Stanisław Leśniewski
Ilustracja
Państwo działania

Polska

Data i miejsce urodzenia

28 marca 1886
Sierpuchow

Data i miejsce śmierci

13 maja 1939
Warszawa

profesor nauk filozoficznych
Specjalność: logika
Doktorat

1912
Uniwersytet Lwowski

Habilitacja

1919
Uniwersytet Warszawski

Profesura

1936

Uczelnia

Uniwersytet Warszawski

Okres zatrudn.

1919–1939

Grób Stanisława Leśniewskiego na cmentarzu Powązkowskim

Stanisław Leśniewski (ur. 28 marca lub 30 marca 1886 w Sierpuchowie, zm. 13 maja 1939 w Warszawie) – polski filozof i logik.

Życiorys

Urodził się w 1886 w Sierpuchowie, około 100 km od Moskwy, w rodzinie inżyniera Izydora Leśniewskiego i Heleny Leśniewskiej z domu Paczewskiej[1][2]. Ojciec pracował przy budowie kolei transsyberyjskiej, co zmuszało rodzinę do częstych przeprowadzek[1][3]. Mimo to udało się Stanisławowi ukończyć szkołę realną w jednym z miast przy granicy z Mongolią[1]. Gimnazjalne wykształcenie otrzymał w 1904[1] na Syberii w Irkucku, a na studia uniwersyteckie wyjechał do Lipska, Heidelbergu i w 1909[1] do Monachium[4][2], gdzie uczestniczył w wykładach Hansa Corneliusa[1][a]. Po studiach za granicą pojechał w 1911[6] do Lwowa, by zrobić doktorat na tamtejszym uniwersytecie, gdzie kierownikiem katedry filozofii był Kazimierz Twardowski[4][2][1]. Uczęszczał tam też na wykłady Wacława Sierpińskiego[3]. W 1912 na podstawie pracy Przyczynek do analizy zdań egzystencjalnych obronił stopień doktora filozofii[1][2][7][3]. Podróżował następnie po Europie, odwiedzając wiele uniwersytetów i tworząc rozprawy traktujące o znaczeniu i prawdzie[1].

Po wybuchu I wojny światowej Leśniewski wyjechał do Rosji i do 1918 roku[7] przebywał w Moskwie, pracując jako nauczyciel matematyki w polskim gimnazjum[1][2]. W 1918 przeniósł się do Warszawy[3], został członkiem założonego w 1915 roku Warszawskiego Instytutu Filozoficznego[8] i pomagał w wydawaniu czasopisma Fundamenta Mathematicae (sam wymyślił też nazwę[3]).

Na przełomie 1918 i 1919 pracował w Departamencie Wyznań Religijnych i Szkolnictwa Wyższego Ministerstwa Edukacji[1]. W tym samym czasie wynikły poważne problemy z jego habilitacją, spowodowane sprzeciwem Mścisława Wartenberga (żarliwego obrońcę metafizyki[9]). Ostatecznie uzyskał w habilitację, jednak nie we Lwowie, a w Warszawie[1][2].

Podczas wojny polsko-bolszewickiej pracował, jak wielu innych matematyków, nad łamaniem wrogich szyfrów[10][1]. Zgłosił się na ochotnika[11][12] po odezwie ogłoszonej 3 lipca 1920 roku przez Radę Obrony Państwa. por. Jan Kowalewski zatrudnił go, wraz z innymi matematykami: Stefanem Mazurkiewiczem i Wacławem Sierpińskim do pracy w utworzonej komórce kryptoanalizy przy Sztabie Generalnym Wojska Polskiego[10][13][14]. Leśniewski doskonale znał rosyjski, a jego zainteresowania logiką matematyczną w szczególny sposób predestynowały go do pracy przy łamaniu rosyjskich szyfrów[15][14][2]. Do końca wojny grupa ta złamała ponad 100 szyfrów[13], w tym wiele przez Leśniewskiego[b] i odczytała kilka tysięcy bolszewickich szyfrogramów[10].

