Władysław Żeleński, 1898 Fot. Jan Mieczkowski | |
Imię i nazwisko |
Władysław Marcjan Mikołaj Żeleński |
---|---|
Data i miejsce urodzenia |
6 lipca 1837 |
Pochodzenie | |
Data i miejsce śmierci |
23 stycznia 1921 |
Instrumenty | |
Gatunki | |
Zawód | |
Powiązania | |
Odznaczenia | |
Władysław Marcjan Mikołaj Żeleński (ur. 6 lipca 1837 w Grodkowicach, zm. 23 stycznia 1921 w Krakowie)[1][2] – polski kompozytor, pedagog, organizator życia muzycznego.
Wywodził się z rodu Żeleńskich herbu Ciołek, osiadłych pod Krakowem, m.in. w Grodkowicach. Jego ojciec, Marcjan Żeleński (1804–1846), był wybitnie uzdolnionym pianistą amatorem, próbującym swoich sił w kompozycji; brał udział w powstaniu listopadowym w randze kapitana; w 1833 poślubił Kamilę Russocką, matkę kompozytora. Władysław był drugim z pięciorga dzieci[1]. 23 lutego 1846 w trakcie tzw. rzezi galicyjskiej dwór w Grodkowicach został napadnięty przez uzbrojonych chłopów, Marcjan Żeleński zginął[1][3], a jego żona z dziećmi wkrótce przeniosła się do Krakowa[1].
W latach 1850–1857 Władysław Żeleński uczęszczał do krakowskiego Gimnazjum św. Anny (Kolegium Nowodworskiego), ucząc się równocześnie gry na fortepianie u Kazimierza Wojciechowskiego, a od 1854 u Jana Germasza. W zakresie kompozycji kształcił się u Franciszka Mireckiego. W wieku 20 lat Żeleński miał już w swoim dorobku kompozytorskim dwa kwartety smyczkowe, trio fortepianowe oraz Uwerturę na orkiestrę, której prawykonaniem osobiście dyrygował na koncercie 29 lipca 1857 w Krakowie[1].
W 1857, na życzenie matki, rozpoczął studia na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego[1][4], które kontynuował na Uniwersytecie Karola w Pradze, uzyskując w 1862 tytuł doktora[1].
W Pradze podjął też dalsze studia muzyczne, gdzie od 1859 kształcił się w zakresie gry fortepianowej u Alexandra Dreyschocka. Wkrótce porzucił jednak myśl o karierze pianistycznej, koncentrując się na studiach kontrapunktu i gry organowej pod kierunkiem Josefa Krejčiego. Nie jest pewne czy był formalnie studentem tzw. Praskiej Szkoły Organowej, której Krejči był dyrektorem, czy raczej został jego prywatnym uczniem[1].
Z końcem 1866 rozpoczął studia kompozytorskie w Konserwatorium Paryskim u Napoléona-Henriego Rebera[1][4], pracując równocześnie nad swoją nigdy nieukończoną operą Dziwożona[1]. W latach 1868–1870 prywatnie uzupełniał studia kompozytorskie u Bertolda Damckego[1][4]. Z tego okresu pochodzi symfoniczny obraz charakterystyczny W Tatrach[1].
W 1870 Żeleński powrócił do kraju. Początkowo działał w Krakowie, gdzie 30 stycznia 1871 odbył się jego koncert kompozytorski. Następnie przeniósł się do Warszawy, gdzie po śmierci Stanisława Moniuszki objął klasę harmonii i kontrapunktu w Konserwatorium Warszawskim. W 1878 został dyrektorem artystycznym Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego. W 1881 powrócił na stałe do Krakowa. Z jego inicjatywy zostało powołane Konserwatorium Krakowskie, w którym aż do śmierci w 1921 pełnił funkcję dyrektora. W konserwatorium prowadził także klasę organów i wykładał przedmioty teoretyczne. Jednym z jego uczniów był pianista i kompozytor Zygmunt Stojowski[5]. Był autorem podręczników „Nauka harmonii i pierwszych zasad kompozycji” (wraz z Gustawem Roguskim – 1877) oraz „Nauka elementarna zasad muzyki” (1897)[6].
