Jako senator był obecny na sejmach: w 1603, 1605, 1607, 1609, 1611, 1613 (I), 1613 (II), 1615, 1616, 1618 i na sejmie zwyczajnym 1619 roku[9].
Życiorys
Początki kariery
Pochodził ze średniozamożnej rodziny, której znaczenie wzrosło dzięki zabiegom jego ojca Stanisława i wsparciu spokrewnionego z Żółkiewskimi Jana Zamoyskiego (w momencie urodzenia późniejszego hetmana jego ojciec był zaledwie podstarościm, ale już od 1585 roku wojewodą ruskim)[10]. Matką była Zofia Lipska z Goraja. Uczył się w szkole katedralnej we Lwowie. W 1566 został dworzaninem kanclerza Jana Zamoyskiego[10].
4 lipca 1610 roku w słynnej bitwie pod Kłuszynem odniósł swe największe zwycięstwo, pokonując oddziałem 2700 husarzy (wspomaganych przez 200 piechurów) armię rosyjską liczącą 30 tys. żołnierzy, wspieraną przez korpus szwedzki liczący 5 tys. wojska, po czym na dwa lata zajął Moskwę. Wziął do niewoli Wasyla Szujskiego i jego dwóch braci. Był zwolennikiem osadzenia na tronie moskiewskim syna króla Zygmunta III Wazy, Władysława[16] oraz unii między Polską a Moskwą. 28 sierpnia 1610 podpisał w Moskwie z bojarami rosyjskimi układ, mocą którego królewicz Władysław został ogłoszony carem Rosji.
Na obrady sejmu 29 października 1611 roku uroczyście sprowadził jeńców z rodu Szujskich (zdetronizowanego cara Wasyla IV i jego dwóch braci), których zmusił do złożenia hołdu Zygmuntowi III Wazie. Podkanclerzy Feliks Kryski podziękował mu w imieniu króla słowami: Sama sława imię Waszmości in longam rozniesie posteritatem, boś to sprawił, co nad siły i wszelkie było oczekiwanie.
Od 1612 roku kierował karierą przyszłego hetmana Stanisława Koniecpolskiego, za którego wydał swą córkę Katarzynę.
W tym też roku, wobec groźby najazdu Tatarów, zmuszony był pod Brahą (polskie umocnienia nad Dniestrem, naprzeciw Chocimia) do wejścia w układy z uzurpatorem do tronu mołdawskiego – hospodarem Stefanem Tomżą.
Ostatnie lata
Na sejmie w 1616 przedłożył projekt zwiększenia kompetencji urzędu hetmańskiego i zwiększenia liczby stałego wojska Rzeczypospolitej do 10 tysięcy.
W polityce zagranicznej był zwolennikiem przeprowadzenia działań zaczepnych przeciwko Moskwie, przy zachowaniu neutralności Turcji i przekupieniu Tatarów. Sam zorganizował spisek, mający na celu zabicie niewygodnego dla Polski hospodara i dokonanie zamachu stanu w Hospodarstwie Mołdawskim.
23 września 1617 podpisał porozumienie z Turcją pod Jarugą, mocą którego Rzeczpospolita zrzekła się swoich wpływów w Mołdawii i zobowiązywała się do powstrzymania Kozaków przed najazdami na Turcję. W układzie zawartym pod Buszą zgodził się na rezygnację Rzeczypospolitej z ingerowania w sprawy Mołdawii, Wołoszczyzny, Siedmiogrodu.
W dniu 6 lutego 1618 został mianowany hetmanem wielkim koronnym, a 6 marca 1618 roku kanclerzem wielkim koronnym. Nie potrafił opanować najazdów tatarskich na Ruś, oskarżany o nieudolność i tchórzostwo po porażce pod Oryninem w 1618 roku, gdy pozwolił Tatarom odejść bez walki z jasyrem[10]. W 1619 podpisał porozumienie z kozakami pod Pawołoczą (Роставицька угода), gdzie zobowiązali się oni do nienapadania na Imperium Osmańskie. Niepodjęcie walki pod Oryninem doprowadziło do takiej krytyki, że Stanisław Żółkiewski w 1619 roku złożył buławę hetmańską, ale król jego rezygnacji nie przyjął[10].