W 1919 został powołany na katedrę filozofii matematyki w Uniwersytecie Warszawskim na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym[9], gdzie pracował do końca życia[4]. Miał jednego doktoranta, Alfreda Tarskiego[c], i żartobliwie chełpił się, że 100% jego doktorantów to geniusze[2]. W 1936 Leśniewski został profesorem zwyczajnym[2]. Zmarł trzy lata później, u szczytu swojej naukowej kariery[5], na raka tarczycy[1][2]. Został pochowany na cmentarzu Powązkowskim (kwatera 339-5-5)[18].

Dorobek naukowy

Leśniewski należał do pierwszego pokolenia członków Szkoły lwowsko-warszawskiej, założonej przez Twardowskiego. Razem z Alfredem Tarskim i Janem Łukasiewiczem tworzyli trio, dzięki któremu Uniwersytet Warszawski w okresie międzywojennym był prawdopodobnie najważniejszym ośrodkiem na świecie w zakresie logiki formalnej[19].

Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie – przy wejściu znajdują się na kolumnach rzeźby filozofów filozoficznej szkoły lwowsko-warszawskiej: (od prawej do lewej) Kazimierz Twardowski, Jan Łukasiewicz, Alfred Tarski, Stanisław Leśniewski.

W latach 1912–1915 Leśniewski badał kwestie na styku logiki, gramatyki i psychologii, inspirowany myślą Franza Brentana i Edmunda Husserla. W odpowiedzi na antynomię Russella, paradoks dotyczący zbioru wszystkich zbiorów, które nie są swoimi własnymi elementami[d], Leśniewski podjął wyzwanie, aby znaleźć rozwiązanie tego problemu. Antynomia Russella była kluczowym problemem w logice i matematyce początku XX wieku. W 1913 roku Leśńiewski artykuł Czy klasa klas, nie podporządkowanych sobie, jest podporządkowana sobie?[22][1], a następnie stworzył teorię mnogości bazującą na zbiorze kolektywnym (mereologicznym), którą przedstawił w Podstawy ogólnej teorii mnogości (1916)[23][4].

W latach 1916–1939 Leśniewski skupił się na logice matematycznej, odrzucając wcześniejsze zainteresowania filozoficzne. Dążył do opracowania kompletnego systemu logiki jako podstawę matematyki, a nawet całej wiedzy[4].

Pierwsze prace z logiki Leśniewski pisał w języku potocznym, gdyż był nader sceptycznie ustosunkowany do języka symbolicznego używanego w logice (krytykował niejednoznaczności w Principia Mathematica[24]). Później „nabrał zaufania” do języka symbolicznego, m.in. dzięki rozróżnieniu języka od metajęzyka) oraz zauważeniu, że języka potocznego nie da się ujarzmić pod względem „logicznym”[25].

Jego prace obejmują stworzenie:

Wymienione systemy Leśniewskiego powstały w wyniku poszukiwań ugruntowania podstaw matematyki oraz w celu wyeliminowania antynomii z nauk dedukcyjnych. Systemy Leśniewskiego stanowią w logice wzór pod względem ścisłości i intuicyjności[4].

Leśniewski nie zdążył jednak doprowadzić swoich systemów do końca, jednak utworzył aksjomatyki dla poszczególnych części swojego systemu. Umarł przedwcześnie, a wedle rozpowszechnionego przekonania tylko on sam był zdolny do istotnej rozbudowy swoich systemów[26].

W dorobku Leśniewskiego szczególnie warto również wymienić opracowanie teorii kategorii semantycznych[27], wprowadzenie rozróżnienia poziomów języka (na język i metajęzyk)[28] oraz rozróżnienie zbiorów w sensie dystrybutywnym i kolektywnym[4].

