Szponiaste[2], jastrzębiowe, drapieżne, dzienne ptaki drapieżne (Accipitriformes) – rząd ptaków z infragromady ptaków neognatycznych (Neognathae). Dokładna pozycja filogenetyczna w obrębie Neognathae niepewna; z różnych badań wynika, że mogą być przedstawicielami grupy Afroaves (obejmującej także sowy, czepigi, kurola, trogony, dzioborożcowe, kraskowe i dzięciołowe) tworzącymi wraz z kondorowymi grupę siostrzaną do kladu obejmującego wszystkich pozostałych przedstawicieli Afroaves[3] lub też mogą tworzyć z kondorowymi grupę siostrzaną do znacznie większego (obejmującego więcej gatunków) kladu ptaków, obejmującego poza wyżej wymienionymi grupami również kariamy, sokołowe, papugowe i wróblowe[4].
Obejmuje gatunki drapieżne prowadzące dzienny tryb życia, zamieszkujące cały świat[5]. Wiele gatunków jest kosmopolitycznych. Na świecie żyje ok. 290 gatunków ptaków szponiastych, z czego większość (ok. 220) występuje w tropikach. W Europie obserwuje się 38 gatunków lęgowych.
Do ptaków szponiastych nie zalicza się sów, mimo że pazury sów (zwłaszcza dużych) są nazywane szponami.
Cechy charakterystyczne
Ptaki te charakteryzują się:
- ostrymi, zakrzywionymi szponami
- silnym, haczykowato zagiętym dziobem opatrzonym w tzw. woskówkę
- zróżnicowaną wielkością (długość ciała od 15 do 130 cm)
- dymorfizmem płciowym (samica zazwyczaj większa od samca)
- przeważnie szarą, brązową lub czarną kolorystyka upierzenia
- pisklęta są gniazdownikami niewłaściwymi, tzn. lęgną się pokryte puchem i z zazwyczaj otwartymi oczami (a nie nagie i ślepe), ale długo przebywają w gnieździe pod opieką rodziców
- jaja w jednym lęgu znoszone w dość dużych odstępach czasu, wysiaduje zazwyczaj samica, samiec dostarcza zaś jej pokarm. Często zdarza się, że pierwsze pisklę, które się wylęgnie, jest częściej karmione, przez co staje się silniejsze i wyrzuca z gniazda pozostałe młode. Ponieważ rodzice nie są w stanie wykarmić wszystkich piskląt, zachowanie to zapewnia wyłączność najsilniejszemu.
Systematyka
Dawniej szponiaste i sokołowate (Falconidae) umieszczano w tym samym rzędzie[2], noszącym zwykle nazwę Falconiformes[6][7][8] (w języku polskim rząd ten nosił nazwę szponiaste[7] lub drapieżne[8]). Jak wykazały badania, taksony te nie są jednak ze sobą blisko spokrewnione i obecnie umieszcza się je w dwóch osobnych rzędach – w rzędzie szponiastych (Accipitriformes) i monotypowym rzędzie sokołowych (Falconiformes)[9][10].
Do rzędu szponiastych (Accipitriformes) należą następujące rodziny[2]:
Według Sibleya i Monroego kondorowate są bliżej spokrewnione z bocianami (Ciconiiformes), niż z pozostałymi rodzinami szponiastych. Nie spotkało się to jednak z akceptacją pozostałych autorytetów ornitologicznych i w 2007 roku rodzinę kondorowatych z powrotem włączono do rzędu szponiastych. Część systematyków wydziela kondorowate do osobnego rzędu kondorowych (Cathartiformes)[2].
Liczebność i ochrona
Ptaki drapieżne, zwłaszcza orły, od wieków kojarzono z siłą, władzą, szlachetnością; ich wizerunki pojawiły się w godłach państw, herbach miast czy rodów szlacheckich. Wielowiekowa tradycja sokolnictwa (polowania z ptakami) sprzyjała ich ochronie. Dopiero od XVIII–XIX wieku, wraz z rozpowszechnieniem broni palnej i związaną z tym zwiększoną skutecznością polowań, zaczęto tępić ptaki drapieżne, traktując je jako szkodniki i konkurentów w rewirach łowieckich (potocznie nazywano je ogólnie „jastrzębiami”). Za ich zabicie wypłacano nawet specjalne premie. Tępienie na różne sposoby (odstrzeliwanie, trucie, chwytanie w sidła) zaskutkowało drastycznym zmniejszeniem liczebności populacji w całej Europie. Jeszcze do lat 70. XX wieku zabijano wiele ptaków drapieżnych, a na niektóre z nich wolno było polować.
Drugą przyczyną zmniejszenia się liczebności ptaków drapieżnych było stosowanie na dużą skalę toksycznych środków ochrony roślin i innych chemikaliów w drugiej połowie XX wieku.