Przypuszczalnie w celu zmazania złej opinii, w 1620 poprowadził źle przygotowaną i niepotrzebną wyprawę na Mołdawię w celu umocnienia na tronie przychylnego Rzeczypospolitej hospodara Kaspra Gratianiego[10]. W jej konsekwencji jego wojska poniosły ciężką klęskę w bitwie pod Cecorą, gdzie hetman zginął w nocy z 6 na 7 października 1620 podczas odwrotu wojsk polskich. Jego głowę osadzoną na pice odesłano sułtanowi, który na ponad dwa lata umieścił ją nad wejściem do swego pałacu. Do niewoli dostał się też syn hetmana Jan, wraz z bezgłowym ciałem ojca wykupiony po dwóch latach przez matkę Reginę z Herburtów[17]. Najazd na Mołdawię doprowadził do odwetowego najazdu wojsk tureckich, którego kulminacją był atak na obóz wojsk polskich i litewskich pod Chocimiem w 1621 roku.
Pozostawił po sobie dzieło Początek i progres wojny moskiewskiej, spopularyzował też słynne powiedzenie „pięknie i słodko umrzeć za ojczyznę”, zaczerpnięte z „Ód” Horacego (III 2, 13).
Życie prywatne
W 1589 ożenił się z Reginą Herburtówną. Małżonkowie doczekali się trojga dzieci. Były nimi:
Jan, ranny w toku tragicznej wyprawy cecorskiej w 1620 roku, pojmany do niewoli i wykupiony przez matkę, zmarł bezpotomnie nie odzyskawszy zdrowia w roku 1623 w Żółkwi.
Katarzyna wyszła za Stanisława Koniecpolskiego, który został następcą Stanisława Żółkiewskiego jako hetman.
Po śmierci hetmana komnaty w pałacu w Żółkwi pozostały nienaruszone, w takim stanie jak za jego życia. Znajdowały się tam zarówno rzeczy osobiste, jak i zbroja, broń czy ofiarowana mu przez papieża buława. Umieszczono tam również skrwawione szaty, które nosił w chwili śmierci; nad łożem wisiała kopia obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej. Z chwilą wykupienia ciała z rąk tureckich, z polecenia wdowy przed obrazem nieustannie paliła się lampa.
Ostatecznie ciało hetmana złożono w krypcie kolegiaty pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny oraz św. Wawrzyńca Męczennika i Stanisława w rodzinnej Żółkwi. Na nagrobku umieszczono łaciński cytat Exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor (pol. Powstanie kiedyś z kości naszych mściciel) pochodzący z Eneidy[18]. Odzyskaną głowę hetmana pochowano pod głównym ołtarzem skąd została wykradziona, trafiła do Puław, a potem zaginęła[17]. Latercynowa trumna hetmana została przetopiona na lichtarze, wobec czego ciało hetmana spoczywało w drewnianej trumnie[17]. W 1905 podczas prac konserwatorskich odnaleziono trumny ze szczątkami hetmana, jego żony Reginy, syna Jana, Stanisława i Zofii Daniłowiczów, Jakuba Sobieskiego i Krzysztofa Żółkiewskiego[17]. W tym samym roku ufundowano sarkofag, marmurową urnę na szczątki hetmana i płytę z brązu[17]. W 1908 na rynku w Żółkwi odprawiono ponowny pogrzeb Stanisława Żółkiewskiego[17]. Podczas uroczystości mszę św. odprawił bp. Józef Bilczewski, a kazanie wygłosił bp Władysław Bandurski[17].