Leśniewski, mimo odejścia od filozofii, posiadał wyraźne poglądy filozoficzne: był nominalistą[27], odrzucając przedmioty abstrakcyjne. Był też radykalnym formalistą[29]. W logice był przeciwnikiem konwencjonalizmu i relatywizmu, uważał, że tylko jego system poprawnie modeluje rzeczywistość i odrzucał logiki wielowartościowe[4][1], co przedstawił między innymi w artykule Czy prawda jest tylko wieczna, czy też wieczna i odwieczna?[30][1][31]. Taki pogląd oznacza przyjęcie zdeterminowanej rzeczywistości, co stanowiło spór Leśniewskiego z Tadeuszem Kotarbińskim[1][31].

Współpracował z wieloma logikami warszawskimi. Powszechnie był uważany za indywidualność środowiska logicznego. Pisał niewiele prac[26], w dodatku wiele jego rękopisów uległo zniszczeniu w czasie II wojny światowej[4], w tym ostatnie, niedokończone prace na temat antynomii i logiki wielowartościowej[2]. Niektóre wyniki tych prac zostały udostępnione przez Tarskiego[3][5] i Bolesława Sobocińskiego[5].

Ciekawostki

Ekstremalny rygor, który Leśniewski stosował w logice, był zakorzeniony w jego osobowości. Nie tolerował wyjątków od żadnej reguły, niezależnie od tego, czy reguła była rozsądna, czy nie. Po tym, jak jeden z jego wczesnych esejów z języka polskiego został złożony w druku z błędem ortograficznym w tytule ("środku" zamiast "środka"), zawsze cytował niepoprawny tytuł, ponieważ poprawienie go byłoby złamaniem zasady, że cytat musi być dosłowny i dokładny[2].

We wczesnych latach życia planował przetłumaczyć zawiły i polemiczny traktat Antona Marty'ego Untersuchungen zur Grundlegung der allgemeinen Grammatik und Sprachphilosophie [„Badania nad podstawami gramatyki ogólnej i filozofii języka”]. Nigdy nie wyszedł poza drugie słowo w tytule, "zur", które trudno mu było jednoznacznie przetłumaczyć ze względu na jego niuanse znaczeniowe[2].

Uwagi

  1. Studiowanie na kilku uniwersytetach było w zwyczaju w tamtych czasach[5].
  2. W teczkach deszyfrantów zapisane są informacje, że Leśniewski złamał szyfry o nazwach kodowych „Trudowoj”, „Drakon”, „Swiaź”, „Krym”, „Mołot” – „Wintowka”[16].
  3. Stanisław Leśniewski przekonał zresztą Tarskiego do porzucenia studiów biologicznych na rzecz filozoficznych[17].
  4. O Antynomii Russella Leśniewski dowiedział się z książki Jana Łukasiewicza[20][3] pt. O zasadzie sprzeczności u Arystotelesa[21][5].

