Systematyka[1][2] | |||
Domena | |||
---|---|---|---|
Królestwo | |||
Podkrólestwo | |||
Nadgromada | |||
Gromada | |||
Podgromada | |||
Nadklasa | |||
Klasa | |||
Nadrząd | |||
Rząd | |||
Rodzina | |||
Rodzaj | |||
Gatunek |
szparag lekarski | ||
Nazwa systematyczna | |||
Asparagus officinalis L. Sp. Pl. ed. 1313 (1753) | |||
Synonimy | |||
| |||
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3] | |||
Szparag lekarski (Asparagus officinalis L.) – gatunek byliny z rodziny szparagowatych. Występuje naturalnie w obszarze śródziemnomorskim i na terenach przyległych. Jest jedynym jadalnym przedstawicielem rodzaju szparag (Asparagus) i jako roślina uprawna rozpowszechniony został na całym świecie, z największym obecnie ośrodkiem produkcji w Chinach.
Jest warzywem cenionym ze względu na walory smakowe i lekkostrawność, przy czym jadalne są młode pędy zwane zwyczajowo szparagami lub wypustkami szparagów. W ofercie handlowej obecne są białe i zielone wypustki, które mimo różnic są pędami tego samego gatunku. Różna barwa wypustek wynika z różnego sposobu uprawy – zielone wypustki wyrastają nad powierzchnię gruntu, a białe rosną przysypane ziemią.
Szparag lekarski stosowany jest także jako roślina ozdobna i lecznicza, choć w Polsce od wielu lat nie jest jednak umieszczany w oficjalnym wykazie roślin leczniczych. Według medycyny ludowej oraz wzmianek w literaturze pięknej bywają uważane za afrodyzjak. Współczesne badania potwierdziły jego działanie moczopędne, ułatwiające defekację, hipotensyjne (tj. obniżające nadciśnienie tętnicze – dzięki poprawie stosunku jonów potasu do sodu), a także dużą zawartość witamin, soli mineralnych i przeciwutleniaczy.
W Polsce dziko rośnie w południowej części kraju, na północy prawdopodobnie tylko zdziczały z dawnych upraw[4][5]. Stanowiska dzikie trudno odróżnić od zdziczałych ze względu na łatwość rozsiewania się z nasion. Obecnie rozpowszechniony niemal w całym kraju, szczególnie częsty na niżu na zachód od linii Wrocław-Płock-Gdańsk. Rzadko rośnie w górach i niektórych obszarach Polski północno-wschodniej i wschodniej[6]. Zasięg obejmuje środkową i południową Europę (na północ po Danię i południową Szwecję), północną Afrykę i zachodnią oraz środkową Azję (po Mongolię i chiński region autonomiczny Sinciang na wschodzie)[7]. Zdziczały w rejonie upraw na różnych obszarach o klimacie umiarkowanym, w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, w Australii i Nowej Zelandii, w południowej części Ameryki Południowej, na wyspach Galapagos oraz w północnej Europie, w tym na wyspach brytyjskich[8].
Roślina jest zasobna w czynne biologicznie związki. Korzenie i kłącza zawierają asparaginę, saponiny sterydowe (pochodne sarsasapogeniny i diosgeniny), kumarynę, koniferynę, wanilinę, rutynę, nietypowe węglowodany (fruktany podobne do inuliny) z udziałem do 3,1%, olejki lotne, karotenoidy (fizaminę, kapsantynę) i aminokwasy. W zielu stwierdzono m.in. glikozyd koniferynę, kwas chelidonowy, saponiny oraz znaczne ilości aminokwasu asparaginy wraz z tyrozyną, argininą i metylosulfoniową pochodną metioniny[12]. W owocach wyodrębniono m.in. kapsantynę, fizaminę i znikome ilości alkaloidów[13]. Według niektórych źródeł owoce z powodu zawartości saponin mogą mieć działanie toksyczne po spożyciu[14].
|
Komórki w fazie diploidalnej mają 20 chromosomów (10 par)[11].