W miejscu bohaterskiej śmierci hetmana Żółkiewskiego (obecnie wieś Bierezowska w Mołdawii, dawniej polska wieś Laszki) jego syn Jan w 1621 roku wzniósł pomnik ozdobiony tablicą ze znanym cytatem „Quam dulce et decorum est pro patria mori” („Jakże słodko i zaszczytnie jest umrzeć za Ojczyznę”). Pomnik przetrwał aż do 1868 roku. Dzięki staraniom Polaków został odbudowany w 1912, a w roku 2003 poddany gruntownej konserwacji dzięki inicjatywie Stowarzyszenia „Wspólnota Polska” oraz środkom przyznanym przez Senat RP, został poświęcony w tym samym roku przez Prymasa Polski Józefa Glempa. Obecnie odbywają się tam uroczystości patriotyczne Polaków mieszkających w Mołdawii[19]. Jest to ponad ośmiometrowy obelisk wykonany z wapienia, zwieńczony półtorametrowym metalowym krzyżem[20].
W rodzinie przez wiele lat podtrzymywano kult wielkiego przodka jako wzorowego żołnierza i obywatela. W atmosferze tej wzrastał także jego prawnuk, Jan III Sobieski.
Twórczość
Dzieła
Początek i progres wojny moskiewskiej, powst. 1612, wyd. K. Słotwiński pt. Historia wojny moskiewskiej aż do opanowania Smoleńska, Lwów 1833; wyd. następne: wyd. P. A. Muchanow, Moskwa 1835 (wraz z przekł. rosyjskim); Paryż 1868, Biblioteka Lud. Pol., zeszyt 11; Lwów 1882, Biblioteka Mrówki, t. 144–145; wyd. W. Sobieski, Kraków 1920, Biblioteka Narodowa, seria I, nr 12; Warszawa brak roku wydania, Biblioteka Uniwersytetu Ludowego i Młodzieży Szkolnej nr 201; przekł. rosyjski: P. A. Muchanow, pt. Rukopis' Żółkiewskogo. Naczało i uspiech moskowskoj wojny..., Moskwa 1835 (wraz z tekstem polskim); wyd. następne: Petersburg 1871
Z swazoriej Seneki filozofa i innych niektórych autorów zebrał żołnierz jeden w obozie pod Tatarzyszczami, z mężnych przykładów pobudkę do cnoty, Kraków 1618, drukarnia F. Cezary; przedr.: pt. Pobudki do cnót rycerskich przez polskiego żołnierza z dzieł Seneki filozofa i inszych pisarzy zebrane, Warszawa 1792; także Warszawa 1794 (edycja z czasów Jana Sobieskiego nieznana).
Wydania zbiorowe
Pisma, wyd. A. Bielowski, Lwów 1861 (tu: Początek i progres wojny moskiewskiej; Pobudka do cnoty; mowy; listy; testament; uniwersały itp.)
Ojczyzna – honor – męstwo. Wspomnienia i dokumenty, Warszawa 1921 (tu: Początek i progres wojny moskiewskiej; listy; testamenty).
