Sterniczka zwyczajna[5], sterniczka[6], sterniczka białogłowa[3] (Oxyura leucocephala) – gatunek średniej wielkości ptaka z podrodzinysterniczek (Erismaturinae) w rodziniekaczkowatych (Anatidae). Występuje plamowo od południowo-zachodniej Europy i północno-zachodniej Afryki po środkową Azję, północno-zachodnie Chiny i Mongolię. Sporadycznie zalatuje do Polski. Jest to gatunek zagrożony wyginięciem.
Długość ciała 43–48 cm, rozpiętość skrzydeł 62–70 cm; masa ciała samic 510–900 g, samców 553–865 g[7].
Cechy gatunku
Ptak o charakterystycznej sylwetce, w której wyróżnia się zadarty ku górze długi ogon w kształcie klina i dużą głowę. W czasie pływania ogon może z poziomem tworzyć kąt 45–50 stopni, ale zdarza się sterniczce ciągnąć go po wodzie. Podrażnione ptaki wznoszą ogon pionowo lub nawet przeginają go na grzbiet. Obie płci mają też mocny dziób z wypukłością u nasady, w środku zwężony, a na końcu rozszerzony i płaski z zagiętym paznokciem. Samiec większy od samicy, o białej głowie z ciemną plamą na szczycie głowy i potylicy przechodzącą w czarną obrożę okalającą kolor biały, który sięga również na górną część szyi. Pierś rdzawobrązowa, skrzydła i boki brązowe z ciemnym poprzecznym prążkowaniem, ogon ciemnobrązowy, brzuch białawy. Dziób błękitny, nogi szare. W szacie spoczynkowej kaczor bardziej matowo ubarwiony. Samica i młodociane podobne do samca, ale nieco jaśniejsze, o głowie brązowej, z białą plamą pod okiem przedzieloną poprzecznym brązowym pasem od nasady dzioba do karku, oraz o szarym dziobie. Gdy nie są przez nic niepokojone, pływają spokojnie na powierzchni. W razie niebezpieczeństwa zanurzają się głębiej, tak, że ponad wodą widać tylko głowę.
Podobna do niej jest sterniczka jamajska (Oxyura jamaicensis), ale jej samiec jest mniej biały na policzkach i pas na policzku samicy jest mniej widoczny.
Zasięg występowania
Sterniczka zamieszkuje zachodnią część basenu Morza Śródziemnego oraz południowo-wschodnią Europę i dalej pasem w środkowej Azji aż po północno-zachodnie Chiny i Mongolię, dochodząc do 56°N w południowej Rosji. Populacja śródziemnomorska osiadła, pozostałe ptaki zimują w okolicach Morza Kaspijskiego, na Bliskim Wschodzie, w Pakistanie i sporadycznie w północno-zachodnich Indiach. Im dalej na zachód, tym zasięg staje się bardziej wyspowy. W Polsce pojawia się sporadycznie[9] (do 2021 roku odnotowano 25 stwierdzeń, łącznie obserwowano 30 osobników[10]). W Europie Środkowej widywana od października do marca.
Tryb życia
Biotop
Płytkie, zarośnięte jeziora słodkowodne lub słonawe i oczka wodne w strefie stepu, również te słonawe. Preferuje jeziora gęsto zarośnięte trzciną, ale posiadające również fragmenty wolne od roślinności.
Gniazdo
Samica buduje pływającą platformę ukrytą w trzcinie w pobliżu wody. Składa się z trzcin i innych wodnych, gnijących roślin. Zdarza się często, że zajmuje gniazdo łyski albo perkoza, wtedy jednak wykańcza je po swojemu. Wynika to z tego, że sterniczka potrzebuje głębokiego gniazda, gdzie jaja leżą jedno nad drugim. Budową prawdopodobnie zajmuje się samica (choć nie zaobserwowano jeszcze tej czynności).
Jaja
W ciągu roku wyprowadza jeden lęg, składając w maju i czerwcu 6 do 13 wyjątkowo dużych i szarych (czasem lekko zielonkawych) jaj o średnich wymiarach 66 x 50 mm i masie dochodzącej do 100 g.
Okres lęgowy
Jaja wysiadywane są przez okres 23 do 26 dni przez samicę, przy czym z dość znacznymi przerwami. W końcowym okresie zarodki mają tak rozwinięty mechanizm termoregulacji, że jaja bez ogrzewania mogą przeżyć nawet tydzień. Korzystają przy tym z ciepła wydzielanego przez butwiejące rośliny, którymi wyścielone jest gniazdo. Pisklęta wykluwają się już w pełni ukształtowane, ze sztywnym ogonem. Wodzone są prawdopodobnie tylko przez kaczkę. Usamodzielniają się podczas pierzenia (wiek 58–70 dni) lub nieco wcześniej.
Pożywienie
Rośliny wodne uzupełnione drobnymi zwierzętami. To głównie młode pędy, pączki i nasiona roślin wodnych uzupełniane owadami wodnymi, mięczakami i skorupiakami.
Wiele pierwotnych miejsc lęgowych uległo wyschnięciu w wyniku obniżenia się wód gruntowych i susz. Z tej przyczyny dla zachowania tej zagrożonej kaczki dużą rolę odgrywają sztuczne zbiorniki wodne. Zanik lokalnych populacji lęgowych np. we Włoszech, Maroku i Grecji oraz zmniejszenie liczebności w wyniku polowań i niszczenia siedlisk obserwuje się już od XIX wieku. Tylko intensywne działania na rzecz ochrony gatunku w Hiszpanii dały wzrost populacji lęgowych.
↑Oxyura leucocephala, [w:] Integrated Taxonomic Information System(ang.).
↑ abcG.A. Scopoli: Annus I. Historico-Naturalis. Descriptions avium musei proprii earumque rariorum, quas vidit in vivario augustiss. imperatoris, et in museo excell. comitis Francisci annib. turriani. Lipsiae: Sumtib. Christ. Gottlob Hilscheri, 1769, s. 65. (łac.).
↑ abBirdLife International, Oxyura leucocephala, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2020, wersja 2020-1 [dostęp 2020-07-06](ang.).
↑ abSystematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Podrodzina: Oxyurinae Swainson, 1831 - sterniczki (wersja: 2020-01-10). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2020-07-06].
↑ abcdeC. Carboneras & G.M. Kirwan: White-headed Duck (Oxyura leucocephala), version 1.0. W: J. del Hoyo, A. Elliott, J. Sargatal, D.A. Christie & E. de Juana (red. red.): Birds of the World. Ithaca, NY: Cornell Lab of Ornithology, 2020. DOI: 10.2173/bow.whhduc1.01. [dostęp 2020-07-06]. (ang.).brak strony w książce
↑ abF. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Screamers, ducks, geese, swans. IOC World Bird List (v10.2). [dostęp 2020-07-28]. (ang.).
↑Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego. Raport nr 38. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2021. „Ornis Polonica”. 63, s. 130–159, 2022.
↑Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).
Bibliografia
Karel Stastny: Ptaki wodne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-10-7.brak strony w książce
Klaus Richarz: Ptaki - Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.brak strony w książce
Przemysław Busse (red.), Zygmunt Czarnecki, Andrzej Dyrcz, Maciej Gromadzki, Roman Hołyński, Alina Kowalska-Dyrcz, Jadwiga Machalska, Stanisław Manikowski, Bogumiła Olech: Ptaki. T. I. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0563-0.
Linki zewnętrzne
Zdjęcia i krótkie filmy. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).