Obecnie wszystkie ptaki drapieżne są objęte ścisłą ochroną gatunkową. Wiadomo już, że ich znaczenie w ekosystemie jest bardzo istotne, gdyż eliminując osobniki chore, słabe, zdegenerowane i zarażone chorobami zakaźnymi przyczyniają się do naturalnej selekcji, zatem mają wpływ na ewolucję. Pełnią również rolę sanitarną, gdyż często odżywiają się padliną. Okazało się, że w łowiskach, w których wytępiono wszystkie drapieżniki, szerzą się wśród zwierząt łownych choroby epidemiczne, wcześniej w ogóle nie występujące. Już sama obecność drapieżników zmusza inne zwierzęta do zachowania sprawności fizycznej i psychicznej.
Przypisy
- ↑ Accipitriformes, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b c d Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Rząd: Accipitriformes Vieillot, 1816 – szponiaste (wersja: 2018-03-24). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-04-09].
- ↑ Erich D. Jarvis, Siavash Mirarab, Andre J. Aberer, Bo Li, Peter Houde, Cai Li, Simon Y. W. Ho, Brant C. Faircloth, Benoit Nabholz, Jason T. Howard, Alexander Suh, Claudia C. Weber, Rute R. da Fonseca, Jianwen Li, Fang Zhang, Hui Li, Long Zhou, Nitish Narula, Liang Liu, Ganesh Ganapathy, Bastien Boussau, Md. Shamsuzzoha Bayzid, Volodymyr Zavidovych, Sankar Subramanian, Toni Gabaldón, Salvador Capella-Gutiérrez, Jaime Huerta-Cepas, Bhanu Rekepalli, Kasper Munch, Mikkel Schierup, Bent Lindow, Wesley C. Warren, David Ray, Richard E. Green, Michael W. Bruford, Xiangjiang Zhan, Andrew Dixon, Shengbin Li, Ning Li, Yinhua Huang, Elizabeth P. Derryberry, Mads Frost Bertelsen, Frederick H. Sheldon, Robb T. Brumfield, Claudio V. Mello, Peter V. Lovell, Morgan Wirthlin, Maria Paula Cruz Schneider, Francisco Prosdocimi, José Alfredo Samaniego, Amhed Missael Vargas Velazquez, Alonzo Alfaro-Núñez, Paula F. Campos, Bent Petersen, Thomas Sicheritz-Ponten, An Pas, Tom Bailey, Paul Scofield, Michael Bunce, David M. Lambert, Qi Zhou, Polina Perelman, Amy C. Driskell, Beth Shapiro, Zijun Xiong, Yongli Zeng, Shiping Liu, Zhenyu Li, Binghang Liu, Kui Wu, Jin Xiao, Xiong Yinqi, Qiuemei Zheng, Yong Zhang, Huanming Yang, Jian Wang, Linnea Smeds, Frank E. Rheindt, Michael Braun, Jon Fjeldsa, Ludovic Orlando, F. Keith Barker, Knud Andreas Jønsson, Warren Johnson, Klaus-Peter Koepfli, Stephen O’Brien, David Haussler, Oliver A. Ryder, Carsten Rahbek, Eske Willerslev, Gary R. Graves, Travis C. Glenn, John McCormack, Dave Burt, Hans Ellegren, Per Alström, Scott V. Edwards, Alexandros Stamatakis, David P. Mindell, Joel Cracraft, Edward L. Braun, Tandy Warnow, Wang Jun, M. Thomas P. Gilbert i Guojie Zhang. Whole-genome analyses resolve early branches in the tree of life of modern birds. „Science”. 346 (6215), s. 1320–1331, 2014. DOI: 10.1126/science.1253451. PMID: 25504713. PMCID: PMC4405904. (ang.).
- ↑ Richard O. Prum, Jacob S. Berv, Alex Dornburg, Daniel J. Field, Jeffrey P. Townsend, Emily Moriarty Lemmon i Alan R. Lemmon. A comprehensive phylogeny of birds (Aves) using targeted next-generation DNA sequencing. „Nature”. 526 (7574), s. 569–573, 2015. DOI: 10.1038/nature15697. PMID: 26444237. (ang.).
- ↑ F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Hoatzin, New World vultures, Secretarybird, raptors. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-04-09]. (ang.).
- ↑ Falconiformes. IBC: The Internet Bird Collection. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-03)]. (ang.).
- ↑ a b P. Mielczarek & W. Cichocki. Polskie nazewnictwo ptaków świata. „Notatki Ornitologiczne”. Tom 40. Zeszyt specjalny, s. 5, 1999.
- ↑ a b František Vilček: Ptaki. Warszawa: Sport i Turystyka, 1987, s. 32. ISBN 83-217-2635-6.
- ↑ Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Rząd: Falconiformes Sharpe, 1874 – sokołowe (wersja: 2020-12-22). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-04-09].
- ↑ F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Seriemas, falcons. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-04-09]. (ang.).
Identyfikatory zewnętrzne:
- EoL: 2942901
- GBIF: 7191147
- identyfikator iNaturalist: 71261
- ITIS: 823961
- NCBI: 2558200
- identyfikator taksonu Fossilworks: 133775