Listy i materiały
Listy do J. Zamoyskiego: dat. w Winnikach 14 kwietnia 1577, wyd. W. Sobieski Archiwum Jana Zamoyskiego, t. 1: 1553–1579, Warszawa 1904 nr 115; dat. w Grodzisku 16 stycznia 1582, wyd. J. Siemieński Archiwum Jana Zamoyskiego, t. 2: 1580–1582, Warszawa 1909 nr 662; dat. z Bełza 2 listopada 1584, z Jaworowa 24 grudnia 1584, prawdopodobnie z roku 1584, wyd. J. Siemieński Archiwum Jana Zamoyskiego, t. 3: 1582–1584, Warszawa 1913 nr 1035, 1048, 1055
Listy z lat 1582–1604, m.in. do: Konstantego Ostrogskiego, P. Tylickiego, J. Zamoyskiego, nie wydano (wiadomość podał J. Bieliński „O niewydanych listach hetmana Żółkiewskiego. Notatka bibliograficzna”, Upominek. Księga zbiorowa na cześć Elizy Orzeszkowej, Kraków 1893
Listy z lat 1584–1620, m.in. do: J. Zamoyskiego, J. Szczęsnego Herburta, Zygmunta III, wyd. T. X-że L. (T. Lubomirski), Kraków 1868
Listy z lat 1587–1620, m.in. do: J. Zamoyskiego, Zygmunta III, M. Zebrzydowskiego, W. Gembickiego; zob. Wydania zbiorowe
6 listów do Zygmunta III oraz W. Gembickiego z lat 1595–1619, wyd. A. Grabowski i A. Przezdziecki Źródła do dziejów polskich, t. 1, Wilno 1843
Do Zygmunta III, dat. z obozu nad Sołonicą 10 czerwca 1596 (z relacją kapitulacji Kozaków nad Sołonicą), z rękopisu Biblioteki Polskiej w Paryżu nr 11 ogł. C. Chowaniec „Sprawa sołonicka z 1596 r. (Przyczynek do genezy problemu kozackiego Rzplitej)”, Teki Historyczne, t. 7 (1955)
Do Zygmunta III, dat. w Żółkwi 24 września 1615, ogł. Przyjaciel Ludu 1837, nr 45
Do W. Gembickiego, arcybiskupa gnieźnieńskiego, dat. 1617; do sekretarza wielkiego koronnego, dat. 1618, ogł. A. Grabowski Starożytności historyczne polskie, Kraków 1840
Do króla, dat. z Baru 25 sierpnia 1620; do żony, dat. w obozie pod Cecorą 6 października 1620, ogł. M. Baliński Studia historyczne, Wilno 1856
Listy od J. Zamoyskiego: dat. pod Pskowem 19 grudnia 1581, wyd. J. Siemieński Archiwum Jana Zamoyskiego, t. 2: 1580–1582, Warszawa 1909 nr 506; zapewne od J. Zamoyskiego z roku 1588, wyd. K. Lepszy Archiwum Jana Zamoyskiego, t. 4: 1585–1588, Kraków 1948
Listy z lat 1588–1620 do S. Żółkiewskiego lub jego dotyczące, m.in. od Zygmunta III, M. Zebrzydowskiego, W. Goślickiego; zob. Wydania zbiorowe
Od W. Goślickiego, dat. w Przemyślu 2 stycznia 1599, wyd. W.A. Maciejowski Piśmiennictwo polskie, t. 3 Dod., Warszawa 1852, s. 210–212
List od zjazdu województw wielkopolskich w Kole 14 lutego 1607, ogł. W. Dworzaczek Akta sejmikowe województw poznańskiego i kaliskiego, t. 1 (1572–1632), cz. 1 (1572–1616), Poznań 1957, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Wydawnictwa Źródłowe Komisji Historycznej, t. 12, poz. 126
4 listy od Skinder-baszy z roku 1617, wyd. w: Czasopism Nauk. Księgozbioru Publicznego im. Ossolineum 1833, zeszyt 4
Listy w Państwowej Bibliotece Publicznej im. Sałtykowa-Szczedrina w Sankt Petersburgu (wiadomość podaje T. N. Kopriejewa „Obzor polskich rukopisiej Gosudarstwiennoj Publicznoj Bibliotieki im. Sałtykowa-Szczedrina”, Gosudarstwiennaja Publicznaja Bibliotieka im. Sałtykowa-Szczedrina. Trudy, t. 5 (1958); por. Kwartalnik Historyczny 1959, nr 1, s. 214
Testament, dat. w Bracławiu 12 stycznia 1606, wyd. M. Baliński „Zgon Żółkiewskiego...”, Biblioteka Warszawska 1845, t. 2, s. 303–311; przedr. w książce: Studia historyczne, Wilno 1856; A. Bielowski Pisma, zob. Wydania zbiorowe; A. Śliwiński Hetman Żółkiewski, Warszawa 1920
Testament, dat. w Barze 22 sierpnia 1620, wyd. Archiwum Teologiczne 1836, t. 1, s. 388-393
Uniwersał przeciwko partyzantowi Poniatowskiemu, dat. w Nudachowie 4 marca 1608, wyd. J. I. Kraszewski, Athenaeum 1841, t. 1
Pisma J. Zamoyskiego polecające i uwierzytelniające oraz dokumenty dotyczące S. Żółkiewskiego z lat 1581–1586, wyd. w: J. Siemieński Archiwum Jana Zamoyskiego, t. 2: 1580–1582, Warszawa 1909, t. 3: 1582–1584, Warszawa 1913
Pisma i dokumenty dot. wojskowej i politycznej działalności S. Żółkiewskiego, zob. Wydania zbiorowe
P. Ożga Transactia J. W. Stanisława Żółkiewskiego, woj. kijowskiego... z Skinder baszą, hetmanem cesarza tureckiego... 23 Seotembris... 1617 (z rękopisma XVII wieku), Czasopism Nauk. Księgozbioru Publicznego im. Ossolineum 1832, zeszyt 1; 1833, zeszyt 3
Listy, mowy i kopie utworów, zob. także: rękopisy Biblioteki Czartoryskich nr 348, 1577 i in.