Został pochowany na cmentarzu Rakowickim w Krakowie, w grobowcu rodzinnym (kw. Ka)[7].
W 1872 poślubił Wandę Grabowską (1841–1904), z którą miał trzech synów: Stanisława Żeleńskiego – architekta, który został założycielem pierwszej na ziemiach polskich pracowni witraży w Krakowie (zginął w 1914 roku w bitwie pod Łukownem[8]), Tadeusza Boya-Żeleńskiego – tłumacza, satyryka, pisarza, lekarza z zawodu oraz Edwarda Żeleńskiego – urzędnika bankowego, który współdziałał z kabaretem „Zielony Balonik”[8](zmarł śmiercią samobójczą w 1910 roku[9][5]. W latach 1881- 1902 rodzina Żeleńskich mieszkała przy ulicy św. Sebastiana 10 (obecnie to nr 12) w Krakowie[10][11]. Nowe miejsce zamieszkania Żeleńskich to ulica Wenecja 1[12][13]. Po śmierci pierwszej żony, ożenił się w 1907 z Teklą Symonowicz (1838–1935)[14][15][9].
Żeleński był jednym z głównych przedstawicieli neoromantyzmu w muzyce polskiej, najwybitniejszym po Stanisławie Moniuszce twórcą oper i pieśni[17][2] . Komponował też utwory instrumentalne – orkiestrowe, kameralne, na instrumenty solowe i z towarzyszeniem orkiestry[15][2] .
Na jego estetykę twórczą największy wpływ miała muzyka Mendelssohna i Schumanna, później także Moniuszki i Smetany. Spośród kompozytorów dramatu operowego najwyżej cenił Glucka. Znikome są natomiast związki jego muzyki z twórczością Chopina, co wynikało z obawy przed zbytnim poddaniem się jego wpływom. Od lat 80. ideałem stała się dlań muzyka Brahmsa, podziwiał dzieła Dvořáka i Czajkowskiego, chwalił dramat muzyczny Wagnera za ścisłość zespolenia muzyki z tekstem. Jednym ze źródeł artystycznej inspiracji była dla Żeleńskiego muzyka ludowa, po którą sięgał w poczuciu patriotycznego obowiązku[18].
Skomponował m.in. 4 opery (Konrad Wallenrod, Goplana, Janek, Stara Baśń), utwory orkiestrowe (2 uwertury: W Tatrach i Echa leśne, 2 symfonie), Koncert fortepianowy Es-dur, Romans na wiolonczelę i orkiestrę, utwory kameralne (sekstet smyczkowy, 4 kwartety smyczkowe, kwartet fortepianowy, 2 tria fortepianowe), utwory na skrzypce i fortepian, utwory fortepianowe (w tym 2 sonaty i liczne miniatury), preludia na organy, a także liczne pieśni na głos i fortepian, inspirowane twórczością polskich poetów, m.in. Mickiewicza, Asnyka, Krasińskiego, Lenartowicza, Przerwy-Tetmajera[19][2] . Skomponował też 8 pieśni do słów zaprzyjaźnionej z rodziną Żeleńskich Narcyzy Żmichowskiej, zebranych we wspólnym wydaniu Pieśni Gabryelli (Warszawa, 1897)[20].
Twórczość Żeleńskiego została w dużym stopniu zapomniana. Większość wydań jego dzieł jest dziś trudno dostępna – wiele utworów zaginęło, a współczesne wznowienia tych zachowanych są rzadkością[21][2] . W polskim repertuarze koncertowym od blisko 80 lat muzykę Żeleńskiego reprezentuje jedynie uwertura W Tatrach, kilkanaście pieśni i Kwartet fortepianowy op. 61 oraz arie z oper Goplana i Janek. Za życia kompozytora jego utwory, choć cieszyły się dużym uznaniem i odnosiły sukcesy, to swoim oddziaływaniem nie wykroczyły nigdy szerzej poza granice ziem polskich, a po 1900 zostały uznane za konserwatywne i przyćmione przez kompozytorów Młodej Polski[21].
Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.
Zawartość tej strony pochodzi stąd.