Przypisy

  1. a b c d e f g h i j k l m n o p q r Michał Przeperski (red.), Stanisław Leśniewski – logik radykalny [online], histmag.org [dostęp 2023-09-28] [zarchiwizowane z adresu 2017-06-13].
  2. a b c d e f g h i j k l m Peter Simons, Stanisław Leśniewski, Metaphysics Research Lab, Stanford University, 2020 [dostęp 2023-09-28] [zarchiwizowane z adresu 2023-09-28].
  3. a b c d e f g Stanisław Leśniewski – Biography [online], Maths History [dostęp 2023-09-29] [zarchiwizowane z adresu 2023-09-29] (ang.).
  4. a b c d e f g h i Leśniewski Stanisław, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2021-12-20].
  5. a b c d e Stanisław Leśniewski. Polish logician and mathematician, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2023-09-29] (ang.).
  6. Woleński 1985 ↓, s. 17.
  7. a b Woleński 1985 ↓, s. 18.
  8. Woleński 1985 ↓, s. 26.
  9. a b Woleński 1985 ↓, s. 19.
  10. a b c Wojna wywiadów [online], polska-zbrojna.pl, 11 sierpnia 2019 [dostęp 2023-09-28] [zarchiwizowane z adresu 2023-09-28].
  11. Służba Ojczyźnie, „Kurjer Poranny” (190), Warszawa, 20 lipca 1920, s. 4 [dostęp 2023-09-29], Cytat: 'Profesorowie na front (PAT) Profesorowie Uniwersytetu warszawskiego: Józef Ujejski, Stefan Mazurkiewicz, Stanisław Leśniewski, Tadeusz Kotarbiński, M. Handelsman, Wacław Makowski, Eugeniusz Kiernik i Edward Strasburger zgłosili się do dyspozycji Naczelnego Wodza z prośbą o przeznaczenie ich do czynnej służby wojskowej na froncie (pol.).
  12. Nowik 2010 ↓, s. 70-72.
  13. a b Nowik 2004 ↓, s. 25.
  14. a b Nowik 2010 ↓, s. 72.
  15. Nowik 2004 ↓, s. 232.
  16. Nowik 2010 ↓, s. 96-126.
  17. Andrzej Kajetan Wróblewski. Nocny logik. „Wiedza i Życie”. 11 (995), s. 71, listopad 2017. Warszawa: Prószyński Media. ISSN 0137-8929. 
  18. Cmentarz Stare Powązki: STANISŁAW LEŚNIEWSKI, [w:] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne [dostęp 2019-12-18].
  19. Naissance du mathématicien Polonais Stanisław Leśniewski – Espace-Turing [online], www.espace-turing.fr [dostęp 2023-09-29] [zarchiwizowane z adresu 2023-09-29].
  20. Woleński 1985 ↓, s. 78-79.
  21. Jan Łukasiewicz, O zasadzie sprzeczności u Arystotelesa, wyd. 2, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987, ISBN 978-83-01-06226-2.
  22. Stanisław Leśniewski. Czy klasa klas, nie podporządkowanych sobie, jest podporządkowana sobie?. „Przegląd filozoficzny 1914 R.17 zeszyt 1”, s. 63, 1914. [dostęp 2023-09-28]. 
  23. Stanisław Leśniewski. Podstawy ogólnej teorii mnogości: cz. I. „Filozofia Nauki (przedruk)”. 7 (3-4), s. 173-208, 1999. [dostęp 2023-09-28]. [zarchiwizowane z adresu]. (pol.). 
  24. Woleński 1985 ↓, s. 134-138.
  25. Woleński 1985 ↓, s. 137.
  26. a b Woleński 1985 ↓, s. 152.
  27. a b Woleński 1985 ↓, s. 140.
  28. Woleński 1985 ↓, s. 136.
  29. Woleński 1985 ↓, s. 138.
  30. Stanisław Leśniewski. Czy prawda jest tylko wieczna, czy też i wieczna, i odwieczna?. „Filozofia Nauki (przedruk)”. 8 (2), s. 135-156, 2000. [dostęp 2023-09-28]. [zarchiwizowane z adresu]. (pol.). 
  31. a b Woleński 1985 ↓, s. 116.

Bibliografia

Wybrane dzieła

  • Stanisław Leśniewski, "Über Funktionen, deren Felder Gruppen mit Rücksicht auf diese Funktionen sind", Fundamenta Mathematicae 1929, tom XIII, ss. 319-32.
  • Stanisław Leśniewski, "Grundzüge eines neuen Systems der Grundlagen der Mathematik", Fundamenta Mathematicae 1929, tom XIV, ss. 1-81.
  • Stanisław Leśniewski, "Über Funktionen, deren Felder Abelsche Gruppen in bezug auf diese Funktionen sind", Fundamenta Mathematicae 1929, tom XIV, ss. 242-51.
  • Stanisław Leśniewski, Lecture Notes in Logic, Dordrecht, Kluwer, 1988.
  • Stanisław Leśniewski, Collected Works, Dordrecht, Kluwer, 1992.
  • Stanisław Leśniewski, Pisma zebrane. T. I-II, Warszawa, Semper, 2015.

Linki zewnętrzne

Polskojęzyczne
  • Prace Stanisława Leśniewskiego dostępne w Sieci (Katalog HINT)
  • Leśniewski Stanisław, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2021-12-20].
Anglojęzyczne

Witaj

Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.

Źródło

Zawartość tej strony pochodzi stąd.

Odsyłacze

Generator Margonem

Podziel się