Żółkiewski w kulturze
Józef Ignacy Kraszewski wspominał hetmana w utworach Banita i Bajbuza, a Kazimierz Gliński w utworze Cecora Powieść historyczna z pierwszej połowy XVII w.. Wśród autorów, którzy uczcili okolicznościowymi utworami przeniesienie w 1908 roku popiołów Stanisława Żółkiewskiego do sarkofagu w podziemiach kolegiaty w Żółkwi, znalazła się Maria Konopnicka i Stefan Żeromski („Duma o hetmanie”). Ponad pół wieku później poświęcił pamięci Stanisława Żółkiewskiego i Cecory swój Rapsod o głowie hetmanaWacław Korabiewicz[10].
W 2020 powstał krótkometrażowy film animowany Hetman w reżyserii Krzysztofa Czeczota o życiu Stanisława Żółkiewskiego. Jego narratorką jest Danuta Stenka[21].
Płaskorzeźba z trumny Stanisława Żółkiewskiego (po 1620 roku)
Pomnik Stanisława Żółkiewskiego na miejscu śmierci w Mołdawii
Sarkofag Stanisława Żółkiewskiego w żółkiewskiej farze
Pomnik Żółkiewskiego w Krakowie
Uwagi
↑Ciężko postrzelony w nogę, która z wiekiem coraz bardziej mu dokuczała – w bitwie pod Kłuszynem nie mógł dosiąść konia i jechał w kolasce.
↑ Sam Żółkiewski tłumaczył to zajście niesubordynacją wojska. Faktem jest też, że hetman obiecał kapitulującemu Nalewajce darowanie życia, zaś ten później został skazany na śmierć – co odbyło się za zgodą króla Zygmunta, a wbrew Żółkiewskiemu.
Przypisy
↑według Adama Bonieckiego była córką Jakuba Herburta (zm. 1549), syna sędziego przemyskiego, dziedzica na Mieżyńcu oraz jego drugiej żony Katarzyny Wapowskiej → zob.: A. Boniecki: Herbarz polski: wiadomości historyczno-genealogiczne o rodach szlacheckich. Cz. 1. T. 2. Warszawa: Warszawskie Towarzystwo Akcyjne Artystyczno-Wydawnicze, 1900, s. 263.
↑w tym roku uzyskał dożywocie na starostwo miedzyrzeckie, Krzysztof Chłapowski, Starostowie niegrodowi w Koronie 1565–1795 Materiały źródłowe, Warszawa, Bellerive-sur-Allier 2017, s. 109.
↑Zbigniew Anusik, W kręgu władzy i opozycji. Kariery faworytów królewskich a kariery opozycjonistów w dobie panowania Zygmunta III (1587–1632), w: Zbigniew Anusik, Studia i szkice staropolskie, Łódź 2011, s. 285.
↑Lustracye królewszczyzn ziem ruskich, Wołynia, Podola i Ukrainy z piérwszéj połowy XVII wieku / wydał Aleksander Jabłonowski, Warszawa 1877, s. 42.