Z kiełkujących nasion powstają rośliny, które w pierwszym roku wytwarzają do 10-12 mięsistych korzeni oraz 5-6 dużych pąków pędów rozwijających się w roku kolejnym. Mięsiste korzenie żyją kilka lat, po czym stopniowo obumierają. Nowe wyrastają z kłącza powyżej nasad starych korzeni. Kłącze z każdym kolejnym rokiem rozrasta się na boki i ku górze. Z górnej powierzchni wyrastają pędy nadziemne zamierające w końcu jesieni i w tym czasie powstają grube pąki pędów przyszłorocznych. Młode pędy rosną wiosną, gdy gleba przy pąkach nagrzeje się do ponad 9 °C. Początkowo są grube, mięsiste, soczyste i mają przyjemny smak. W tym stadium rozwoju są jadalne. W optymalnych warunkach tempo przyrostu pędów wynosi ok. 7 mm na godzinę. Po przekroczeniu 25-30 cm wysokości przestają nadawać się do spożycia – grubieje skórka i ścianki włókien łykowych oraz drewna[17]. Nie zebrane do celów spożywczych pędy rosną w górę, zielenieją i rozgałęziają się. Roślina kwitnie od maja do lipca (stosunek roślin męskich do żeńskich wynosi 1:1)[18]. Kwiaty zapylane są przez pszczoły. Owoce dojrzewają (czerwienieją) pod koniec lata. Rozsiewane są przez ptaki, zwłaszcza z rodzin drozdowatych i gołębiowatych[19]. W uprawie rośliny wytwarzają pędy corocznie przez kolejne 12, maksymalnie do 15-18 lat[17].
Rośnie na suchych zboczach, przydrożach i w świetlistych zaroślach. Gatunek charakterystyczny dla muraw kserotermicznych z rzędu Festucetalia valesiacae[20]. Przystosowaniem do suchych siedlisk jest redukcja liści do łusek, przejęcie funkcji asymilacyjnej przez łodygę (analogicznie jak u kaktusów) oraz głęboki system korzeniowy[17].
Wyróżnia się dwa podgatunki[21]:
Liczne odmiany hodowlane podgatunku typowego różnią się cechami użytkowymi (plennością, jakością wypustek i odpornością na choroby), są odmiany całkowicie męskie i dwupienne. Odmiany męskie dają bardziej cenione pędy i nie zachwaszczają plantacji trudnymi do zwalczenia siewkami szparaga, ale mają większe od dwupiennych wymagania glebowe. Do najstarszych uprawianych u nas należą niemieckie odmiany 'Huchel's Leistungsauslese' oraz 'Schwetzinger Meisterschuss'. Są one mniej plenne od nowszych odmian, zwłaszcza holenderskich, ale dają wypustki dobrej jakości i są mało wymagające. Do odmian bardzo plennych, ale wymagających dobrych stanowisk należą holenderskie 'Franklin' i 'Gynlim'[23]. Mimo wprowadzania kolejnych odmian szparagi nieznacznie zmieniają się z biegiem lat. Wiele współczesnych kultywarów stanowi jedynie wariacje niewiele odbiegające od oryginału wciąż obecnej w uprawie od XIX wieku odmiany 'Connover's Colossal'[19].
Podział szparagów znajdujących się w ofercie handlowej na białe i zielone nie jest wynikiem zmienności taksonomicznej tego gatunku lecz różnic w sposobie uprawy.
Żywozielone pędy zachowują barwę do późnej jesieni. Wykorzystywane są do bukietów[7].
Za najważniejsze szkodniki szparaga uważane są: poskrzypka dwunastokropkowa i poskrzypka szparagowa, trzep szparagówka, mszyca szparagowa i mszyca burakowa, śmietka glebowa i śmietka kiełkówka[48][49]. Rośliny bywają też porażane przez rdzę szparaga[48].
Wraz z popularyzacją upraw szparagi w XVI wieku zaczęły się także pojawiać na obrazach przedstawiających martwe natury i sceny rodzajowe. Malowali je m.in. Vincenzo Campi (zm. 1591) z Cremony na obrazie Sprzedawczyni owoców oraz Frans Snyders (zm. 1657) w Martwej naturze z owocami w wiklinowym koszu[19].
Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.
Zawartość tej strony pochodzi stąd.