letnia historia Fabryki Wyrobów Gumowych w Wolbromiu 1908–2008, Kraków, Wolbrom 2008.brak strony (książka)
Legenda: (1) w nawiasach podano okres praw miejskich; (2) wytłuszczono miasta trwale restytuowane; (3) tekstem prostym opisano miasta nierestytuowane, miasta restytuowane przejściowo (ponownie zdegradowane) oraz miasta niesamodzielne, włączone do innych miast (wyjątek: miasta połączone na równych prawach, które wytłuszczono); (4) gwiazdki odnoszą się do terytorialnych zmian administracyjnych: (*) – miasto restytuowane połączone z innym miastem (**) – miasto restytuowane włączone do innego miasta (***) – miasto nierestytuowane włączone do innego miasta (****) – miasto nierestytuowane włączone do innej wsi; (5) (#) – miasto zdegradowane w ramach korekty reformy (w 1883 i 1888); (6) zastosowane nazewnictwo oddaje formy obecne, mogące się różnić od nazw/pisowni historycznych.
Źródła: Ukaz do rządzącego senatu z 1 (13) czerwca 1869, ogłoszony 1 (13 lipca) 1869. Listy miast poddanych do degradacji wydano w 20 postanowieniach między 29 października 1869 a 12 listopada 1870. Weszły one w życie: 13 stycznia 1870, 31 maja 1870, 28 sierpnia 1870, 13 października 1870 oraz 1 lutego 1871 (Stawiski).