↑Prochaska A.: Hetman Stanisław Żółkiewski, Warszawa 1927
↑Podhorodecki L.: Stanisław Żółkiewski, Warszawa 1988
↑Leszek Andrzej Wierzbicki,Senatorowie koronni na sejmach Rzeczypospolitej, Warszawa 2017, s. 183-184.
↑ abcdefgHenryk (1936-)H.(1. )WisnerHenryk (1936-)H.(1. ), Henryk (1936-)H.(1. )WisnerHenryk (1936-)H.(1. ), Rzeczpospolita Wazów. [1], Czasy Zygmunta III i Władysława IV, Instytut Historii PAN, 2002, ISBN 978-83-88973-35-2 [dostęp 2019-03-08].brak strony (książka)
↑Anna Pieńkowska, Zjazdy i sejmy z okresu bezkrólewia po śmierci Stefana Batorego, Pułtusk 2010, s. 366.
↑Posłowie ziemscy koronni 1493–1600, pod red. Ireny Kaniewskiej, Warszawa 2013, s. 321.
↑Codex diplomaticus Regni Poloniae et Magni Ducatus Lituaniae, wydał Maciej Dogiel, t. I, Wilno 1758, s. 239.
↑Anna Wojciechowska: Exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor – Powstanie kiedyś z kości naszych mściciel (Eneida, IV 625). Muzeum Pałac w Wilanowie. [dostęp 2013-09-10]. (pol.).
↑„...W stepie, (nad Dniestrem wówczas po tureckiej dziś po mołdawskiej stronie) przy kurhanie..” str. 59, [w:] Antoni Lenkiewicz: Kazimierz Pułaski (1745-1779). Wrocław: Wydawnictwo Biuro Tłumaczeń, 2004, s. 147. ISBN 83-88826-26-3.
↑Marek A. Koprowski: X Zlot Młodzieży Polonijnej w Berezowce (Mołdawia). Stowarzyszenie „Wspólnota Polska”, 2012-10-17. [dostęp 2013-09-09]. (pol.).
↑JolantaJ.MasiewiczJolantaJ., Pierwszy w Polsce okazały pomnik hetmana Stanisława Żółkiewskiego stanął w Żółkiewce. Zobacz zdjęcia [online], Chełm Nasze Miasto, 21 listopada 2022 [dostęp 2022-11-24](pol.).
↑Telewizja PolskaT.P.S.ATelewizja PolskaT.P., Pomnik hetmana w Żółkiewce [online], lublin.tvp.pl [dostęp 2022-11-24](pol.).
Pogrzeb wielkiego hetmana. „Nowości Illustrowane”. 40, s. 13, 3 października 1908.
Listy Stanisława Żółkiewskiego 1584-1620. sbc.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-02-18)]. [dostęp 01-12-2010]
Stanisław Żółkiewski: Początek i progres wojny moskiewskiej.brak strony w książce
Stanisław Kozłowski: Stanisław Żółkiewski, kanclerz koronny i hetman (1547-1620), 1904 [dostęp 01-12-2010]
Szymon Starowolski: Stanisław Żółkiewski. W: Wojownicy sarmaccy (czyli pochwały mężów słynących męstwem wojennym w pamięci naszej lub naszych pradziadów). Wyd. I. Warszawa: MON, 1978, s. 277-281.
Pomnik hetmana Stanisława Żółkiewskiego i Towarzystwo Opieki Nad Zabytkami Przeszłości
Cecorska potrzeba
Marek A. Koprowski: Tu złożył głowę Żółkiewski. kresy.pl. [dostęp 2009-08-17]. (pol.). opis kurhanu na miejscu śmierci hetmana Stanisława Żółkiewskiego
Stanisław Żółkiewski w iPSB
Kolekcja dzieł Stanisława Zółkiewskiego w bibliotece Polona
Stanisław Żółkiewski h. Lubicz, ikonografika i multimedia na Polski Portal Biograficzny [dostęp 2021-12-05]